اسا قامقور, ەرەكشە مەيىرىمدى اللانىڭ اتىمەن باستايمىن!

بۇگىندە جىلدام اقپارات الماسۋ ءۇردىسى، ونى جەدەل تاراتۋ پروتسەسى ۋاقىت وتكەن سايىن كوز الدىمىزدا دامىپ جاتىر. جاڭالىقتىڭ جاھاندىق ۇردىسىنەن شەت قالا الماسىمىز تاعى انىق. دەسە دە، رۋحاني، مادەني مەديا كەڭىستىگىمىزدى ءدىنىمىز بەن ءداستۇرىمىزدىڭ، سالتىمىز بەن عۇرپىمىزدىڭ، تاعىلىمعا تولى تاريحي قۇندىلىقتارمەن تولتىرۋ – ءسىز بەن ءبىزدىڭ بۇگىنگى بورىشىمىز دەپ ەسەپتەيمىز.

ونىڭ بىردەن-ءبىر تانىم تامىرى – ءدىن مەن تاريح دەپ سانايمىز. حالقىمىزدىڭ ارداقتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى ءاليحان بوكەيحان: «بۇ زاماننىڭ عالىمدارى تاريح ەڭ وڭدى مۇعالىم دەپ تۇسىنەدى. دۇنيە دە وڭگە جۇرتتار قاتارىندا كىم قور بولمايمىن، تۇقىمىم قۇرىپ قالماسىن دەگەن حالىق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن يماني دارەجەدە ۇعىپ بىلۋگە ءتيىس بولادى... بۇل كەۋدەسىندە كوزى بار ادام كوپ ويلانارلىق جۇمىس», – دەپ ءمانى تەرەڭ تۇجىرىم ايتىپتى. تاريح – وتكەننەن ۇلگى، تانىمعا تارازى، تىرشىلىگىڭە باعدار بەرەتىن قۇندىلىق.

ءدىن مەن ءداستۇر – حالقىمىزدىڭ سىرتقى ىقپالعا توتەپ بەرەتىن رۋحاني يممۋنيتەت ەكەنىن ەسكەرىپ، 2013-2015 جىلداردى ء«دىن مەن ءداستۇر» جىلى دەپ جاريالاپ، وسى قوس قۇندىلىقتىڭ ءدىني باسقارما دەڭگەيىندە كەڭىنەن ناسيحاتتالۋىنا باسىمدىق بەردىك. ء«دىن مەن ءداستۇر» كىتابى زيالى قاۋىم، قاراپايىم حالىق، جالپى جاماعاتقا جول تارتتى. وسىناۋ يگى يدەيا ءدىني ورتا مەن زايىرلى قاۋىمدى ءبىر مۇددەگە بىرىكتىرگەن قۋاتتى كۇشكە اينالدى. ءدىني مەرەكەلەردى ۇلتتىق ناقىشپەن ۇيلەستىرىپ، ايرىقشا اتاپ ءوتۋدىڭ مادەنيەتى قالىپتاسا باستادى. بۇگىندە يمام-مولدالار تەك ءدىننىڭ عانا ەمەس، ءداستۇردىڭ دە ناسيحاتشىسىنا اينالدى. ۋاعىزداردا اقىن-جىراۋلارىمىزدىڭ تاعىلىمدى تۇجىرىمدارى، ونەگەلى ولەڭدەرى قوسا ايتىلاتىن بولدى. ايت مەرەكەلەرىندە مەشىت اۋلالارىندا ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىنەن جاماعات اراسىندا سپورتتىق سايىستار ۇيىمداستىرۋ – داستۇرگە اينالدى. ءدىني باسقارما جۇلدەسى ءۇشىن جىل سايىن پالۋاندار اراسىندا قازاقشا كۇرەستەن رەسپۋبليكالىق جارىس وتۋدە.         

وسى جىل باسىندا مەنىڭ ۇسىنىسىم بويىنشا قمدب تورالقا ءماجىلىسىنىڭ شەشىمىمەن 2016 – ء«دىن جانە تاريح تاعىلىمى» جىلى دەپ جاريالاندى. باستى ماقسات – تاريحي تامىرىمىزعا زەر سالىپ، ءدىن مەن تاريحىمىزدىڭ بايلانىسىن تەرەڭ زەردەلەۋ، يسلام ءدىنى – ۇلتىمىزدىڭ باستى رۋحاني نەگىزى، اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇستانعان، قاستەر تۇتقان جولى ەكەنىن قوعامعا ناسيحاتتاۋ، ۇلتتىق تاريحىمىز بەن ەلدىك سانامىزدى، ۇجداندى تۇلعالارىمىزدى سارالاپ، ولاردىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرىن جاس ۇرپاققا ۇلگى ەتۋ. مۇنى – تاريحي سانانى قايتا تۇلەتەتىن پاراسات باسپالداعىنا جاسالعان يگى قادام دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.

عۇلامالار كەڭەسىنىڭ ءحى وتىرىسىندا ء«دىن جانە تاريح تاعىلىمى» جىلىنا وراي جۇزەگە اساتىن يگى جوبالار مەن ءىس-شارالار جوسپارى تالقىلانىپ، بەكىتىلدى. اتاپ ايتقاندا،ء دىني ءھام تاريحي كىتاپتار شىعارۋ، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ وبلىستارداعى، اۋداندارداعى وكىلدىكتەرىندە ء«دىن جانە تاريح تاعىلىمى» اتتى كونفەرەنتسيالار، سەمينارلار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر وتكىزۋ، يۋنەسكو-نىڭ 2016 جىلدى ياساۋي جىلى دەپ جاريالاۋىنا وراي، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرۋ، قازاق دالاسىنان شىققان ءدىن قايراتكەرلەرى مەن تاريحي تۇلعالار تۋرالى، ولاردىڭ ءدىني تۋىندىلارىنا ارنالعان دەرەكتى فيلمدەر مەن زەرتتەۋ ماقالالار، وچەركتەر جاريالاۋ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ء«دىن جانە تاريح تاعىلىمى» اتتى باعدارلامالار مەن حابارلار ۇيىمداستىرۋ، وسى باستامانى حالىققا جان-جاقتى ناسيحاتتاۋ، ت.ب. يگى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.

يسلام ءدىنى VII عاسىردا پايدا بولىپ، VIII عاسىردا قازاق دالاسىنا كەلدى. ال، ح عاسىردىڭ سوڭىندا ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ رەسمي ءدىنى مارتەبەسىنە يە بولدى. ءوز تابيعاتى مەن بولمىسىنا بارىنشا جاقىن اسىل ءدىندى تانىپ-بىلگەن بابالارىمىز ونى جان قالاۋىمەن قابىلداعان. سودان بەرى يسلام جۇرتىمىزدىڭ جۇرەر جولى، باعىت-باعدارى، تىرەگى بولىپ كەلەدى. يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني ومىرىندە ءوسىپ-وركەندەۋ پروتسەسى قايتا جاڭعىردى. يسلام قۇندىلىقتارى حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمى، ءداستۇرى، عۇرپىمەن ۇندەسىپ، سان عاسىرلار بويى قازاق مادەنيەتىمەن تۇتاسىپ، ەل تاريحىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدى. پايعامبارىمىزدىڭ (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) ىزگى امالدارى مەن تاعىلىمدى تاربيەسى ۇلتىمىزدىڭ بولمىسىنا، ءون بويىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن.

قازاق دالاسىنا يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىمەن عىلىم، ءبىلىم، ساۋدا، ونەر سالاسىندا جاڭا بەتبۇرىستار بولىپ، قالا مəدەنيەتى جەدەل دامي باستادى. ءVى-حII عاسىرلاردا ورتا ازيا مەن قازاقستاندا قالالاردىڭ سالىنۋى قارقىن الدى. ول قالالار ساۋدا مەن قولونەردىڭ، مادەنيەتتىڭ تىرەگىنە اينالدى. باتىس تۇركىستان جەرىندە سۋياب، قۇلان، مەركە، تاراز، وتىرار، يسفيدجاب سياقتى قالالار بوي كوتەردى.

ەلىمىزدەگى العاشقى مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر وتىرار، تۇركىستان، سايرام، تاراز قالالارىندا سالىنعانى بەلگىلى. مەشىتتەر امبەباپ رۋحاني جəنە عىلىمي ورتالىقتارعا اينالدى.  يسلام ءدىنى قازاق جەرىنە بەيبىت جولمەن كەلىپ، ىزگىلىك پەن مەيىرىمدىلىكتى تاراتتى. قازاق توپىراعىنا يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋى جəنە ورنىعۋىمەن قاتار بۇكىل يسلام əلەمىنىڭ جارىق جۇلدىزدارى – Əبۋ-ناسىر əل-فارابي، Əبۋ يبراحيم يسحاق əل-فارابي، عالاماددين əل- جاۋھاري، ءجۇسىپ بالاساعۇن، م.قاشقاري، قوجا احمەت ياساۋي، احمەت جۇينەكي، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، حۋسسام اددين اس-سىعاناقي سىندى عۇلاما عالىمدارىمىز يسلام مəدەنيەتى مەن عىلىمىن əلەمگە پاش ەتتى.

وتىرار  ايماعىنان  شىققان عالىمدار عىلىمنىڭ ءتۇرلى سالالارىندا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ، ادامزات وركەنيەتىنە زور ۇلەس قوستى. حاندىق داۋىردە يسلام قۇندىلىقتارى ەل بىرلىگى مەن رۋحاني الەمىنىڭ تىرەگى رەتىندە حاندارىمىزدىڭ ەل تۇتاستىعىن ساقتاۋدا شىعارعان زاڭدارىندا كورىنىس تاپتى.

اسىرەسە، يسلام ءدىنىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى ورتا ازيادان شىققان عۇلامالاردىڭ وي-پىكىرلەرى مەن سان-سالالى عىلىمي، مادەني، ادەبي شىعارماشىلىعىنا زور ىقپال ەتتى. سول ۋاقىتتاعى اقىن-جىراۋلاردىڭ شىعارماشىلىعىنا ۇڭىلەر بولساق، ءبىز ولاردىڭ ەڭ الدىمەن جاي اقىن نەمەسە قاراپايىم عالىم ەمەس، ءدىننىڭ بىلگىرلەرى بولعاندىعىن بايقايمىز. ءبىزدىڭ اقىن-جىراۋلارىمىز، عالىمدارىمىز، قايراتكەرلەرىمىز ءدىن قۇندىلىقتارىن تەرەڭ زەرتتەپ، ۇعىنىپ، ونىڭ ءنارىن قاراپايىم حالىققا ۇعىنىقتى ولەڭ-جىر تۇرىندە جەتكىزىپ وتىردى.

جاقىندا ءدىني باسقارما وسى دانا بابالارىمىزدىڭ ءدىني سارىندا جازىلعان مۇرالارىن جيناقتاپ، ء«داستۇرلى يسلام جاۋھارلارى» اتتى كىتاپ شىعاردى. ونداعى اقىن-جىراۋلاردىڭ، ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ ولەڭ-جىرلارى ۇلتىمىزدىڭ عاسىرلار بويى ۇستانىپ كەلە جاتقان دۇنيەتانىمىنىڭ، ادامگەرشىلىك پرينتسيپتەرىنىڭ، سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىنىڭ ءتول ءدىنىمىزدىڭ مۇراتتارىمەن ساي كەلەتىندىگىن، ەكەۋىنىڭ ءبىر ارنادا توعىساتىندىعىن كورسەتەدى. بۇل قازاق حالقى يسلام ءدىنىن تولىققاندى ۇستانعان ۇلت ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى. بۇل كىتاپتى جارىققا شىعارۋداعى ماقساتىمىز – تەرىس پيعىلدى يدەولوگيالىق باسقىنشىلىققا قارسى ۇلتتىق يماني يممۋنيتەتتى كۇشەيتۋ.

احمەت جۇينەكيدىڭ وسى جيناققا ەنگىزىلگەن ءبىلىم جايلى ايتقان ولەڭىنىڭ قۇران كارىم اياتىمەن ۇندەسۋى سونىڭ دالەلى دەر ەدىك.

يسلام ءدىنى ءبىلىم الۋ ماسەلەسىن ەڭ ءبىرىنشى ورىنعا قويادى. وعان شاريعاتتا دالەل كوپ. مىسالى، قاسيەتتى كىتابىمىز قۇراننىڭ ء«مۇجادالا» سۇرەسىنىڭ 11-اياتىندا: «اللا تاعالا سەندەردەن يمان كەلتىرگەندەردىڭ جانە عىلىم بەرگەندەردىڭ دارەجەلەرىن كوتەرەدى»، – دەلىنگەن بولسا، احمەت جۇينەكي وسى اياتتىڭ ماعىناسىن ولەڭ سوزبەن ورنەكتەپ:

ء«بىلىمدىنىڭ ءسوزى بال، بولماس حاراب،

ءبىلىمدىنى ماقتايدى اجام اراب.

ءبىلىم دەگەن تاۋسىلماس مال،

سارقىلمايتىن نەسىبە بولسا تالاپ», – دەپ جىرلاعان.

ال، زاھيراددين مۇحاممەد بابىردىڭ ء«مۇبايا ءدار فيكھ» ەڭبەگىندە ناماز پارىزدارىن تىزبەكتەپ، ولەڭ سوزبەن:

«پارىز ون ەكى-ءدۇر نامازدا، ءبىل،

ءبىلىپ اپ ارقايسىسىن جەرىندە قىل.

التاۋىن ءبىل سىرتىندا ول نامازدىڭ،

جانە التاۋىن ىشىندە سول نامازدىڭ.

نەشەۋى شارت بۇلاردان، ونى دا ءبىل،

جانە دە بىرنەشەۋىن رۇكىن دەگىل», – دەپ ءتۇسىندىرىپ، نامازدىڭ پارىزدارى – ون ەكى ەكەنىن، جانە بۇلاردىڭ التاۋى – سىرتىندا ەكەنىن كوركەم ويمەن جەتكىزگەن.

مىنە، بۇل جىر-داستانداردىڭ، ماقال-ماتەلدەردىڭ يسلام دىنىمەن ۇندەسۋى قازاق حالقىنىڭ ءدىني تەرەڭ ءبىلىمى بولعانىن كورسەتەدى. كۇندەلىكتى ايتىپ جۇرگەن ناقىل سوزدەرىمىزدى حاديستەن تابامىز. جىر-داستانداردىڭ كەيبىرەۋى ءارى تىلدىك، ءارى ماعىنالىق جاعىنان دا حاديس ماتىندەرىمەن بىردەي. اتا-بابالارىمىز ءدىندى قارا سوزبەن عانا ەمەس، ولەڭمەن جەتكىزۋى كوركەم ويلاۋ قابىلەتىنىڭ وتە بيىك دەڭگەيدە بولعانىن كورسەتەدى.

الاش ارداقتىسى احاڭ، احمەت بايتۇرسىنۇلى ءبىر سوزىندە بىلاي دەگەن ەكەن: «قازاقتىڭ ولەڭدى ءسوزدى سۇيەتىن مىنەزىن ءبىلىپ، ءدىندى حالىققا مولدالار ولەڭمەن ۇيرەتكەن. ءدىن شارتتارىن، شاريعات بۇيرىقتارىن ولەڭدى حيكايا، ولەڭدى اڭگىمە تۇرىندە ايتىپ، حالىقتىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ، كوڭىلدەرىنە قوندىرعان».

يسلام ءدىنى – ۇلى دالا حالقىنىڭ تازا رۋحاني بولمىسىمەن ۇندەسىپ، ادامزاتقا نۇر شاشقان تۇلعالار مەن عالىمداردىڭ شىعۋىنا نەگىز بولدى. قازاق دالاسىنا يسلامنىڭ دانەگى ەگىلگەننەن باستاپ، دانالار مەن دارا تۇلعالار جاقسىلىقتىڭ جارشىسىنا اينالدى. ەلدىڭ جادىندا قالعان قاي تۇلعانى الساق تا ءدىن مەن ءداستۇرىن ناسيحاتتاپ وتكەن. تەكتى بابالارىمىز اللاعا دەگەن سەنىمىنە سىزات تۇسىرمەدى. مۇسىلمانشىلىقتى بەكەم ۇستاندى. عيبراتتى عۇمىر كەشە ءبىلدى. اللانىڭ بەرگەن اقىلى مەن تالانتىن يسلامدى ناسيحاتتاۋعا سارپ ەتكەن. ولاردان قالعان ءبىلىم مەن تاربيە اۋىز ادەبيەتى، ياعني جىر، ايتىس، داستاندار ارقىلى ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ وتىردى. ءبىز ءتول تاريحىمىزدى زەردەلەي وتىرىپ، يسلامنىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن قازاق حالقىنىڭ ەل بولىپ قالىپتاسۋىنا زور ۇلەس قوسقانىن كورەمىز.

بۇل تۇرعىدا ءبىز قازاق قوعامىنا تىڭنان جاڭا دۇنيە ۇسىنىپ جاتقان جوقپىز. بار بولعانى كەزىندە ءباھادۇر بابالارىمىز سالىپ كەتكەن، كەيىننەن كومەسكى تارتا باستاعان سوقپاقتىڭ سۇلدەرىن تاۋىپ، سونى قايتادان سارا جولعا اينالدىرۋعا تىرىسىپ جاتىرمىز. ماقساتىمىز – ۇلتتىق تابيعاتىمىزبەن ساباقتاس شاريعاتتاعى مازھابىمىز بەن تانىمدىق مەكتەبىمىزدى تۇعىرلاپ، اسىل دۇنيەلەرىمىزدى، جاۋھارلارىمىزدى جارىققا شىعارۋ، ۇزىلگەنىمىزدى جالعاپ، جوعالتقانىمىزدى تۇگەندەۋ، سان عاسىرلىق تاريحى بار ءدىني داستۇرلەرىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋ. سول ارقىلى قازاقتىڭ تولىققاندى ۇلتقا، الاشتىڭ ىرگەلى ەلگە اينالۋى ءۇشىن قولدان كەلگەنشە ۇلەس قوسۋ. ء«داستۇرلى يسلام جاۋھارلارى» اتتى جاڭا كىتاپ سونداي يگى باستامانىڭ جەمىسى.

اللا تاعالا ەلىمىزگە، جەرىمىزگە بەرەكەتىن جاۋدىرىپ، قازاق توپىراعىن ءتۇرلى اپاتتار مەن بۇلىكتەن ساقتاعاي! تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرى بيىك، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى باياندى بولعاي! ءاۋمين!

ەرجان قاجى مالعاجىۇلى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي

Abai.kz