ەڭ الدىمەن 1,5 اي بويى جەر تاعدىرىنا الاڭداپ، ماعان ۋاتساپ، فب ارقىلى توتە بايلانىسقا شىعىپ، كەزدەسىپ، اقىل-كەڭەستەرىن بەرگەن، تاجىريبەلەرىمەن بولىسكەن بارلىق ادامدارعا – شارۋالارعا، عالىمدارعا، زاڭگەرلەرگە، كاسىپكەرلەرگە، اۋىلشارۋاشىلىق ماماندارىنا، قاراپايىم ازاماتتارعا العىس بىلدىرەمىن. ماعان، قالا تۇرعىنىنا، بۇل وتە ماڭىزدى جانە قۇندى كومەك بولدى. سوندىقتان، تومەندە ايتىلعاندار - ۇجىمدىق وي مەن ۇجىمدىق تاجىريبەنىڭ ناتيجەسى. مەنىڭ ءاربىر ادامنىڭ سۇراعىنا جەكە جاۋاپ بەرۋگە، ءاربىر ناقتى جاعدايعا قاتىستى انىقتاۋ جۇرگىزۋگە فيزيكالىق تۇرعىدان شامام كەلمەۋى مۇمكىن، بىراق مەن بارلىق ماسەلەلەردى جۇيەلەپ، بۇگىندە ءبىزدىڭ كوميسسيا اياسىنداعى ءارى قارايعى ارەكەتىمىز قانداي بولۋى كەرەكتىگى تۋرالى قورىتىندىعا كەلدىم.

1. بۇگىن ءبىز اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەردى كىمگە بولسا دا (زاڭدى تۇلعا، جەكە تۇلعا بارلىعىنا) جەكە مەنشىككە ساتۋدى توقتاتۋىمىز كەرەك!
مەن جەردىڭ ناقتى جاعدايىمەن، ءتۇرلى كەزدەسۋلەردەگى جۇزدەگەن ادامداردىڭ پىكىرىمەن تانىسقان سوڭ، وسىنداي شەشىمگە كەلدىم. مەن جەكە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى (يجس), باۋ-باقشا شارۋاشىلىعى (لپح), باقشا، ساياجاي قاجەتتىلىگى (10, 20, 30 سوتىق), زاۋىت، ءوندىرىس بازالارى (1-5 گەكتار) ءۇشىن جەرگە جەكە مەنشىك بەرۋدى جوققا شىعارمايمىن. بىراق، اۋىلشارۋاشىلىعى ماسشتابىندا (مىڭداعان گەكتار) جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋگە قۇقىعىمىز جوق. نەگە؟

وسى داۋ باستالعاندا مەن ازاماتتىق تۋرالى، نەكە تۋرالى زاڭداردى، ازاماتتىق كودەكستى ، جشس تۋرالى زاڭداردى كۇشەيتىپ، لاتيفۋنديستەرگە، شەتەلدىك زاڭدى، جەكە تۇلعالارعا زاڭدى توسقاۋىل قويعان جاعدايدا ءبىزدىڭ شارۋالارعا جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋ كەرەك دەپ ويلادىم. وندا ولار نەسيە الادى، جەردىڭ قۇنارلىلىعىن ارتتىرادى، ءوزىن ۋاقىتشا پايدالانۋشى ەمەس، سول جەردىڭ قوجايىنى سانايدى، شەنەۋنىكتەردىڭ تالكەگىنەن ساقتانادى دەپ ويلادىم.

بىراق، قازىر مەنىڭ كوزىم جەتتى. ول تىم يدەاليستىك تۇسىنىك ەكەن. ءبىز قازىر بۇل پروتسەستە ادىلدىك پەن ادالدىق قامتاماسىز ەتە المايمىز. قازىر كوپ ماسەلە جابىق ەسىك جاعدايىندا، جەمقورلىق سحەمالار بويىنشا شەشىلەتىنىن بارلىقتارىڭىز بىلەسىزدەر. سوندىقتان، قازىر ءبىز جەر ساتىپ الۋعا مول مۇمكىندىك بەرەتىن بولساق، وندا بارلىعى سول بۇرىنعى ء«داستۇر» بويىنشا جابىق جاعدايدا، جەمقورلىقپەن، ادىلەتسىز تۇردە جۇزەگە اسادى. حالىق بۇعان دەيىن مۇنايسىز، گازسىز، ۋرانسىز قالعانى سياقتى جەرسىز قالادى.

جەردى ساتۋدى جاقتايتىنداردىڭ نەگىزىنەن ءىرى جەر پايدالانۋشىلار ەكەنىن بايقادىم. سولاردى اكىمدىك ءبىر ستولعا جيناپ، ءسوز بەرىپ وتىر (بۇل اسىرەسە الماتى وبلىسىنداعى جيىندا قاتتى سەزىلدى). بىراق ماعان ولاردىڭ ۇلكەن جەرلەردى قالاي العانىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ بەردى. مەن 1990 جىلدارى پاي بەرۋ ناۋقانى قالاي وتكەنىن، 2000 جىلدارى كەڭشار، ۇجىمشار ديرەكتورلارىنىڭ قالايشا جەر يەسى بولىپ شىققانىن جاقسى ءتۇسىندىم.

ولاردىڭ بارلىعى بىردەي ادىلەتسىزدىككە باردى دەۋگە بولمايدى، جاقسى مىسالدار دا بار. بىراق، كوپشىلىگى ادال جولمەن جەرگە يەلىك ەتكەن جوق. بىراق، بۇل ۇلكەن سۇراق. قازىرگى اڭگىمە باسقادا.
قازىر وسى ءىرى جەر پايدالانۋشىلار جەردىڭ جاپپاي ساتىلۋىنا مۇددەلى. ولاردىڭ ايتاتىنى – ينۆەستيتسيا، تەحنولوگيا تارتۋ كەرەك، شەتەلدىك تاجىريبەنى ۇيرەنۋ كەرەك. بىراق، مەن بۇلاردى ايتارلىقتاي دالەلدى سەبەپ دەي المايمىن. ويتكەنى، ولار وسىنى ايتىپ وتىرعاندا ەلدىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەدى. ول كاسىپورىندار قازىردىڭ وزىندە سۋپەر زاماناۋي، تەحنولوگيالارى جاڭا، شەتەلدىكتەر كەلىپ تاجىريبەلەرىن ۇيرەتىپ جاتىر دەپ ماقتانادى. وندا جەردى شەتەلگە بەرۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ جاۋابى تۇسىنىكتى بولار.

بىراق، ءبىر نارسە انىق – جەردى جەكە مەنشىككە بەرمەي-اق، 49 جىل مەرزىمگە جالعا بەرۋ ارقىلى اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ابدەن بولادى.

زامان تۇزەلىپ، قوعامدا جەمقورلىق جويىلعاندا، ءسوز بوستاندىعى مەن دەموكراتيا، ادىلدىك ۇستەمدىك قۇرعاندا، جەرگىلىكتى اكىمدەر ءادىل سايلاۋ ارقىلى سايلاناتىن بولعاندا، كورشىلەرىمىز دە دەموكراتيالانىپ، اگرەسسيادان ارىلعاندا جەرگە جەكە مەنشىك ەنگىزۋ ماسەلەسىنە قايتا ورالۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارمايمىن. بىراق، قازىر جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋ – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە ۇلكەن قاتەر ءتوندىرۋ.

جوعارىدا ايتىلعان سەبەپتەر بويىنشا ءبىز جەردى ساتۋعا موراتوري جاريالاۋ كەرەكپىز. بىراق، وسىعان دەيىن ساتىلعان (بارلىعى 0,6 پايىز) جەرلەر ەگەر يەلەرى تومەندە ايتالىتان لاتيفۋندياعا قارسى تالاپتاردى بۇزباعان بولسا يەلەرىندە قالۋى ءتيىس. كەرى الىنعان جاعدايدا ول جەردى مەملەكەت ەكى جاقتىڭ دا كەلىسىمىمەن ساتىپ الۋى ءتيىس.

2. ءبىز لاتيفۋنديا مەن نەوفەوداليزمگە شەكتەۋ قوياتىن ناقتى زاڭدار قابىلداۋىمىز كەرەك

مەن لاتيفۋنديا مەن نەوفەوداليزمدى قالاي تۇسىنەمىن؟ بۇل ادىلەتسىز كاسىپكەرلىك فورماسى، مۇندا ادام اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتتاعى الىپ اۋماقتاردى الىپ الادى دا، ءوزى ەشتەڭە ىستەمەي، ءارى كەتسە ول جەردى سۋبارەنداعا بەرىپ قويىپ، پايدا تاۋىپ جاتادى. الايدا، ول جەردىڭ جاعدايىنا الاڭدامايدى، سونىڭ سالدارىنان بونيتەت بالى تومەندەپ، ەروزيا ارتادى.

بيزنەستىڭ مۇنداي ءتۇرى – ارەندا مەن سۋبارەندا قالالىق جەرلەردە جۇزەگە اسسا بولادى. جىلجىمايتىن مۇلىك سالىپ، ونى قانشا جالعا بەرسەڭ دە بەرە بەر. ارەنداعا كولىكتى، جيھاز، باسقا دا مەنشىكتى بەرۋگە بولادى. بىراق، جەر ادەتتەگى جىلجىمايتىن مۇلىك ەمەس، ول حالىققا ءبىر رەت جانە ءبىرجولا بەرىلگەن. ول ءوندىرىستىڭ نەگىزگى قۇرالى، ەكونوميكا مەن مەملەكەتتىڭ نەگىزى. جەر – حالىق قازىناسى، بىزگە بابالارىمىزدان قان مەن تەر توگە وتىرىپ قالعان وتە شەكتەۋلى رەسۋرس. وعان سول جەردە ناقتى ەڭبەك ەتەتىن، ءومىر سۇرەتىن، قامقورلىقپەن قارايتىن ادام عانا يەلىك ەتۋى كەرەك.

ياعني، جەر شەكتەۋلى رەسۋرس بولعاندىقتان ەلدە لاتيفۋنديستەر قانشا كوپ بولسا، ناقتى شارۋالار سانى دا سونشالىقتى كەم بولادى. اۋىلداردا كەدەيشىلىك، جۇمىسسىزدىق، قالالاردا الەۋمەتتىك شيەلەنىس ورىن الادى. بۇدان بولەك ادامدار وزدەرىنىڭ مالىن جاياتىن جەر تاپپاي قالادى. بۇل وتە وزەكتى ماسەلە.

سونىمەن، ەلدە لاتيفۋنديستەرگە قارسى تۇرۋدىڭ قانداي جولدارىن كورىپ وتىرمىن؟

2.1. جايىلىم جەرلەر ەشكىمنىڭ مەنشىگىندە دە، ارەنداسىندا دا بولماۋى كەرەك. اۋىل تۇرعىنى ءوز مالىن جاياتىن جەرگە شارتسىز قۇقىق يەلەنۋى ءتيىس.

2.2. بۇل ءۇشىن ءاربىر اۋىلدا حالىق سانىن ارتىعىمەن ەسكەرە وتىرىپ، بەلگىلى-ءبىر راديۋس بەلگىلەنۋى ءتيىس. وسى راديۋس ىشىندەگى جەرلەر ەشكىمنىڭ مەنشىگىندە بولماۋى، ەشكىمگە جالعا بەرىلمەۋى ءتيىس.

2.3. اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىنىڭ سۋبارەنداسىنا زاڭمەن تىيىم سالۋ. بۇل شارا بۇرىننان تالقىلانىپ كەلە جاتسا دا، ءالى قولدانىلمادى. سونىمەن بىرگە، ەگەر اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتتاعى جەر 2 جىل ىشىندە ءوز ماقساتىندا يگەرىلمەسە مەملەكەتكە قايتارىلۋى قاجەت. مۇنداي نورما زاڭدا بار، بىراق، جەر يەلەرىنىڭ «ابىرويىنا» بايلانىستى قولدانىلمايدى.

2.4. اسا ءىرى، مونوپوليالىق كولەمدەگى اۋىلشارۋاشىلىعى جەر ۇلەستەرىمەن كۇرەسۋدىڭ ەكى جولى بار – اكىمشىلىك جانە ەكونوميكالىق. ءبىرىنشى نۇسقاسى ءبىر قولدا قانشا جەر تيەسىلى بولۋى كەرەكتىگىن زاڭدىق نورمامەن بەكىتۋدى ۇسىنادى. بۇل نورمالار ءار وڭىردە حالىق تىعىزدىعىنا، جەردە وسەتىن داقىلدار تۇرىنە قاراي ءار ءتۇرلى بولۋى كەرەك. مەن بۇل نورمانىڭ جاقتاۋشىسى بولدىم. بىراق، ونى قولدانۋ بويىنشا جەرگىلىكتى اكىمدىكتەردىڭ قورقا سوعۋى، مۇددەلىلىك تانىتپاۋىنا بايلانىستى اتالعان نورمالاردى بەكىتۋ مەن باقىلاۋدا قيىندىقتار كەزدەسەتىن بولادى.

2.5. سوندىقتان لاتيفۋندياعا قارسى اۆتوماتتى ەكونوميكالىق شارالار قودانۋ قولايلى. ءسويتىپ، ءبىر قولعا وتەتىن جەر نورماسىن انىقتالعاننان سوڭ ءبىز نورمادان تىس جەرلەرگە پروگرەسسيۆتى جەر سالىعىن ەنگىزۋىمىز قاجەت. ەگەر ادام نەمەسە زاڭدى تۇلعا نورمادان 2 ەسە كوپ جەر پايدالانىپ جاتسا جەر سالىعىن 2 كوەففيتسەنتتەن، 3 ەسە كوپ جەر پايدالانسا جەر سالىعىن 3 كوەففيتسەنتتەن، ارى قاراي تولەيدى.

2.6. بۇل قارجىنى ءبىز بيۋدجەتكە ەمەس، بارلىق قازاقستان ازاماتتارىنىڭ زەينەتاقى شوتتارىنا جسن (ين) بويىنشا تەڭدەي ءبولىپ اۋدارۋ كەرەكپىز. وسىلايشا ءبىز ءار ازاماتتىڭ شارتسىز بازالىق جەر كىرىسى ارقىلى «جەر – حالىق قازىناسى» دەگەن ۇراندى ناقتى ەكونوميكالىق تۇرعىدا قولدانىسقا ەنگىزەمىز. بۇل جۇيە جاريا بولاتىندىقتان ءار ازامات مىسالى كۋلاگيننىڭ جەرىنەن قانشا اقشا تۇسكەنىن ءبىلىپ وتىراتىن بولادى. ال، كۋلاگيننىڭ وزىنە وسىنشا كوپ جەر الۋ ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمسىز بولادى دا ول جەردەن قۇتىلۋعا اسىعادى. بۇل بارلىق حالىق باقىلاپ وتىراتىن ەكونوميكالىق ادىستەردى قولدانۋ ارقىلى نەوفەوداليزممەن كۇرەس دەپ اتالادى.

2.7. بۇل شارالاردىڭ ىقپالى بولۋى ءۇشىن قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىنىڭ ەلەكتروندى كاداسترى كەرەك. «قاي جەردى كىم ارەنداعا العان، نە ىستەپ جاتىر، نە ەگىلگەن، قوجايىنى كىم؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپتار بولۋ كەرەك سول كاداستردا. جەر سەرىگى، گۋگل، ت.ب. زامانعا ساي قۇرالدار ارقىلى ونى ىستەۋگە بولادى.

ءبىز لاتيفۋنديستەر مەن نەوفەودالداردىڭ سانىن قىسقارتۋ ارقىلى اۋىلدى جانداندىرۋعا، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا نەگىز بولاتىن جول اشاتىنىمىزدى تولىق ءتۇسىنۋىمىز قاجەت. بۇل - جەر رەفورماسى مەن قوعامداعى الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتىڭ نەگىزگى شارتتارىنىڭ ءبىرى.

3. قورىتىندى

كەز-كەلگەن رەفورما ءبىر نارسەنى تۇسىنۋدەن جانە ونى وزگەرتۋگە، جاقسارتۋعا دەگەن نيەتتەن باستالادى. ەگەر تەك الداپ، ماسەلەنى بۇرمالاپ جىبەرۋ نيەتى عانا بولسا، ول جاقسىلىقپەن اياقتالمايدى.

كوميسسيانىڭ الماتى وبلىسىنداعى وتىرىسىن قويىلىمعا اينالدىرۋ ارەكەتىنە قاراپ (بەينەجازبادان كورە الاسىزدار، وتىرىستىڭ العاشقى ءبىر، ءبىر جارىم ساعاتى) استانالىق كەي ادامدار ميتينگ ءوتتى، بەلسەندىلەر ۇستالدى، ەندى كوميسسيانى دا اقىرىنداپ ىسىرىپ تاستاۋ كەرەك دەپ وتىر ما دەگەن ويعا جەتەلەدى. مەنىڭ قاتەلەسۋىم دە مۇمكىن، ءبارىن ۋاقىت كورسەتەدى.
بىراق، ەگەر استانادا وسىنداي وي بولسا، وندا ولار قاتەلەسەدى.

ماسەلە بەلسەندىلەردە ەمەس. حالىق قازىر بىزگە، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا قاراپ وتىر، قاراپ قانا قويماي قورىتىندى شىعارىپ وتىر. ءبىزدىڭ حالىق تالاپشىل. قازىر جاز، كانيكۋلدار مەن دەمالىس ۋاقىتى. حالىق قورىتىندىنى كۇزدە شىعارادى.

سوندىقتان بىزدە جاز بويى ينتەنسيۆتى تۇردە جۇمىس ىستەپ، بارلىعىن دۇرىس شەشۋگە مۇمكىندىك تۋىپ تۇر. ەگەر ءبىزدىڭ كوميسسيا بوساڭسىپ كەتسە، وتىرىستاردى تەاترلىق قويلىمدارعا اينالدىرۋعا كوشسە، وندا ونىڭ كۇزدەگى سالدارى وتە اۋىر بولۋى مۇمكىن. ول ۋاقىتتا ەكونوميكالىق احۋال دا ودان ءارى كۇردەلەنە بەرەدى، جۇمىسسىزدىق ارتادى، جىلىتۋ ماۋسىمى باستالادى...

ءوز حالقىمىزدىڭ تاريحى مەن ۇلتتىق مىنەزىن بىلگەندىكتەن ءبىز قازاقتار ءوز جەرىن ەشكىمگە جايدان جاي بەرە سالمايتىنىن ايتۋىمىز كەرەك. مۇنى، ارينە، ءوز حالقىنىڭ تاريحى مەن مەنتاليتەتىنەن الشاق، ورىستانعان شەنەۋنىكتەر بىلمەۋى مۇمكىن. قازاق ءۇشىن جەر – وتە ماڭىزدى ماسەلە، ونى وڭايلىقپەن جابا سالۋ مۇمكىن ەمەس.

مەن ءوزىم ەكونوميست جانە كاسىپكەر رەتىندە وسى تاقىرىپتى زەرتتەي كەلە حالقىمنىڭ «جەر ساتىلماسىن، شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلمەسىن!» دەگەن فورمۋلا قۇراعانداعى دانالىعىنا، ۇستانىمىنىڭ دۇرىستىعىنا بارلىق جاعىنان كوز جەتكىزدىم.

جەر رەفورماسىنا قاتىستى جۇمىستا دا ءبىز وسىنى نەگىزگە الۋ كەرەكپىز. كەزەكتى سىلكىنۋلەر مەن تولقۋلار ەشكىمگە كەرەك ەمەس، ونى ءبىزدىڭ «تاتۋ» كورشىلەرىمىز پايدالانىپ كەتۋى مۇمكىن. ءالى دە بارلىعىن دۇرىس جانە قالىپتى اياقتاۋعا بولادى. تەك نيەت بولسا جەتكىلىكتى. ەڭ باستى نيەت تازا بولسا، ءبارىن جاساۋعا بولادى. شىن نيەتپەن جۇمىس جاسايىق، باۋىرلار!

Abai.kz