سونىمەن قاتار ساراپشى ەلىمىزدە جاستاردىڭ مارگينالدانۋ مەن راديكالدانۋ پروبلەماسىنىڭ وزەكتىلىگىن ايتا كەلە، جالپى قازاقستاندا تەوكرا­تيالىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ ءلوببيى مەن «تاپسىرىسى» بارىن جاسىر­مايدى. ساياساتتانۋشىنىڭ ويىن­شا، ءار سالانى جاۋلاپ ۇلگەرگەن سالافيتتەردىڭ يدەولوگياسىنا قارسى حانافي ءمازھابىنا ساي يدەو­­لوگيامەن توتەپ بەرۋدىڭ ءوزى قيىن. سوندىقتان بۇگىن ناقتى شارالار كەشەنىن قولدانباسا، ال­داعى 5-6 جىلدا ەلىمىزدىڭ رۋحاني كەلبەتىنىڭ تانىماستاي وزگەرىپ كە­تۋىنىڭ قاۋپى جوعارى دەگەن پى­كىردە. 

– ەرلان اعا، تانىمال ساياسات­تانۋشى رەتىندە بۇگىنگى ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ حال-احۋالىنا، دا­مۋى­نا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ 

 – بيىل ەگەمەندىگىمىزدىڭ 25 جىل­دىعىن اتاپ ءوتىپ جاتىرمىز. وسى 25 جىل ىشىندە قازاقستاندا ساياساتتانۋ عىلىمى ءارتۇرلى كە­زەڭ­دەردەن ءوتتى. 2000 جىلعا دەيىن­گى ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزگى تەندەنتسياسى دامۋ، ىلگەرىلەۋ بول­دى دەپ انىق ايتا الامىز. ويتكەنى ءدال سول كەزدەرى قازاقستاندا ەكى-ءۇش ۇلكەن عىلىمي مەكتەپ پايدا بولدى. ونىڭ ءبىرى – قازاقستان دامۋ ينستيتۋتى. بۇل ورتالىقتان ەلى­مىزدىڭ كوپتەگەن تانىمال سايا­ساتتانۋشىلارى شىقتى، مىسال ءۇشىن، دوسىم ساتباەۆ، ەرلان قارين، مارقۇم مەيىرجان ما­شانوۆ، ت.ب. ەكىنشىسى – ءوز زاما­نىندا اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ماڭىنان قۇرىلعان ساياساتتانۋ ينستيتۋتى ەدى، ول جەردەن ايدوس سارىم، بەرىك ابدىعاليەۆ، ت.ب. شىقتى. سونىمەن بىرگە، جابىق ساياساتتانۋ كلۋبتارى دا جۇمىس ىستەدى. وسى قۇرىلىمدار ساياسات­تانۋدى تەك ءپان ەمەس، ەلىمىزدىڭ دا­مۋىنا وزىندىك ۇلەس قوسا بىلەتىن قوعامنىڭ ءبىر بولىگى دەيتىندەي دارەجەگە جەتكىزدى.

2000 جىلداردان كەيىنگى كە­زەڭدە ساياساتتانۋ عىلىمىنا مەم­لەكەتتىك ورگاندار مەن قوعام تا­راپىنان سۇرانىستىڭ ازايىپ كەت­كەنءى بايقالادى. ءتىپتى قازىرگى كۇنى سۇرانىس جوق دەسە دە بولادى. بۇل ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك-ساياسي ۇدەرىستەرگە بايلانىستى. سەبەبى، 2000 جىلعا دەيىن قازاقستاندا دەموكراتيانىڭ كەيبىر نىشان­دارى بولعان، قانداي دا بولماسىن ساياسي باسەكەلەستىك بولدى. ول ءوز كەزەگىندە ساياساتتانۋ نارىعىن قا­لىپتاستىرىپ، كوپتەگەن ءتۇيىندى ما­سەلەلەردى شەشۋدىڭ ءبىر قۇرالى بولدى. ياعني، ساياساتتانۋشىلارعا، ونىڭ ىشىندە ساراپشى سياقتى باس­قا دا عىلىمدارعا سۇرانىس جو­عارى ەدى. 
قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە مونو­سايا­سي بيلىك پايدا بولعاندىقتان، ساياساتتانۋ عىلىمى قۇلديلاپ تو­مەندەپ بارا جاتىر دەۋگە نەگىز بار. ال ءدال وسى كەزەڭدە ەلىمىزدىڭ قوعامدىق ساياسي ءومىرى كۇردەلە­-ءنىپ، ساياسي بولجاۋ ينستيتۋتتارى اۋاداي قاجەت.

كۇرمەۋى كوپ ماسەلەلەردىڭ قا­تارىنا ءدىني ەكسترەميزمدى، الەۋ­مەت­تىك ساياسي نيگيليزمدى، قوعام­دا­عى اپاتيالىق كليماتتى جات­قىزۋعا بولادى.

سوڭعى كەزدەرى قازاقستاننىڭ دامۋىنا تاعى ءبىر اسەر ەتىپ وتىر­عان جايت – ءدىن. ماسەلەن، جوعارى وقۋ ورىندارىنا، ونىڭ ىشىندە ال­ماتىداعى قازاق ۇلتتىق ۋني­ۆەرسيتەتى مەن استاناداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە بولىنگەن گرانتتاردى الساق، ساياساتتانۋعا جىل­دان-جىلعا بولىنەتىن گرانتتار سانى ازايىپ بارادى. ياعني، سايا­سات­تانۋدىڭ دامۋىنا ەشقانداي دا جاعداي جاسالماي وتىر. سونىمەن بىرگە، سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدىڭ ىشىن­دە يسلام ءدىنى مەن ءدىندار­لار­دى دامىتۋعا گرانتتار كوپتەپ ءبو­لىنىپ كەلەدى. ماسەلەن، بيىل دىن­تا­نۋعا 150 گرانت بولىنگەن، ال سايا­ساتتانۋعا – 7 گرانت! مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاندا تەوكرا­تيالىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ بەل­-گىلى ءبىر ءلوببيى بار سياقتى. ياعني، ساياسي ۇدەرىستەردى جوعارى دەڭ­گەيدە زايىرلى تۇردە ساراپتاي­-تىن عىلىمنىڭ فۋندامەنتى تو­مەندەپ كەلەدى. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ۇلكەن اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. 

بۇدان تىس ساياساتتانۋدىڭ الەۋ­مەتتىك عىلىمداردىڭ كەشە­نىنەن تۇراتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ياعني، بۇل جەردە تاريح، ما­دەنيەت­تانۋ، فيلوسوفيا بولسىن، مۇنىڭ بارلىعى ساياساتتانۋدىڭ نەگىزىن قا­لايدى. بۇگىنگى تاڭدا بۇل عى­لىمداردىڭ دا دەڭگەيى تومەن­دەپ بارادى دەپ ايتۋعا نەگىز بار. بۇل ەلىمىزدىڭ جاڭاشىلدانۋىنا، سو­نى­مەن بىرگە قازاقستاننىڭ جال­پى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دا­مۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەرى ءسوز­سىز.

«ەل، مەملەكەت قالاي دامۋى كە­رەك، ونىڭ باعىتى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەپ ساراپتاپ وتىراتىن 4-5 مەكتەپ قاجەت-اق. دۇنيەجۇزى تاجىريبەسىنە سۇيەنەر بولساق، اقش-تا ءاربىر عىلىمي ورتالىق­تىڭ جانىندا ۇلكەن ساياساتتانۋ ينستيتۋتتارى بار. ماسەلەن، مۇن­داي جەرلەردەن XXI عاسىردىڭ دامۋ تەندەنتسيالارىن انىقتاپ وتىرعان س.حانتينگتون، ف.فۋكۋيا­ما سياقتى ۇلكەن ويشىلدار شىق­قان. وكىنىشكە قاراي، قازاقستان­دا ساياسي ينستيتۋتتار ءالى قالىپ­تاسقان جوق. كەرىسىنشە، كەرى كەتىپ بارادى. بۇل دۇرىس تەندەنتسيا ەمەس. ويتكەنى ەلىمىزدىڭ الەۋ­مەت­تىك-ەكونوميكالىق دامۋى تومەن­دەپ كەتكەن. بيىل ەكونوميكالىق دامۋ رەتسەسسيادا. تۇپتەپ كەل­گەن­دە، ەكونوميكالىق دامۋ تەك بيز­نەستەن تۇرمايدى، ول ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى مەن ويىن­داعى ماقسات-مۇراتتارىنان دا تۇرادى. ساياساتتانۋ دەگەنىمىز – ەلى­مىزدىڭ ەكپىندى دامۋىنىڭ نە­گىزى. 

– ءبىر سالانى ءبىر ادامنىڭ اتىمەن عانا بايلانىستىرۋ پروب­لەماسى قانشالىقتى وزەكتى دەپ ويلايسىز؟ ماسەلەن، دەموگراف دەسە مارقۇم ماقاش ءتاتىموۆ، ەكو­لوگ دەسە مەلس ەلەۋسىزوۆ، ساياسات­تانۋشى دەسە، اينالدىرعان 5-6 ادامنىڭ عانا ەسىمى اتالىپ، باق-تاردا دا كوبىنە-كوپ وسى ازا­مات­تاردىڭ ساراپتامالىق ويلارى جا­ريالانىپ وتىرادى. بۇل جە­تىس­تىك پە، الدە...

– شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇل جە­تىس­تىك ەمەس. جوعارىدا ايتقا­نىم­داي، بۇل ەلىمىزدەگى ۇلكەن مەك­تەپ­تەردىڭ جوقتىعىنان تۋىنداعان ماسەلە. مەكتەپ دەگەنىمىز – عىلى­مي ورتالىقتار. ەگەر قازاقستاندا 17 ميلليوننان استام حالىق تۇراتىن بولسا، بۇل حالىقتىڭ 
43 پايىزدان استامى جوعارى ءبى­لىمدى دەسەك، ەل ازاماتتارىنا ءار سالانىڭ ءار تارابىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن، ارينە، ءبىر مەكتەپ از بو­لادى. مەكتەپ دەگەنىمىز – ەكىنشى جاعىنان، ءداستۇر. قاي سالانى ال­ساڭىز دا، الەۋمەتتىك نە ەكونومي­كالىق سالادا دا 4-5 مەكتەپ بولۋى كەرەك، بۇل مەكتەپتەر ءوزارا باسە­كەگە تۇسسە عانا دامۋدىڭ نىشان­دارى پايدا بولادى. ال قازاق­ستاندا ءالى دە بولسا ونداي مەك­تەپتەر قالىپتاسپاعان. 

– قوعامدا دا، بيلىكتە دە «ما­مان­دار تاپشى» دەگەندەي ستەرەو­تيپتىك وي باسىم عوي. نەگە جاڭا تۇلعالار، جاڭا ەسىمدەر جوق؟ 

– جاڭا تۇلعالار پايدا بولۋ ءۇشىن مەكتەپتەر مەن سالانى دا­مىتۋ قاجەت. ماسەلەن، 90-جىل­دارى، جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، ساياساتتانۋ باعىتىندا 2-3 مىقتى مەكتەپ بولعان، سول جەردەن كوپ­تەگەن جارقىن تۇلعالار وزىق وي­لارىن ۇشتاپ، عىلىمي تۇرعىدان ۇلكەن تاجىريبەدەن وتكەن. 
سونىمەن بىرگە، جوعارعى مەك­تەپ، ياعني ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن ءومىر­دىڭ اراسىندا ەشقانداي دا بايلانىس جوق. ساياساتتانۋشى وقىتۋشىلار بۇگىنگى قوعامدىق ۇدەرىستەردەن الشاقتاپ كەتكەن. ساياساتتانۋدى وقىپ جۇرگەن ازا­ماتتار ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەننەن كەيىن قايناعان ومىرگە قالاي كى­رىپ، وندا قالاي قالىپتاسۋ قا­جەت­تىگىن بىلمەيدى. وكىنىشكە قاراي، ءون­دىرىس پەن ءومىر اراسىندا باي­لانىس ۇزىلگەن. مىنە، وسىنداي ءتۇيىندى ماسەلەلەردى شەشۋ كەرەك. 

جالپى، ەلىمىزدىڭ دامۋىنا ءۇل­كەن اسەر ەتەتىن تاعى ءبىر نارسە – الەۋمەتتىك ورتا. ينتەللەك­تۋال­دىق الەۋمەتتىك ورتادا عانا ۇلكەن عىلىمي ورتالىقتار قالىپتا­سادى. ال بۇگىنگى تاڭدا ءبىلىم مي­نيسترلىگى تاريح ءپانىن، ساياساتتانۋ ءپانىن جوعارى وقۋ ورىندارىن­داعى مىندەتتى پاندەر تىزىمىنەن الىپ تاستاعان. بۇل ارينە، ەلى­مىز­دىڭ دامۋىنا 4-5 جىلدان كەيىن كەرى اسەرىن تيگىزەدى. ويتكەنى بىز­دەگى ءاربىر ينديۆيديۋم ءبىلىمدى ءارى تاربيەلى بولۋى كەرەك. ال بولا­شاق ساياساتتانۋشى تاريح پان­دەرىن وقىمايتىن بولسا، ونىڭ قوعامعا پايداسىن تيگىزۋى ەكىتا­لاي. ءال-فارابي ايتىپ كەتكەن­دەي، «ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىمدى ادامدى ەمەس، تاربيەلى ادامدى شىعارۋى­مىز كەرەك». تاربيەسىز، ءبىلىمدى ادام كوپتەگەن زالال اكەلىپ، قو­عامعا زيانىن تيگىزۋى ىقتيمال. ياعني، ءبىلىمدى، بىراق تاربيەسىز ادام ومىرگە كوپ زيانىن اكەلەدى. بۇل ماسەلەلەر ەلدى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋدىڭ دەڭگەيىن تومەن­دە­تەدى. بۇل ۇلكەن پروبلەما. 

– ءوزىڭىز بولاشاعى بار قانداي جاس مامانداردى بىلەسىز؟ ولارعا تانىمال بولۋ ءۇشىن نە جەتىسپەيدى؟

– ەڭ الدىمەن، ادامنىڭ ءوز تال­پىنىسى بولۋى كەرەك. قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ساياساتتانۋشىلار مەملەكەتتىك قىزمەتپەن اينالى­سىپ ءجۇر. بىراق ولاردىڭ ىشىنەن جارقىن تۇلعالاردى كورىپ تۇرعان جوقپىن. سوڭعى 10-15 جىلدىڭ ىشىندە ۇرپاقتار ساباقتاستىعى دا ءۇزىلىپ قالعان سياقتى. 

– جاس ءساياساتتانۋشىلاردىڭ ار دەڭگەيدەگى اكىمدىكتەرگە جۇمىس­قا تۇرىپ، ءىس جۇزىندە اكىمنىڭ پيارى­مەن اينالىسۋىن قانشالىقتى دۇ­رىس دەپ سانايسىز؟ جالپى، بيلىك ورگاندارى ساياساتتانۋشىلاردى وسىرەتىن جەر مە، الدە ەركىن ويلاۋ قا­بىلەتىن وشىرەتىن جەر مە؟

– مەنىڭشە، بۇل ءومىردىڭ ءبىر كە­زەڭى. سول ءۇشىن مۇنداي قىزمەت­تەردە جۇمىس ىستەۋ كەرەك. بىراق سونىمەن قاتار اكىمشىلىك دەڭ­گەيىندە قالىپ قويۋ شارت ەمەس. ايتسە دە مەملەكەتتىڭ شەشىم قا­بىلداۋ مەن ازاماتتىق قوعاممەن قارىم-قاتىناس ماسەلەلەرىن پراك­تيكالىق دەڭگەيدە كورۋ ءۇشىن بۇدان دا وتكەن دۇرىس. 

– جاقىندا قازاقستان ۇكى­مەتىندە جاڭا قۇرىلىم – ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيستر­لىگى قۇرىلدى. ءدال وسى مينيستر­لىكتىڭ قۇرامىنا جاستار ماسەلەسىن قوسۋ – جاستاردىڭ مارگينالدانۋ مەن راديكالدانۋ پروبلەماسىنىڭ وزەكتىلىگىنە بايلانىستى ما؟ 

– قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا تەوكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ كۇشتى ءلوببيى بارىن جوعارىدا دا ايتتىم. يسلام بولعان كۇننىڭ وزىندە ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىم­نىڭ يدەولوگياسىن تاڭۋ قاتتى ءجۇ­رىپ جاتىر. مۇنى توقتاتۋ كە­رەك. ول ءۇشىن مەملەكەتتىك كۇش-جىگەر قاجەت. ەگەر ءدال وسى مي­نيسترلىك وسى ماسەلەلەرمەن تۇ­بەگەيلى اينالىساتىن بولسا، كوپ نارسەگە كوزىمىز جەتەر ەدى. 

– ال ءداستۇرلى ەمەس دەپ قاي اعىمدى ايتار ەدىڭىز؟

– ءداستۇرلى ەمەس اعىم – ءسالا­فيزم.

– ياعني، سالافيتتەر بۇكىل سالا­لاردى جاۋلاپ، قاتتى بەلسەندىلىككە كوشتى دەي الاسىز با؟ 

– ولار وتە بەلسەندى بوپ با­را­دى. سونىمەن بىرگە، بۇرىن مۇنداي تەندەنتسيا جوق ەدى، بىراق قازىرگى تاڭدا استانانىڭ وزىندە ايەلدەر بەت-اۋزىن تۇمشالاپ، پارانجا، نيقاب كيەتىن بولعان. بۇل، ارينە، جان تۇرشىگەرلىك نارسە.  

– وسى كۇنگە دەيىن دەپۋتاتتار جازعى دەمالىستان ورالعان سوڭ، سالافيزمگە تىيىم سالاتىن ار­نايى زاڭ قابىلداناتىنى ايتىل­عان ەدى. بىراق تاياۋدا تەرروريزمگە توتەپ بەرۋ ماسەلەلەرى پارلا­مەنت­تە تالقىلانعان تۇستا «يدەولوگياعا يدەولوگيامەن قارسى تۇرۋ كەرەك» دەگەندەي اڭگىمەلەر ايتىلا باس­تادى. بىراق قانشالىقتى ءحانافي ءمازھابى، ءدىني باسقارما مەن عا­لىمدار ءسالافيزم يدەولوگياسىنا قارسى توتەپ بەرۋگە قاۋقارلى؟ 

– بۇل وتە ۇلكەن پروبلەما. بۇل وزەكتى ماسەلەنى يدەولوگيالىق قۇرالدارمەن شەشۋ ەكىتالاي. سە­بەبى، ءبىزدىڭ ەلىمىزگە سىرتتان كەلىپ جاتقان ىقپال وتە كۇشتى. ال وعان، ءتىپتى ءبىر مەملەكەتتىڭ اقپاراتتىق كۇشىنىڭ دە جەتپەۋى ىقتيمال. مە­نىڭ ويىمشا، ول ءۇشىن زاڭدى كۇ­شەيتۋ كەرەك. جالپى، مۇنداي ءدىني اعىمداردى توقتاتاتىن زاڭ كەرەك. ال بۇل زاڭنىڭ وتپەي قالۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى – مەملەكەتتىك ور­گان­داردا، ماجىلىستە، بارلىق دەڭ­گەيدە سالافيتتەردىڭ ءلوببيىنىڭ كۇشتى ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل وتە قاۋىپتى تەندەنتسيا. 

تاعى دا قايتالاپ ايتايىن، قا­زاقستاندا تەوكراتيالىق مەملە­كەت قۇرۋعا لوببيدەن بولەك، تاپ­سىرىس تا بار سياقتى. وكىنىشكە قا­راي، بۇل تاپسىرىس ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىپ جاتىر. ماسەلەن، دىن­تانۋعا – 150 گرانت پەن ساياساتتا­نۋعا ونشاقتى گرانت ءبولۋدىڭ وزىن­دە تەرەڭ ماسەلە بار. الداعى 5-6 جىلدا قازاقستاننىڭ رۋحاني كەل­بەتىنىڭ مۇلدەم وزگەرىپ كەتۋ قاۋi­پى جوعارى. 

– جاستاردىڭ راديكالدى توپ­-تار مەن تەرىس اعىمداردىڭ جەتە­گىندە كەتۋى تەك الەۋمەتتىك ماسەلە­لەرگە عانا بايلانىستى ما؟ 

– مەنىڭ ويىمشا، ەڭ باستى سەبەپ – الەۋمەتتىك ماسەلە. ەكىنشى ماسەلە – سىرتتان كەلىپ جاتقان الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى اقپاراتتار اعىنى. جالپى، بۇل بىرنەشە فاك­تورلار كەشەنىنەن تۇراتىن وزەكتى ماسەلە دەر ەدىم. 
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت! 

 اڭگىمەلەسكەن 

كامشات تاسبولات

ايقىن-اقپارات