قر سەناتىنىڭ توراعاسى ق.توقاەۆقا

قر باس پروكۋرورى ج.اسانوۆقا

جەر رەفورماسى جونىندەگى كوميسسيا توراعاسى ب.ساعىنتاەۆقا

اشىق حات

بۇگىن بىزدە جەر داۋى ءورشىپ تۇر. ارينە، ول ەكسپورتپەن سىرتتان كەلگەن جوق، وزىمىزگە ءوزىمىز ىستەدىك. جانە ونىڭ كەيىنىرەك مىندەتتى تۇردە تۋاتىنىن بىلە تۇرىپ، «اسىقپاي جارىلاتىن بومبالاردى» سوناۋ 2003 جىلى جەر كودەكسىن قابىلداعان كەزدە، سونىڭ ىشىنە سالىپ كەتتىك. دالەل كەرەك پە؟ مىنە!

تمد ەلدەرىنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىك العان سوڭ جەردى ءبولىپ-جارماي حالقىنا تەگىن بەردى، تەك ءبىز عانا ونى ءوز حالقىمىزعا ساتتىق. ونىمەن دە قويمادىق، وزگەلەر سەكىلدى جەكە تۇلعالارعا، مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنا ەمەس، ءبىرىنشى كەزەكتە زاڭدى تۇلعالارعا بەردىك. ءسويتىپ، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ىزىمەن جۇرمەي، ء«وز جولىمىزبەن» كەتتىك-داعى باسقا ەلدەردە مۇمكىن بولماعان، بولسا دا كەيىن عانا قولدارى جەتكەن (ويتكەنى جەكە تۇلعالار زاڭدى تۇلعاعا بىرىگۋى ءتيىس قوي), «جەتىستىككە» بىردەن جەتتىك – قاناتىمىزدىڭ استىنان ەن-بايتاق جەردىيەلەنگەن لاتيفۋنديستەرىمىزدى ءوربىتىپ شىعاردىق. 2008 جىلى ەكونوميست ت.ەسىركەپوۆ جازعانداي: «اگرارلىق پارتيا مەن مۇددەلى قۇرىلىمدار ناق سول بيلىك يەلەرى، وليگارحتار مەن لاتيفۋنديستەر جەرگە قوجايىندىق ەتۋ ءۇشىن وسىنداي وتاندىق كودەكسكە لوببيستىك جاساعانىن ومىرلىك تاجىريبە راستاپ بەردى». (ال، كورشى قىرعىزستاندا زاڭدى تۇلعالاردىڭ جەر يەلەنۋگە مۇلدە قۇقىعى جوق!..)

اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگى بۇگىن «بار بولعانى 1,3 ملن.گا جەر عانا جەكە مەنشىكتە، 99,5 ملن.گا جەر جالعان بەرىلگەن» دەۋدەن جازبايدى. ال، 2003 جىلى قابىلدانعان جەر كودەكسىنىڭ 170-بابىنىڭ 3-تارماعى «بۇرىنعى زاڭناما بويىنشا جەر ساتىپ العاندارعا كودەكس كىرگىزگەن قوسىمشا اقىنى تولەمەي-اق سول جەرگە يەلىك ەتۋ» قۇقىعىن بەرگەن بولاتىن! «نەگە 5 جىلدا 0,5 ملن.گا جەر عانا جەكە مەنشىككە ساتىلدى دەگەن سۇراققا شىندىقتى حالىقتان جاسىراتىن ۇكىمەت جاۋاپ بەرگىسى كەلمەيدى، ويتكەنى كودەكسكە جوعارىداعى باپتى ەنگىزگەن لاتيفۋنديستەر كەم دەگەندە 4-5 ملن.گا جەرگە تەگىن يە بولىپ شىعا كەلدى» دەپ جازدى ت.ەسىركەپوۆ 2008 جىلى.  ال، سول 170-باپ 2011 جىلى جەر كودەكسىنەن الىنىپ تاستالدى. قانداي كەرەمەت مانەۆر - «ماۆر سدەلال سۆوە دەلو، ماۆر دولجەن ۋيتي!»..

مىنە، كودەكستەگى 170-باپ لاتيفۋنديستەردى تۋعىزىپ، حالىقتى «باي» مەن «كەدەي» ەتىپ قاق ءبولىپ تاستاپ، ءوز ءىسىن ءبىتىرىپ الىپ جوعالسا،  ەكىنشى «بومبا»  ەندى عانا جارىلا باستادى. ءسوزىمىز تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن كودەكسىمىزدىڭ 2003-جىلدان بەرى وزگەرتىلمەگەن باپتارىنا ۇڭىلەيىك.

6-باپ، 6-تارماق. «ەگەر وسى كودەكستە نەمەسە قر باسقا دا زاڭ اكتiلەرiندە وزگەشە كوزدەلمەسە، شەتەلدiكتەر, ازاماتتىعى جوق ادامدار, سونداي-اق شەتەلدiك زاڭدى تۇلعالار جەر قۇقىعى قاتىناستارىندا قر ازاماتتارىمەن جانە زاڭدى تۇلعالارىمەن تەڭ قۇقىقتاردى پايدالانادى جانە سونداي مiندەتتەر اتقارادى».  

12-باپ. 43-تارماق. «ۇلتتىق جەر پايدالانۋشىلار - قر ازاماتتارى، قر زاڭناماسىنا سايكەس قۇرىلعان زاڭدى تۇلعالار، سونىڭ ىشىندە شەتەلدىك قاتىسۋشىسى بار (؟) كاسىپورىندار;

45-تارماق. شەتەلدىك جەر پايدالانۋشىلار - شەتەلدىكتەر، ازاماتتىعى جوق ادامدار, شەت مەملەكەت زاڭدارىنا سايكەس قۇرىلعان زاڭدى تۇلعالار (شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالار), شەت مەملەكەتتەر، حالىقارالىق بىرلەستىكتەر مەن ۇيىمدار».

20-باپ. 2-تارماق. مەنشiك قۇقىعىنىڭ سۋبەكتiلەرi:

وسى كودەكستە بەلگiلەنگەن نەگiزدەردە، شارتتار مەن شەكتەردە جەر ۋچاسكەلەرiنە جەكە مەنشiك قۇقىعىنىڭ سۋبەكتiسi - ازاماتتار جانە مەملەكەتتiك ەمەس زاڭدى تۇلعالار.

بۇل رەتتە، ەگەر وسى كودەكستە وزگەشە بەلگiلەنبەسە، ازاماتتار دەپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى، سونداي-اق شەتەلدiكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامدار ۇعىنىلادى».

مەنىڭ سۇراقتارىم

1. بۇل نە ءۇشىن؟ شىنىمەن-اق، «زاڭ حالىقتىڭ ەمەس، جەكە ادامنىڭ نەمەسە بەلگىلى توپتاردىڭ مۇددەسىن قورعايدى» دەيتىن جازىلماعان قاعيدا ءبىزدىڭ بيلىككە ارناپ ايتىلعان با؟ ونىڭ جوعارىداعىداي تاعى دا اقيقاتقا اينالعانى ما؟ شىنىمەن-اق، ەلدىڭ قامىن ويلايدى دەپ ءۇمىت ارتقان قاسقا مەن جايساڭدارىمىز سوناۋ 2003-جىلدىىڭ وزىندە-اق بولاشاقتا شەتەلدىكتەرگە جەر ساتىلاتىنىن ءبىلىپ، سونىڭ ىرگەتاسىن مىقتىلاپ قالاپ كەتكەندەرى مە؟ «جوق، ولاي ەمەس!» دەيتىن بولساڭىزدار، وندا نە ءۇشىن بۇلاي جازىلعانىن ءتۇسىندىرىپ بەرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن. سۇراعىمدى ناقتىلاي تۇسەيىن: نە ءۇشىن باسقا باسقا ەمەس، ناق وسى «...جەر قۇقىعى قاتىناستارىندا شەتەلدiكتەر, ازاماتتىعى جوق ادامدار, سونداي-اق شەتەلدiك زاڭدى تۇلعالار قر ازاماتتارىمەن جانە زاڭدى تۇلعالارىمەن تەڭ قۇقىقتاردى پايدالانادى»; نە ءۇشىن «ۇلتتىق جەر پايدالانۋشىلارعا» شەتەلدىك قاتىسۋشىسى بار (؟) كاسىپورىندار جاتقىزىلعان; نە ءۇشىن «...ازاماتتار دەپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى، سونداي-اق شەتەلدiكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامدار ۇعىنىلادى»؟!

2. راس، كودەكستە (24-ب.، 1-ت.، 3-ب.) «شەتەلدىكتەر، ازاماتتىعى جوق ادامدار، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالار، سونداي-اق جارعىلىق كاپيتالىنداعى شەتەلدىكتەردىڭ، ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالاردىڭ ۇلەسى 50 پايىزدان اساتىن زاڭدى تۇلعالار  اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەردى 25 جىلعا ۋاقىتشا جالعا عانا الا الادى» دەپ جازىلعان. دەمەك، اتالعان ۇلەس 50 پايىزدان اسپايتىن (ال، ونى ازايتۋدان وڭاي نارسە جوق) زاڭدى تۇلعالار – «زاڭمەن تىيىم سالىنباعاننىڭ بارىنە رۇقسات» - اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەردىڭ مەنشىك يەسى بولا الادى. جوق، الدە ولاي ەمەس پە؟

3. جەر كودەكسىنىڭ 23-بابىنىڭ 4-تارماعىنىڭ سوڭىندا، ءبىر جەردە عانا تىيىم بار: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكارالىق ايماعىندا جانە شەكارالىق بەلدەۋىندە ورنالاسقان جەر ۋچاسكەلەرىن شەتەلدىكتەرگە، ازاماتتىعى جوق ادامدارعا جانە شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالارعا جەكە مەنشىككە بەرۋگە جول بەرىلمەيدى». ال، بۇعان جاتپايتىن جەردىڭ ءبارى بۇل باپتىڭ قۇقىقتىق اياسىنا كىرمەيدى، دەمەك ولاردى دا ساتۋعا داڭعىل جول دايىن. جوق، بۇل دا ولاي ەمەس پە؟ 

4. بۇنى كودەكس تە ءوزىنىڭ 24-بابىنىڭ 3-تارماعىندا: «...ساتىپ الۋ اقىسىن تولىق تولەگەن تۇلعانىڭ جەر ۋچاسكەسiنە قاتىستى تىيىم سالىنباعان مامiلەلەردiڭ كەز كەلگەن ءتۇرiن جاساسۋعا قۇقىعى بار» دەپ راستاپ، بۇزىلماستاي قىلىپ بەكىتىپ تاستاعان. مەن دۇرىس ءتۇسىنىپ تۇرمىن با؟

5. كودەكستىڭ 48-بابىنىڭ 1-تارماعىنىڭ 2-بولىگى «حالىقارالىق شارتتارعا سايكەس شەت مەملەكەتتەرگە جانە حالىقارالىق ۇيىمدارعا»; 4-بولىگى «مەملەكەتتىك ورگاندار وتكىزەتىن وبەكتىلەردى سالۋ جونىندەگى كونكۋرستاردى (تەندەرلەردى) جەڭىپ العان تۇلعالارعا جانە مۇنداي قۇرىلىس تىكەلەي اتالعان تۇلعالارعا جەر ۋچاسكەسىن بەرۋدى تالاپ ەتكەن كەزدە» دەپ، جەر ۋچاسكەلەرىن نەمەسە جەر ۋچاسكەلەرىن جالداۋ قۇقىعىن قۇقىعىن ساتپاي-اق بەرۋدى مىندەتتەيدى. بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

6. كودەكستىڭ 48-بابىنىڭ 4-تارماعى «جەر ۋچاسكەسىن نەمەسە جەر ۋچاسكەسىن جالداۋ قۇقىعىن ساتۋشى رەتىندە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان وكىلدىك ەتەدى» دەپ، جەر ساتۋدى ونسىز دا ءوزىنىڭ قولىنداعى جالعىز «كوزىرى» رەتىندە شاماسىنىڭ جەتكەنىنشە پايدالانىپ، ءبارىن بىلىقتىرىپ كەلگەن اۋىل-اۋدان اكىمدەرىنە رەسمي تۇردە تولىق  ەركىندىك بەرىپ قويعان. ءماسليحات قايدا؟ قوعام وكىلدەرى قايدا؟

7. كودەكستىڭ 26-بابىنىڭ 5-تارماعى مەملەكەت مەنشiگىندەگi, بىراق جەكە مەنشiكتە بولا الاتىن جەردى ازاماتتار مەن بەيمەملەكەتتiك  زاڭدى تۇلعالاردىڭ مەنشiگiنە بەرۋدەن باس تارتۋعا جول بەرىلمەيدi دەپ شەگەلەپ تاستاپتى، ال، «ازاماتتاردىڭ» ىشىنە كىمدەر كىرەتىنىن جوعارىدا ايتتىق. بۇل - شەتەلدىكتەر قازاقستاننىڭ قالاعان ايماعىنان ساتىلۋعا شىعارىلار جەردى ساتىپ الا الادى دەگەن ءسوز عوي، سولاي ەمەس پە؟ 

8. كودەكس 37-بابتىڭ 3-تارماعىنا سايكەس جالداۋشىلار، و.ءى. جوعارىدا اتالعان ۇلەس 50 پايىزدان كەم زاڭدى تۇلعالار، جەردىڭ مەنشىك يەسىنىڭ كەلىسىمىنسىز-اق وزدەرىنىڭ جالداۋ قۇقىعىن يەلىكتەن شىعارۋىنا بولادى (ياعني، بيزنەس جاساپ، ءوزىنىڭ جالداۋ قۇقىعىن باسقالارعا ساتىپ كەتە الادى) دەسە، 37-بابتىڭ 4-تارماعى مەملەكەت مەنشىگىندەگى جەر ساتىلاتىن جاعدايدا جالداۋشى باسقا ساتىپ الۋشىلارعا قاراعاندا باسىمدىققا يە دەپ نىقتايدى. جالداۋشىلارعا، ياعني، شەتەلدىكتەرگە وسىنشاما مول جەڭىلدىكتەر نە ءۇشىن بەرىلگەن؟ 

9. كودەكستىڭ 49-بابىنىڭ 4-تارماعىنا سايكەس جەردى ساتىپ الۋشى ادام ونىڭ اقىسىن ءبولىپ تولەي الادى، سونىڭ ىشىندە 2 جىل بويى تولەمەگەن، دەگەنمەن، جارتىسىنان كوبىن تولەپ قويسا، وندا ودان ول جەردى كەرى قايتارىپ الۋعا بولمايدى، ال، ساتىپ الۋشىنىڭ جەردى كەپىلگە قويۋىنا بولادى. بۇل جەردە دە شەتەلدىكتەر ءۇشىن ەشقانداي شەكتەۋلەر مەن تىيىمدار قارالماعان. نە ءۇشىن بۇلاي جاسالعان؟           

10. كودەكستىڭ  23-بابىنىڭ  4-تارماعى. «تاۋارلى اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندiرiسiن جۇرگiزۋگە جانە ورمان وسiرۋگە ارنالعان جەردi قوسپاعاندا، وسى باپتىڭ 3-تارماعىندا كورسەتىلگەن ماقساتتار ءۇشىن  (ۇيلەردi (قۇرىلىستاردى، عيماراتتاردى) ولاردىڭ ماقساتىنا سايكەس قىزمەت كورسەتۋگە ارنالعان جەردi قوسا العاندا، وندiرiستiك جانە وندiرiستiك ەمەس، ونىڭ iشiندە تۇرعىن ۇيلەر (قۇرىلىستار، عيماراتتار) مەن ولاردىڭ كەشەندەرiن سالۋ ءۇشiن بەرiلگەن (بەرiلەتiن) نەمەسە ولار سالىنعان) جەر ۋچاسكەلەرi شەتەلدىكتەردىڭ، ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ جانە شەتەلدiك زاڭدى (مەملەكەتتiك ەمەس) تۇلعالاردىڭ جەكە مەنشiگiندە بولۋى مۇمكiن». نە ءۇشىن؟ بۇل جەرلەردى ولاردىڭ جەكە مەنشىگىنە بەرمەسەك بولمايتىنداي قاجەتتىك قايدان تۋىنداپ وتىر؟
11. «ادامنان جاسىرعاندى اللادان جاسىرا المايسىڭ»، ءبىزدىڭ جەرىمىزدى جالعا الۋعا ەڭ ءبىرىنشى ۇمىتكەر قىتاي ەكەنىن بۇكىل الەم كورىپ-ءبىلىپ وتىر. نەگە؟ 35 جىل بويى ءوز تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان قارقىنمەن دامىپ بارا جاتقان قىتايدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارامدى جەرىنىڭ جارتىسى يندۋستريالاندىرۋدىڭ، قاۋلاعان قالالار مەن كولىكتىك ينفراقۇرىلىمنىڭ قۇرباندىعىنا اينالسا، قالعان جارتىسىنىڭ باسىم بولشەگىن اياۋسىز پايدالانۋ مەن پەستيتسيدتەر جويىپ جىبەرىپ وتىر. ەگىن ەگەتىن جەرى ازايىپ، حالقى كوبەيىپ بارا جاتقان قىتاي افريكا ەلدەرىنەن – كونگودان 2,8 ملن.گا، زامبيادان 2 ملن.گا، تانزانيادان 200 مىڭ گا، زيمبابۆەدەن 100 مىڭ گا، ت.ب.، - ميلليونداعان گەكتار جەردى جالعا الىپ وتىر. بۇل ەلدەر قاتارىندا لاتىن امەركاسىنان برازيليا، ارگەنتينا، ت.ب. ەلدەر بار. جاقىن كورشىلەرى قىتايلىقتاردىڭ بارعان جەرىنەن شىقپاي قوياتىن ساياساتىن (شەت ەلدەردە كازىر 55 ملن. قىتاي تۇرادى) جاقسى بىلگەندىكتەن ولارعا جالعا جەر بەرمەي وتىرسا، الىستاعى اۆستراليانىڭ ءوزى قىتايدىڭ ەكىنشى وتىنىشىنە دە «جوق» دەدى. جانە ونى قالاي ايتتى دەسەڭىزشى – «بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەمىزگە ساي كەلمەيدى»! دۇرىس ولاردىكى، «جاۋدى كورمەي تۇرىپ قورىق» دەگەن. قىتايدىڭ ءىسىنىڭ ءبارى 100 پايىز دۇرىس! ءوز ەلىنىڭ تۇرعىسىنان. ال، ءبىز جالعا جەرىمىزدى بەرىپ جاتىرمىز. ونداعان، جۇزدەگەن ەسە كوبەيتىپ بەرەيىن دەپ جاتىرمىز. سوندا بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەمىزگە ساي كەلگەنى مە؟ جوق، الدە جەرىمىز قىتايعا جالعا بەرىلمەيدى دەپ كەسىپ ايتا الاسىزدار ما؟ وسىعان جاۋاپ بەرىڭىزدەرشى.

12. اقش ءوز ازاماتتارىنا دا جەردى جالعا ءبىر جىلعا بەرىپ، جۇمىسى ۇناسا عانا سوزدىرىپ وتىرادى. ال، ءبىز جالعا بەرگەن جەردىڭ توپىراعىن اگروحيميالىق تەكسەرۋدەن 7 جىلدا (سۋارمالى جەر ءۇشىن – 5 جىل) ءبىر رەت قانا وتكىزە الامىز, سويتە تۇرا ءوز جەرىنىڭ قۇنارىن جويىپ جاتقاندارعا بىردەن 25 جىلعا جالعا بەرەمىز...

ەڭ باستىسى، تاعى دا ايتامىز، قاۋىپ ەتكەننەن ايتامىز، قىتاي قازاقتىڭ جەرىنە تەك ەگىن ەگەيىن دەپ كەلمەيدى، ول وسىندا ءبىرجولاتا قالۋ ءۇشىن كەلەدى! جانە ونى قىزىقتىرىپ، كەلۋىنە جاعداي جاساپ وتىرعان ءوزىمىز – 25 جىلدىڭ ىشىندە قىتايلار اقشانىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىنەن بالا تۇرعاي نەمەرەلى بولىپ ۇلگەرەتىنى انىق. ءبىزدىڭ الەمدە جوق ليبەرال زاڭدارىمىز نە دەيدى؟ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا زاڭدى نەگىزدە كەمىندە بەس جىل تۇراقتى تۇراتىن نە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىمەن كەمىندە ءۇش جىل نەكەدە تۇراتىن ادامدار قابىلدانادى» دەيدى. بۇدان ارتىق قىتايلىققا نە كەرەك؟! جوق، ءبىزدىڭ جومارتتىعىمىز ادەتتەگىدەي شەكسىز - «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» زاڭنىڭ 12-بابىنا مىناداي ەكى تولىقتىرۋ جاسادىق. «اتا-اناسىنىڭ ازاماتتىعى ءارتۇرلى بولىپ، بالا تۋعان كەزدە ولاردىڭ بىرەۋى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولعان جاعدايدا بالا: 

1) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسىندا تۋسا; 

2)قازاقستان رەسپۋبليكاسىنان تىس جەردە تۋسا، بىراق، اتا-اناسىنىڭ نەمەسە ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ بۇل كەزدە قازاقستان رەسپۋبليكاسى تەرريتورياسىندا تۇراقتى تۇرعىلىقتى جەرى بولسا، ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولىپ تابىلادى.

بالا تۋعان كەزدە اتا-اناسىنىڭ بىرەۋى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتىعىندا بولىپ، ال ەكىنشىسى ازاماتتىعى جوق ادام بولسا، نە ونىڭ ازاماتتىعى بەلگىسىز بولسا، بالا قاي جەردە تۋعانىنا قاراماستان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولىپ تابىلادى. 

بۇل جاڭا نورمالار جەر كودەكسىنە 2015 جىلدىڭ 2 قاراشاسىندا وزگەرىس ەنگىزگەن №389 زاڭنان كەيىن ىلە-شالا، 24.11.2015-جىلدىڭ 24 قاراشاسىنداعى № 421-V زاڭىمەن ەنگىزىلىپ وتىر!.. زاڭگەر ابزال قۇسپانوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، «ياعني، بۇدان شىعاتىن ءبىر عانا قورىتىندى بار – قازىرگى كەزدە، اۋىلشارۋشىلىق جەرى ازىپ-توزىپ، حالقى اشتىققا ۇرىنعالى وتىرعان قىتاي ەلىنە ءبىز ەش كەدەرگىسىز، زاڭدى تۇردە، قازاقستانعا توپتاسىپ كەلۋىنە جانە ەش كەدەرگىسىز، زاڭدى تۇردە قازاقستان ازاماتى بولۋلارىنا جاعداي تۋعىزىپ وتىرمىز! جوق الدە مەنىڭ جانە كوپشىلىكتىڭ بۇل پىكىرىنە ايتار ۋاجدەرىڭىز بار ما؟» مەنىڭ دە قويارىم وسى سۇراق، نە جاۋاپ بەرەسىزدەر؟

اكادەميك، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مايدان سۇلەيمەنوۆ اعامىز «مەن ادام رەتىندە قىتايدان زارەم قالماي قورقامىن» دەپ ماقالا جازدى. مەن دە قورقامىن! قورقۋىما نەگىز بار، ول  – قازاقستاننىڭ بالقاشقا دەيىنگى جەرىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن عىلىمي ەڭبەكتەردە قىتايعا تيەسىلى دەپ وقىتىپ وتىرعان ساياساتى مەن ەشقاشان اسىقپاي-ساسپاي جان-جاعىنداعى ەلدەردى قوسىپ الا وتىرىپ كەڭەيگەن تاريحى. تۇرىك قاعاناتى تۇسىندا ءبىزدىڭ جەرىمىز قانداي ەدى، قىتايدىڭ جەرى قانداي ەدى؟ جارايدى، تىم الىس تاريحتى قويا تۇرايىق، بۇدان 1000 جىل بۇرىنعى ۇيعىر قاعاناتىن دا سۇرامايىق، كەيىنگى 500 جىل، 200 جىلدى (ايتپاقشى، كەشەگى شوقان اتامىز بارىپ قايتقان قاشقاريا مەملەكەتى قايدا كەتتى؟..), ءتىپتى، 100 جىلدى-اق الايىقشى. 1900 جىلى قىتايدىڭ اۋماعى 8 000 000 شارشى كم ەدى، 2003 جىلى 9 596 960 شارشى كم بولىپ شىعا كەلدى! بار بولعانى 103 جىلدا ءالسىز قىتاي 1,596 ملن.شارشى كم،  قازىرگى قازاقستان اۋماعىنىڭ جارتىسىنان كوپ جەردى باۋرىنا باسىپ الدى! ءبىز بولساق كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا وتىرىپ-اق 1920 جىلى بەلگىلەنگەن اۋماعىمىزدىڭ تالاي جەرىنەن ايرىلىپ قالدىق! جەرىنەن ايرىلىپ قالعاننان كەيىن ەۆرەيلەردىڭ ءوزى 2 مىڭ جىل دەگەندە الاقانداي جەرگە قولىن زورعا جەتكىزدىك. كەيىنگى 100 جىلدا ءىس جۇزىندە الەمدى قارجى جاعىنان بيلەپ تۇرسا دا. ياعني، ءبىز جەردەن ءبىر ايرىلىپ قالساق، ماڭگىلىككە ايرىلامىز دەگەن ءسوز. وسىنداي جاعدايدى كورىپ-بىلە تۇرا شەتەلدىكتەرگە، دۇرىسى قىتايلىقتارعا جەردى جالعا بەرۋدى نەمەن نەگىزدەي الاسىزدار؟

13-14.بۇگىنگە سوڭعى ەكى سۇراق. 1993-جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ «رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ بەيبىت جينالىستار، ميتينگىلەر، شەرۋلەر، پيكەتتەر مەن دەمونستراتسيالار بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرىلەدى» دەگەن ءبىر اۋىز سوزدەن عانا تۇراتىن كەرەمەت 15-بابىن 1995 جىلى «...وتكىزۋگە حاقىلى» دەپ اۋىستىردىق. بىراق، كەپىلدىكتى الىپ تاستاعاندى ازسىندىق تا، ونى «...مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك، قوعامدىق ءتارتىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، باسقا ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن» دەگەن حالىقارالىق پاكت سوزدەرىن جامىلىپ، جيىن وتكىزۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 10 كۇن بۇرىن جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگانىنا وتەتىن جەرىن نەمەسە قوزعالىس باعىتىن، باستالار-اياقتالار ۋاقىتىن، ماقساتىن، جيىلاتىن ادام سانىنىڭ شاماسىن(؟), ەڭ سوراقىسى ءوز قۇقىعىن پايدالانعىسى كەلگەن حالىقتى قۋعىنداۋعا مۇمكىندىك بەرىپ قويعان، «...ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ جانە قوعامدىق ءتارتiپتiڭ ساقتالۋىنا جاۋاپتى ادامداردىڭ تەگi, اتى، اكەسiنiڭ اتى، ولاردىڭ تۇراتىن جانە جۇمىس iستەيتiن (وقيتىن) جەرi» كورسەتىلگەن جازباشا ءوتىنىش بەرۋدى تالاپ ەتكەن  1995 جىلعى 17 ناۋرىزداعى №2126 زاڭمەن شەكتەپ قويدىق. نەگە ءتارتiپتiڭ ساقتالۋىنا جيىنعا كەلگەن ادامدار عانا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس؟ حالىقتىڭ اقشاسىنا كۇن كورىپ وتىرعاندىقتان ءتارتىپ ساقتاۋعا ات سالىسۋ، سول ارقىلى قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ، وعان جول بەرمەۋ - قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ ەڭ باستى دا قاسيەتتى مىندەتى ەمەس پە؟ ول جايلى «قر ىشكى ىستەر ورگاندارى تۋرالى» 2014 ج. 23 ساۋىردەگى № 199-V زاڭىنىڭ 4-ءشى، 5-ءشى باپتارىندا ايتىلا كەلىپ، 6-باپتا ولار «كوپشىلىك  ءىس-شارالارىن وتكىزۋ كەزىندە قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى» دەپ ناقتى دا ءدال كورسەتىلگەن عوي! ەندەشە، نەگە ءبىز پوليتسەيلەرگە دە ءوزىنىڭ زاڭدى مىندەتىن ابىرويمەن اتقارۋعا مۇمكىندىك بەرگىمىز كەلمەيدى؟!

ودان دا بۇرىن كونستيتۋتسيامىزدىڭ 3-بابى «مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى – حالىق. حالىق ءوز بيلىگىن رەفەرەندۋم مەن ەركىن سايلاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرادى، ءوز بيلىگىن جۇزەگە اسىرۋدى مەملەكەتتىك ورگاندارعا ۋاقىتشا تاپسىرادى (ورىسشا ماتىندە - دەلەگيرۋەت)» دەيدى. ەندەشە، بيلىكتىڭ يەسىنىڭ، ياعني، حالىق اقشا تولەپ جالداپ وتىرعان ءوز قىزمەتشىلەرىنەن بەيبىت شەرۋ، ميتينگ وتكىزۋگە رۇقسات سۇراسىن دەگەن ءسوز وركەنيەتتىڭ ەلدەردىڭ ەشقايسىسىنىڭ زاڭناماسىندا كەزدەسپەيتىن، ەشقانداي قيسىنعا سىيمايتىن، ەڭ باستىسى كونستيتۋتسيامىزعا قارسى، لاتىنشا ايتقاندا ابسۋرد نەمەسە نونسەنس نارسە عوي! جوق، الدە سىزدەر بۇنداي تۇجىرىممەن كەلىسپەيسىزدەر مە؟

قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ: «تۇسىنبەيتىن ادامدارعا ءتۇسىندىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلسىن» دەدى. مەن، ايتقوجا فازىل اعامىز ايتقانداي، سول تۇسىنبەي، دالىرەگى تۇسىنە الماي وتىرعان ادامنىڭ ءبىرىمىن. سۇراقتارىما دالەلدى، دايەكتى، ەكىۇشتىلىققا جىبەرمەيتىن ناقتى جاۋاپ الامىن دەپ ۇمىتتەنەمىن.

مەنىڭ ۇسىنىستارىم

1.الەمنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ەڭ جوعارى دامىعان ەلدەرىنىڭ بارىندە بىردەي جەردىڭ ءبارى جەكە مەنشىككە ساتىلماعانىن،  اقش-تا جەردىڭ 55, گەرمانيادا - 62, فرانتسيادا - 63,  بەلگيادا - 70 پايىزى جالگەرلەردىڭ قولىندا ەكەنىن، ال، اۆستراليا، گوللانديا جانە يزرايل ەلدەرىنىڭ ءوز جەرىن تەك 100 پايىز جالعا بەرەتىن وزىق ۇلگىسى مەن حالقىمىزدىڭ ەشقاشان جەرىن ساتپاعان تاريحي ۇستانىمىن، بولمىس-ءبىتىمىن، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ەڭ باستىسى جەردى ساتۋ مەن شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ دەگەن ءسوز جەر تۋرالى كودەكستە جازۋلى تۇرعاندا ەرتەلى-كەش ەلىمىزدىڭ، جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا قاتەر توندىرۋمەن بولاتىن دا تۇراتىندىعىن قاتاڭ ەسكەرە وتىرىپ:

ا) جەر تۋرالى كودەكس قازاق جەرى ەشكىمگە ەش ۋاقىتتا ساتىلمايتىن، تەك ۋاقىتشا تەگىن پايدالانۋعا بەرىلەتىن بولىپ، ال، شەتەلدىكتەر مەن ولار قۇرعان زاڭدى تۇلعالارعا، سونداي-اق شەتەلدىك قاتىسۋشىلارى بار وتاندىق زاڭدى تۇلعالارعا جالعا دا بەرىلمەيتىن بولىپ قايتا قارالسىن.  جانە وندا قر ءار ازاماتىنا جالعا بەرىلەتىن جەردىڭ ەڭ از جانە ەڭ كوپ كولەمى ناقتى بەلگىلەنسىن.

ب) بۇلاي بولۋى ءۇشىن كونستيتۋتسيانىڭ 6-بابىنىڭ 3-تارماعى 1993-جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ ەكى ابزاتستان تۇراتىن 46-بابىمەن اۋىستىرىلسىن.

2.اۋكتسيون ارقىلى جالعا بەرۋگە جانە ساتۋعا شىعارىلىپ وتىرعان 1,7 ملن.گەكتار جەردىڭ بارىنە موڭعوليا مەن رەسەيدەگى، اسىرەسە تاريحي وتانىنا جەتە الماي وتىرعان، كۇن ساناپ وزبەكتەنىپ، قىتايلانىپ بارا جاتقان قىتاي مەن وزبەكستانداعى  قازاقتار الداعى ءبىر جىل ىشىندە اكەلىپ ورنالاستىرىلسىن.

3. جوعارىدا اتاپ كورسەتىلگەن، قر ازاماتشاسىمەن نەكەلەسكەنءىنە 3 جىل تولعان, نەمەسە 5 جىل تۇراقتى تۇرعان، سونداي-اق قر پرەزيدەنتى بەكىتكەن تiزبەدەگى كاسiپكە يە كىم كورىنگەن ادام مەن ونىڭ وتباسى مۇشەلەرi قر ازاماتتىعىن الا الاتىنى جايلى قر ازاماتتىعى تۋرالى 1991 جىلعى 20 جەلتوقسانداعى زاڭنىڭ 16-بابىنىڭ 1-تارماعى مەن 12-تارماعىنداعى 2015 جىلى قوسىلعان تولىقتىرۋلار الىنىپ تاستالسىن! قر ازاماتتىعىن يەلەنۋ - تاريحي وتانىنا ورالعان قانداستارىمىزدان باسقا تۇلعالارعا ەلىمىزگە سىڭگەن ەرەكشە ەڭبەگى ءۇشىن عانا بەرىلەتىن، مارتەبەسى وتە جوعارى، مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى ىسكە اينالسىن.

4. قازاقستانعا قىتايدان ەسكى 52 زاۋىت كوشىرىپ اكەلۋدى كوزدەيتىن «ۇلى جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلبەۋى» اتتى قازاقستان-قىتاي بىرىككەن جوباسى توقتاتىلىپ، ونىڭ ورنىنا جاپونيامەن (ەگەر ول مۇمكىن بولماعان جاعدايدا گەرمانيامەن)  زاماناۋي ەڭ وزىق تەحنيكا جانە تەحنولوگياعا سۇيەنگەن زاۋىتتار سالىناتىن جاڭا كەلىسىم جاسالسىن.

قىتايلىق Rifa Holding Group, AIJIU, CITIC جانە COFCO  كومپانيالارىنا اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن (مال جانە وسىمدىك) ءوندىرۋ ءۇشىن 150-مىڭ گەكتار جەردى جالعا بەرۋ، قىتايلىقتارمەن بىرگە قۇرىلعان بك-عا اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن جالعا بەرۋ تۋرالى كەلىسىمدەردىڭ كۇشى جويىلسىن.

سونىمەن قاتار، شەكارالاس وزەندەردى پايدالانۋدا قازاقستاننىڭ مۇددەسى قورعالاتىن ەتىپ قىتايمەن ناقتى كەلىسىمدەر جاسالسىن.

5.ءبىز كەيىنگى قابىلدانعان زاڭدارعا قايشى كەلىپ تۇرعان، ەڭ باستىسى كونستيتۋتسيا تالابىنا قارسى №199-V زاڭدى جەدەل تۇردە تۇزەتۋگە ءتيىسپىز – جيىن رۇقسات سۇراۋ ارقىلى ەمەس، حالىقتىڭ ونى وتكىزۋ نيەتىن وكىمەت ورىندارىنا حابارلاۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىن بولسىن.

6. بۇل ۇسىنىستى العاش 2003 جىلى زاڭگەر ءا.ەرالي ايتقان ەدى. كونستيتۋتسيانىڭ 6-بابىنىڭ 1-تارماعىنداعى، جەر كودەكسىنىڭ 20-بابىنىڭ 1-تارماعىنداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جەرگە مەملەكەتتىك مەنشىك پەن جەكە مەنشىك تانىلادى» دەگەن سوزدەردەن كەيىنگى «جانە بىردەي قورعالادى» دەگەن سوزدەردى الىپ تاستاۋ كەرەك. جانە كونستيتۋتسيانىڭ 6-بابىنىڭ 3-تارماعىنا ءۇشىنشى ابزاتس ەتىپ «جەردى تىرشىلىك ماقساتىنا جانە ازاماتتىق اينالىمعا قوسۋ ءۇشىن جەر ۋچاسكەلەرى زاتتىق قۇقىق تۇرىندەگى جەكەمەنشىكتە بولادى» دەگەن سويلەمدى قوسۋ قاجەت. كودەكستىڭ 28-بابىندا دا «جەر پايدالانۋ قۇقىعى زاتتىق قۇقىق بولىپ تابىلادى» دەپ جازۋلى تۇر.

بۇل وزگەرىستەر نە ءۇشىن كەرەك؟ سوڭعى جىلدارداعى تمد اۋماعىندا ورىن العان ساياسي وقيعالار قازاقتاي ەڭ بەيقام ەلدىڭ ءوزىن دە ەرىكسىز ەسىن جيىپ، ەتەگىن جابۋعا ماجبۇرلەيدى. اللا-تاعالا دا «ساقتانساڭ عانا ساقتايمىن!» دەگەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە سەپاراتيستەر تاراپىنان بولەك ەل بوپ بولىنۋگە (كەشەگى سينگاپۋر، بۇگىنگى دنر، لنر ءتارىزدى) نەمەسە وزگە ەل قۇرامىنا ەنۋگە ۇمتىلىس تۋى مۇمكىن. «تۋمايدى!» دەپ ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. انە، سول كەزدە «تىرشىلىك ءۇشىن بەرىلگەن زاتتىق قۇقىق» تالابى كونستيتۋتسيانىڭ 2-بابىنىڭ 2-تارماعىنداعى «مەملەكەت اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن قامتيتىن» تالابىنان  تومەن ەكەندىگىن ايتىپ توسقاۋىل قويۋعا بولادى.

7. كونستيتۋتسيانىڭ 1-بابىنىڭ 2-تارماعىنان «...نەمەسە پارلامەنتتە» دەگەن ءسوزدى الىپ تاستاۋ قاجەت. جەر، ءبىلىم سياقتى مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ماڭىزدى ماسەلەلەردى پارلامەنتتە – ونىڭ ۇستىنە بۇكىل حالىق سايلاماعان – داۋىس بەرۋ ارقىلى شەشۋگە بولمايتىنىن كوزىمىز سوڭعى 15 جىلدا ابدەن جەتتى عوي دەپ ويلايمىن.

2003 جىلى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ: «بۇل پارلامەنت تاريحقا جەردى جەكەمەنشىككە ساتۋعا رۇقسات ەتۋىمەن كىرەدى» دەپ ەدى. سول 2003-جىلدىڭ اقپانىندا ءبىز «وڭتۇستىك قازاقستان» بەتىندە  «پارلامەنت تاريحقا كىرەدى، بىراق، قانداي اتپەن كىرەدى؟ ۇكىمەتتىڭ ايتقانىنا شىعا الماي، اكەلگەن جوبانى ءالسىز قارسىلىقپەن قابىلداپ، «قولبالا» دەگەن اتپەن بە; ءاربىپ باپ ءۇشىن سوڭىنا دەيىن «سوعىسىپ»، سونىڭ ارقاسىندا جەر كودەكسىن ابدەن ءيىن قاندىرىپ، حالىققا ادال قىزمەت ەتەتىن قۇجات ەتىپ شىعارىپ، «دانا» دەگەن اتپەن كىرە مە; جوق الدە «جەردى ساتۋعا بولمايدى!» دەپ، قاشان پرەزيدەنت تاراتىپ جىبەرگەنشە  قاسقايىپ تۇرىپ الىپ، «اساۋ» دەگەن اتپەن كىرە مە؟» دەگەن سۇراق تا قويعان ەدىك. ول پارلامەنتتىڭ جەمە-جەمگە كەلگەندە ۇكىمەتكە ەكىنشى رەت سەنىمسىزدىك كورسەتۋگە جاراماعان «قولبالا» عانا ەمەس، بيلىكتىڭ، سونىڭ ىشىندە الدىمەن ءوزىنىڭ قامىن بارىنەن جوعارى قويعان «قۋ بالا» بولعانى ەندى بايقالىپ، ءبىلىنىپ جاتىر.

تاريح تاعى قايتالانىپ وتىر – بۇگىنگى پارلامەنت الدىڭعىلار قازىپ كەتكەن ورعا تاپ بولىپ وتىرعان قوعامدى قيىندىقتان الىپ شىعۋعا ات سالىسۋعا جاراي ما، جاراماي ما؟..

شىمكەنت ق.،وتىرار م/ا،

ء55ۇي، 51 پاتەر تۇرعىنى

ومىرزاق اقجىگىتتەن

Abai.kz