ىقىلاس وجايۇلى. كاپىر مەن كاۋىر
(زۋحا ءسابيتۇلىنىڭ «ەگىز كاپىرلەر» ولەڭى جايىندا)
بۇدىرايعان ەكى شەكەلى،
مۇزداي ۇلكەن كوبەلى...
باستاسا توپتىڭ كوسەمى،
سويلەسە ءسوزدىڭ شەشەنى...
بۇلت بولعان ايدى اشقان،
مۇنار بولعان كۇندى اشقان
مۇسىلمان مەن كاۋىردىڭ
اراسىن بۇزىپ ءدىندى اشقان.
(قازتۋعان ءسۇيىنىشۇلى)
I
قازتۋعان جىراۋدىڭ وزىنە ( ىشكى مەنىنە) بەرگەن باعاسى ء بىز باجايلاماق كەيىپكەردىڭ دە اينا-قاتەسىز ادامدىق پورترەتى ىسپەتتى. ايگىلى باتىردىڭ ء جۇز ەلۋ جىلدىق مەرەيتويىنا بايلانىستى دەستەلەنگەن دەرەكتەردىڭ دەنى ونىڭ بيوگرافياسى مەن كوسەمدىگىنە قاتىستى ورىستەپ جاتسا، ءبىزدىڭ جازباعىمىز ءدىن قايراتكەرىنىڭ «مۇسىلمان مەن كاۋىردىڭ، اراسىن بۇزىپ ء دىندى اشقان» قىرىنا قاراي تياناق تۇسىرسەك دەگەن نيەتىمىز بار. بۇل جەردە ۇلى جىراۋ قولدانىلىپ تۇرعان كاۋىر ء سوزى (مۇسىلماننان بولەك وزگە ء دىن وكىلدەرى جايىندا بولىپ وتىرعان جوق) ادامنىڭ ىشكى اقۋالىنىڭ جاۋى مەن دۇشپانى تۋراسىندا بولىپ وتىر. ولەڭنەن تۇسىنگەنىمىز مۇسىلماندىقتىڭ دۇشپانى كاۋىرلىكتە جاتىر. شىن مۇسىلمانشىلىقتىڭ ساف كوڭىلى مەن تازا يمانى كاۋىرلىك قۇرساۋىنان قۇتىلعاندا عانا سالتانات قۇرادى دەيدى. ۇلى جىراۋدىڭ بار ايتقىسى كەلگەن ءپالساپاسى وسى عانا. اڭداعان ادامعا قازتۋعان وسى ەكەۋىنىڭ «اراسىن بۇزىپ» اجىراتا ءبىلدىم دەپ ايتىپ وتىر. دۇنيەنى ء(دىندى) «مۇسىلماندار» جانە «مۇسىلمان ەمەستەر» دەپ ەكىگە عانا ءبولىپ قارايتىن كەلتە تۇسىنىگىمىز مۇنى قالاي دەپ قابىلدار ەكەن. جۇمىر جەر ء ۇستىن شيمايلاعان ون وقتىڭ توعىزىنىڭ وسى تۇسىنىكتىڭ سالدارىنان ادامعا قاراتا باعىتتالىپ وتىرۋىنىڭ قۇپياسى دا وسىندا جاتىر.
مىنە، ينسانياتتى ۇلت پەن ۇلىستىڭ عانا مەنشىكتى قۇدايىنا ەمەس، ء يسى ادامزاتتىڭ قۇدايىمەن قاۋىشتىرار پاراسات قازتۋعان ءپالساپاسىندا تۇر. ەندەشە كاپىر اتاۋلىنى سىرتان ىزدەۋدىڭ ەشقانداي دا قاجەتى جوق، ءبارى دە ادام بولمىسىنىڭ ء وز ىشىندە جاسىرىلعانى ء مالىم بولدى. وسى ورايدا كاپىر ۇعىمىنا دا توقتالا كەتەيىك. «كاپىر – اللادان باسقادان جاردەم تىلەپ، وزگەگە سيىنۋ» دەپ بەرىلگەن ەكەن قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە. مۇنى ايرىقشا اتاپ وتىرۋىمىزدىڭ ءمانى تەرەڭدە جاتىر. الداعى تالدانباق دۇنيەنىڭ تابيعاتىن اشالاپ ايتىپ بەرۋىمىز ءۇشىن بۇل مىسالداردى ارنايى كەلتىرىپ وتىرمىز.
II
زۋحا باتىردىڭ ءسوزى ەدى دەپ ەل اۋىزىندا كوپ ايتىلاتىن كونە جادىگەردىڭ ءبىرى – «ەگىز كاپىرلەر» ولەڭى. ءبىز باتىرعا بايلانىستى جازىلعان تۋىندىلاردى پاراقتاۋ ۇستىندە قۇلاعىمىزعا بالا كەزدەن-اق ءسىڭىستى بولعان، باتا ۇلگىسىمەن باياندالاتىن ء وسىبىر ولەڭمەن قايىرا ۇشىراستىق. ايگىلى جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلى ءوزىنىڭ «پانا» رومانىندا «... ال، مەن بۇل كەڭەسكە ۇلكەن قاجىمىزدىڭ «ەگىز كاپىرلەر» دەپ اتايتىن ءبىر ناسيحاتىن قوسا كەتەيىن!» دەپ، اتالعان ولەڭدى كەيىپكەرى مىقيانىڭ اۋىزىمەن ايتقىزعان ەكەن. روماننىڭ باس-اياعى بەس ءجۇز بەتتىك حيكايادان تۇراتىندىعىن ەسكەرەر بولساق، بۇعان جازۋشىنىڭ قانشاما دەرەكتەردى كوكىرەگىندە ء تىرىلتىپ دايارلىقپەن كىرىسكەنى بەلگىلى عوي. ەندەشە وسى ءبىر ءۇش شۋماققا جەتەقابىل ولەڭگە حال-قادىرىمىزشە گەرمەنەۆتيكالىق تالداۋ جاساپ كورەلىك. ولەڭنىڭ تاقىرىبى – «ەگىز كاپىرلەر». وسى جەردە ءدىن قايراتكەرى «كاپىر» دەپ نەنى يشارالاپ وتىر؟ قانەكي، ناسيحات عازالدى بىرگە سارالاپ ء ون بويىنا وي جۇگىرتىپ كورەلىك.
باردى جوق دەگەن – كاپىر،
جوقتى تاپ دەگەن – كاپىر.
اشتىقتان اشقان الاقانعا،
جۇمعان جۇدىرىق كورسەتكەن – كاپىر.
دوستىق تىلەككە،
قاستىق ء يتىن قوسقان – كاپىر.
ابىسىن تاپقان بالانى الالاعان – كاپىر،
اق كوڭىلدى ابىسىنىن قارالاعان – كاپىر.
اقىلى ۇلكەن بالاعا ۇلكەنسىگەن – كاپىر،
بىلمەي تۇرىپ بىلگەنسىگەن – كاپىر.
ء دىتى جامان دىنشىلدىك – كاپىر،
كۇنى بىردەن شىققان كۇنشىلدىك – كاپىر.
باستاپقى ء بىر شۋماق ولەڭدە ورىلگەن بار مەنەن جوقتىڭ ء پالساپاسى تىم تەرەڭدە جاتىر. ورايى كەلگەندە مىنا ء بىر ماسەلەنىڭ دە باسىن اشىپ الايىق. تۇلعانىڭ ءدىني تانىمىن تالداۋ دەگەنىمىز – بايىرعى بابالار بولمىسىمەن قايىرا بەتتەسۋ دەگەن ءسوز. بۇلاي بولمايىنشا ول ادام جۇمباعىنىڭ وڭتايلى شەشىلۋى، كەيىپكەر تانىمىنىڭ سىزبەنەن ەمەن-جارقىن سۇحباتتاسۋى ەش مۇمكىن ەمەس. كەز كەلگەن تۇلعانىڭ پايىم-پاراساتى كورگەن كوزى مەن ەستىگەن ءسوزىنىڭ نەگىزىندە عانا قالىپتاساتىنى حاق. ال بۇل ەكى سۋبستانتسيانىڭ ار جاعىندا عاسىردان-عاسىرلارعا تالىقسىپ جەتكەن زامانا تاجىريبەسىنىڭ التىن قورى جاتقاندىعىنا ەشقانداي دا ء شۇبا جوق. ەندەشە باردى جوق دەۋدىڭ كاپىرلىك ەكەندىگىنە ء ماشھۇر-جۇسىپتەن جەتكەن مىنا ء بىر مىسال كۋالىك بولا الادى: «بۇرىن قازاقتا «بار» دەگەنمەن «جوق» دەگەن، «ال» دەگەنمەن «بەر» دەگەن اعايىن ەدى. قازىر ال دەگەن ء ولىپ، بەر دەگەن قالدى، بار دەگەن ءولىپ، جوق دەگەن قالدى... بار دەگەن باراكات (بەرەكەت) دەگەن پەرىشتەنىڭ اتى ەدى، جوق دەگەن بىتە ء(بىتتى، تاۋسىلىپ قالدى ماعىناسىندا بولسا كەرەك ى.و) دەگەن شايتاننىڭ اتى ەدى»، – دەيدى. قۇرمەتتى وقىرمان قاۋىم، بار مەنەن جوقتىڭ ديلەمماسى ەندى عانا ايشىقتالا تۇسكەن سەكىلدى. قازاقتىڭ «جوق» دەگەن ادامدى جاقاتپاي «اۋىزىن قۋ شوپەن سۇرتكەن» بىرەۋ دەپ ات قويىپ، ايدار تاعۋىنىڭ استارىندا دا وسى ءپالساپا جاتىر (جوقتى جوقشىلىق تۋعىزادى دەسەك، الاشتىڭ جارلىلىقتى قانشالىقتى جاقاتپاعانىن، مۇنىڭ تۇپكى تىنىندە ءيسى قازاقتىڭ كەدەي بولماۋ يدەياسى تۇر ەمەس پە؟!).
بۇل جەردە پەرىشتە پەيىلدى لايلاپ، شايتاننىڭ شىرماۋىنا تۇسكەن تانىمدى كاپىرلىك دەمەگەندە نە دەۋگە بولادى ەندى. ء دال ءوسىبىر ويعا «شايتان سەندەردى جوقشىلىقپەن قورقىتادى» دەگەن قۇران اياتىنىڭ قاعيداسىن قوسارلايتىن بولساق، بۇل دۇنيەتانىم قاينارىنىڭ قايدان تاعان تارتقاندىعىنا كوزىمىزدى جەتكىزۋ اسا قيىن بولمايتىن ءتارىزدى. بىزدەرگە ء سابيتۇلى ء وزىنىڭ ناسيحات جەلىسىنە قۇرىلعان ولەڭى ارقىلى وسىنى اڭداتىپ وتىر. ماقالانىڭ مىندەتىنە ولەڭنىڭ ءار جولىن ەجىكتەپ وتىرۋدىڭ كىرمەيتىنىن، مەجەلەگەن ماقساتىمىز عازالدىڭ تەك تانىمدىق قاباتتارىنا عانا توقتالىپ ءوتۋ ەكەندىگىن ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن. كەلەسى ىندەتپەك ويىمىز ء دىن قايراتكەرىنىڭ «بىلمەي تۇرىپ بىلگەنسىگەن – كاپىر» تۇسىنىگى. بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني دەرتىنىڭ ديوگنەزىن دە ء دال وسى تەزيستەن تابۋىمىزعا بولادى. بىلمەستىگىن بىلەتىنگە بالاپ جوعارىعا جانتالاسا ۇمتىلىپ جاتقانداردىڭ ارەكەتى كۇندەلىكتى كوز الدىمىزدا. ەڭ وكىنىشتىسى، اركىمنىڭ ء وز ورىنىن بىلمەۋى مەن كاسىبي دەڭگەيگە كوتەرىلە الماۋى ادىلەت قاعيداسىنىڭ بۇزىلۋىنا تىكەلەي سەبەپكەر بولىپ وتىر. الاياقتىقتى اقىلدىلىققا، الپىستى (اقساقالداقتى) جىگىتتىكە بالاعان قورتىق تۇسىنىگىمىز دە وسىنىڭ سالدارى عوي.
ەندىگى ءسوزىمىز ء«دىتى جامان دىنشىلدىك – كاپىر» فيلوسوفياسىنىڭ ماعىناسى تۋراسىندا. بۇل جەردەگى ء«دىتى» ۇعىمىن ادامنىڭ ىشكى ويى مەن كوڭىل كوكجيەگى دەسەك، ونىڭ كىرلەگەنىنەن جامان ەشتەڭە جوق. مۇنداي جالعان دىنشىلدىكتىڭ ورىنى كاپىرگە پار دەيدى ولەڭ اۆتورى. ارداقتى شاكارىمنىڭ «تولستوي كاپىر ەمەس، ء وزىڭ كاپىر» دەگەن رۋحاني ء ىش سالىستىرۋ ء ۋازيپاسى دا وسىنى ەسكە تۇسىرەدى. كاپىر دەگەننەن شىعادى، زامانا توزاڭىنا كومىلىپ ارعىقازاق تانىمىنان جەتكەن ء سوزدىڭ ءبىرى – «كاپىر تىنىش بولسا مۇسىلمان تىنىش» تۇسىنىگى. وسى جەردە ايتىلىپ تۇرعان كاپىر مەن مۇسىلمان ۇعىمدارى جان مەنەن ء تاننىڭ ءوزارا ۇيلەسىم ماسەلەسى. ياعني، مۇسىلماننىڭ (بۇل جەردە جاننىڭ) ساۋلىعى ءتان تىنىش بولمايىنشا، ءاماندا، ساۋ بولمايدى دەيدى باباتانىم. ء بىز بۇدان ءتاننىڭ اشتىعى مەن توقتىعىنىڭ شىبىن جانعا وزىندىك اسەر ەتپەي قويماتىنىن اڭعارىپ وتىرمىز. زۋحا ولەڭىنىڭ ەڭ باستى بيىگى دە ادام بولمىسىنداعى «ىشكى كاپىرلىكتىڭ» تابيعاتىن تۇسىندىرۋىمەن قۇندى. ازعانتاي عانا ورەلى ولەڭنىڭ استارىندا باعا جەتپەس وسىنداي بايلىقتار جاتىر. ءدىنى مەن ء دىلى جاتتىڭ كاپىر ەمەس، ناعىز كاۋىرلىكتىڭ ىشىڭدە ەكەندىگىن بايانداعان قايراتكەر عازالىنان ء بىز قاراڭعىعا قامالعان كوزقاراسىمىزعا ءبىر جارىقتىڭ تۇسكەندىگىن سەزىنگەندەيمىز. بۇل جارىقتى ايگىلى باتىردىڭ بابالار دۇنيەتانىمىمەن استاسقان ناسيحات ولەڭى دەسەك ەش قاتەلەسپەگەن بولار ەدىك. ەندەشە كاپىرلىك دەگەنىمىز وزگە ەمەس، ء وز سوقىرلىعىمىز بەن بىلىمسىزدىگىمىزدىڭ ىشىندە قامالعان فەنومەن ەكەن. كاپىرلىكتى كىرلەگەن رۋحتىڭ سىرتقا تەبىندەگەن ارەكەتى دەپ تۇسىندىرسەك تە بولاتىن سەكىلدى. وسىعان قاراپ وتىرىپ ء بىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ء دىندى قانشالىقتى بيىك پاراسات ولشەمىندە پايىمداي العاندىعىنا قايران قالاسىڭ. ولاردىڭ قۇدايدى تەك سىرتقى فورمادا عانا ەمەس، ىشكى مازمۇنداعى ەپيستەمولوگيالىق تۇرعىدا تۇسىنگەندىگىنە وسى مىسالدار كۋالىك ەتە الادى.
شىعىستا «تۇلعاسىن قارا جەرگە ەمەس، جۇرەگىنە جەرلەگەن ەل باقىتتى» دەگەن ء بىر ءتامسىل بار. ءبىز بۇل ماقالامىزدى قاراشا حالقىنىڭ جۇرەگىنەن ماڭگىلىككە مەكەن سايلاعان ساردار بابالارىمىزدىڭ رۋحىنا كورسەتىلگەن از عانا قۇرمەت پەن عيزاتىمىز دەپ ەسەپتەيمىز.
ىقىلاس وجايۇلى
abai.kz
