جاھاندانۋ سىندى جۋاندى جىڭىشكەرتىپ، جىڭىشكەنى ۇزگەن جالپى جەرشارىلىق سيپات العان قۇبىلىسقا، كوتەرەم اتتاي كوسىلە الماي جاتقان قازاق ەلى تىزەسى دىرىلدەمەستەن قارسى تۇرارلىق قاۋقارى از... «مىڭ ءولىپ مىڭ تىرىلگەن قازاقپىن» دەگەن قاشانعى قايسارلىق مىنەزىنە باسىپ، قانشا ۋاقىت بەلدەسە الارى بەلگىسىز... ءار ۇيدە «مەن-قازاقپىن» «مەنىڭ ەلىم»، «مەنىڭ جەرىم» دەيتىن ايبارلى ۇل، ادەپتى قىز وسپەسە قازاقتىڭ بولاشاعىن بولجاۋ قيىن...

وسىدان تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن، مايلى ەتكە تۇسكەن قىزىل قۇرىتتاي، قىزىل يمپەريا تۇلكى قۋلىق پەن مىسىق تابانداپ ءجۇرىپ، قازاق دالاسىن قولىنا الىپ، ۇستەمدىگىن ورناتتى. اتتى... شاپتى... قىردى... قينادى... اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ شىلدىڭ ۇيىرىندەي از قازاق ءتىرى قالىپ ەدى، ءتىلىن وزگەرتىپ، رۋحىن تۇنشىقتىرىپ، ءدىنىن ۇمىتتىرىپ تاستادى. ەگەمەندىك الىپ ەڭسەمىزدى كوتەرسەك تە، ەسكى ادەتتەن ارىلا الماي كەلەمىز... ۋاقىت كەرەك دەيمىز اۋ، بىراق قورقىنىشتىسى ادامنىڭ ۇيقىسىنان ويانۋىنا ءبىر تاۋلىك كەتسە، ساناسىنىڭ ويانۋىنا كەيدە ءبىر ءومىر ازدىق ەتەدى ەكەن...

الەمدەگى جان ساننىڭ التىدان ءبىرىن ۇستايتىن قىتاي مەملەكەتى، بۇل كۇندە «مىلتىقسىز مايدان» اشىپ، الەمدى جان سانى ارقىلى جاۋلاپ كەلەدى. مۇنىڭ تيپتتىك مىسالى، سينگاپۋرعا ساۋدا-ساتتىق، جۇمىس ىستەۋ ماقساتىمەن بارعان قىتايلار اينالاسى شيرەك عاسىردا، سينگاپۋردى ەكىنشى قىتاي مەملەكەتىنە اينالدىرىپ ۇلگىردى. بۇل ىقپالدان قازاقستان قاعىس قالا قويعان جوق. ءتىپتى جاقىننان بەرى قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋ جونىندە سۇرانىستار دا ارتا ءتۇستى. قىتاي مەملەكەتىنىڭ ىقپالىن، بولاشىعىن بولجاي بىلگەن «كورىكپەلدەر» اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، قولىنان كەلسە ءبىر-اق كۇندە قىتاي بولىپ شىعا سالعىسى كەلەدى...

جاقىندا بىرەۋلەردەن قىتاي ءتىلىن ۇيرەتۋ جونىندە ۇسىنىس ءتۇستى. بىردەن باس تارىتتىم. سەبەبى قازاقتارعا قىتاي ءتىلىن ۇيرەتىپ جاتقانىم، ۇلتىما قيانات، ساتقىندىق جاساپ جاتقانداي سەزىلدى. قىتايدان قازاقستانعا قازاق  بولامىن دەپ كەلگەنمىن، قىتايلار ارتىمىزدان كەلىپ السا، «كاكايا رازينتسا»؟! ونسىز دا الماتىعا كەلگەنىمە ءۇش جىل بولسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن ورىسشا ونعا دەيىن ساناي بىلمەيتىن «ساۋاتسىزدىعىم» بار ەدى. ۇيرەنەيىن دەپ كىتاپ بەتىن اشام دا، قايتادان جىلى جاۋىپ قويامىن. ىشكى قارسىلىعىمدى جەڭە الماي كەلەمىن.

قازاقتا ءبىر ءسوز بار، «بۇرىن شىققان قۇلاقتان، كەيىن شىققان ءمۇيىز وزىپتى» دەگەن. ءجۇز جىل ۇستەمدىك ەتكەن ورىس ءتىلىنىڭ ورىنىن، جىبىرلاپ ءجۇرىپ قىتاي ءتىلى باسىپ وزۋى ابدەن مۇمكىن. ونسىز دا انا ءتىلىن قومسىنىپ جۇرگەن كەي قازاققا قىتاي ءتىلى جاس توقالداي كوزىنە ىستىق كورىنىپ، بىردەن قول سالىپ ۇيرەنىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى كورشىلەرىمىزدىڭ كوڭىلىنە قاراپ ءتىلىمىزدى بۇراي سالاتىن حالىقپىز. ويتكەنى دارمەنسىزبىز... جەتىم بالا سەكىلدى جالتاق بولىپ كەتكەنبىز... جالعىز جاراتۋشىعا ىلايىق ۇلى ءسوزىن ەلدى قىرىپ، جەردى تارتىپ العان ورىستارعا سىيعا بەردىك. «ۇلى ورىستىڭ» ىشىندە اقىنى دا، جىزۋشىسى دا، جەز وكشەسى دە، جەكسۇرىنى دا كەتتى... نە دەگەن ماسقارالىق! ءتىپتى «ۇلى ورىس» ءسوزىن ءار ءبىر ءسوز باسىندا قايتالاپ وتىرۋ ادەتكە اينالىپ، ءاربىر اۋىز اۆتوماتشا سايراپ تۇردى... ءبىرازدان بەرى اتامىزدىڭ قارا شاڭىراعىن تانىستىرعانداي، قىتاي ەلىن «اسپان استى ەلى» دەپ الاقايلاپ جار سالۋدى شىعاردىق. كورشىنىڭ كوڭىلى قالماسىن دەگەندىك پە، الدە جاعىمپازدىق پا؟! كەرىسىنشە ويلايىق، ورىس پەن قىتاي ءبىزدى «باتىر قازاق، جاۋىنگەر قازاق» دەپ ايتا الا ما؟! سولاي بولا تۇرا ولاردىڭ ايتۋعا اۋىزدارى بارمايدى...

وتكەندە قىتايدان كەلگەن تاريحشى، پروفەسسورمەن ساپارلاس بولدىم. انانى-مىنانى ايتا كەلىپ، اقىرىندا ات باسىن تاريحقا بۇردىق. ورىستىڭ كەزىندە ءبىزدىڭ قازاق حاندارىنىڭ وتارى بولعانىن ايتسام، مويىنداسا قانە؟! «مۇمكىن ەمەس» دەپ كەكەسىندى جىميدى. سەبەبى بۇلار وقىعان دۇنيە تاريحى ورىستاردىڭ قولىمەن جازىلعان، ياعني ورىستار بىزگە «جاناشىرلىق» كورسەتىپ، تاريحىمىزدى «ادەمىلەپ» جازىپ الەمگە تاراتىپ جىبەرگەن عوي. «قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ» دەمەكشى اڭگىمەنىڭ كوكەسى ەندى ايتىلدى. ءۇش-ءتورت ساعات يتتەي ىرىلداسىپ، يتجىعىس ءتۇسىپ «قىزۋ نۇكتەگە» كەلگەندە قىتايىن ايتادى عوي: «سەن قىتايلىق ەمەسسىڭ بە؟» دەپ. مەن بىردەن «مەن – قازاقپىن» دەدىم نىق سەنىممەن. دەمەك ونىڭ ار جاعىندا تاريحتى ۇلت، مەملەكەت، ساياسات جونىنەن ويلانىپ جازىپ، كىتاپ قۇراستىراتىن جىمىسقى يدەياسىنىڭ شەتى بۇلىك ەتە قالعانىن سەزە قويدىم دا، وسى كۇنى قىتاي مەكتەپتەرىندە وقىتىلىپ جاتقان تاريح كىتاپتارىندا «ەجەلگى قىتاي ەلىنىڭ شەكاراسى بالقاش كولىنە دەيىن بولاتىن» دەگەن جالعان تاريحىنىڭ استارىندا قانداي ەسەك دامە جاقتانىن اڭعارىپ، جۇرەگىم مۇزداپ كەتتى... بىردەن قازاق تاريحىن قىتاي تىلىنە اۋدارىپ، ايروپىلانمەن اسپاننان وقىڭدار دەپ شاشىپ-شاشىپ كەتكىم كەلدى...

«كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى» دەمەكشى، ون جەتى ميلليون-اق قازاقتىڭ ءبىر ميلليارد قىتايدىڭ ءتىلىن ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ، ۇيرەنبەيمىن دەپ ات تونىن الا قاشۋى مۇمكىن ەمەس. ءتىل – ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قۇرالى. ءتىل ۇيرەنۋدەگى باستى ماقسات: وزگە وزىق ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى، ادەبيەتى، تەحنيكاسىن يگەرىپ، ءوز ۇلتىڭ ءۇشىن قىزمەت ەتۋ. استە تىلىمەن قوسا ءدىلىڭ، ءدىنىن ۇيرەنىپ، تامىردان تايىپ، ماڭگۇرت بولىپ، قۇداي بەرگەن قازاقتىعىڭنان ايىرىلىپ قالۋ ەمەس!

بولاشاقتا ورىس ءتىلى مەن قىتاي ءتىلى بايبىشە مەن توقالداي كۇندەسىپ، قىرىق پىشاق بولىپ جاتقاندا، ارداقتى انا ءتىلىمىز ءسۇت سۇراعان بالاداي ىرگەدە جاۋتاڭداپ، اۋىلدا قالىپ قويا ما دەگەن الاڭداۋشىلىق ەسىمنەن ەكى ەلى كەتەر ەمەس... ارينە بۇل جەردە قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە مۇلدە قارسى ەمەسپىن. قايتا الدىمەن بالالارىمىزدى انا ءتىلدىڭ ۋىزىنا قاندىرىپ، قازاقي تاربيەمەن تاربيەلەپ، ەس ءبىلدى-اۋ دەگەندە وزگە ءتىلدى ۇيرەتسەك كەش قالا قويماسىز انىق. اۋزىنان انا ءسۇتى كەپپەگەن شيكى وكپەمىزدى، شەتەل ءتىلىن ۇيرەنۋگە زورلاپ، شالا قازاق جاساپ المايىق اعايىن!

قاستەر اكيزاۇلى

Abai.kz