سول ءبىر جىلدارى ءبىزدىڭ سوۆحوزدىڭ شوپاندارى ورتالىقتان 180 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى اقباستاۋ اتتى جايلاۋدى جايلايتىن. بۇل اقباستاۋ دەگەنىڭىز شىڭعىستاۋدىڭ سىلەمدەرىمەن ۇشتاساتىن، ومىراۋىن ارشا جاپقان اق تاستاردىڭ شوعىرى ەدى. قويناۋى قازىنالى، ءبىر كەزدەرى اشىق ادىسپەن التىن وندىرگەن، قازىر قايتا ىسكە قوسىلعان قۇسمۇرىن كەن ورىنى دا وسى اقباستاۋدىڭ ءبىر كەرەمەتى بولاتىن. مامىردىڭ سوڭىنا الا، مىڭعىرعان قويدىڭ ماڭىراعان داۋىسى دالانى تۇندىرىپ، اقباستاۋعا قاراي سالقار كوش باستالادى.

بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ شۇبارتاۋ اۋدانىندا قويدىڭ سانىنان جاڭىلىساتىن شارۋاشىلىقتار كوپ ەدى. ءبىزدىڭ شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سوۆحوز دا سولاردىڭ قاتارىنان-دى. اقباستاۋعا ءتىز قاتار بولىپ قوي ايداعان كوشتىڭ شاڭى 10-15 كۇنگە سوزىلاتىن. قوزى جاس، ءتولدىڭ وكپەسى وشەدى دەپ، اربا اياڭمەن جىلجيتىن ەك. الگى 180 شاقىرىمدى قونا – تۇنەپ، 4-5 تاۋلىكتە ازەر ءجۇرىپ وتەتىنبىز.

سوندا دەيمىن دە، اكەمىزدىڭ قولعاناتى بولىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ جاسىمىز ارى كەتكەندە 6-8 جاستىڭ اراسى ەكەن. وتاردى ءوزى قايىرىپ، ونىڭ سىرتىنداعى سيىر مەن جىلقىنى دا شاشاۋ شىعارمايتىن اعامىزدىڭ دا جاسى سول ون بەس – ون التىلاردا عانا-اۋ… ەندى ويلايسىڭ، نە دەگەن ەڭبەكقۇمارلىق دەپ. قازىر عوي، سەگىز جاسار ۇلدى دۇكەنگە نانعا جۇمساپ، بالكوننان قاراۋىل قوياتىن زامان.

ءجاسوسپىرىم ءۇشىن ءبارى قىزىق ەدى، اساي- مۇسەي ارتىلعان، كورپە-كونشەك تيەلگەن، قالا بەردى جولاي تۋىپ قالعان قوزى-لاقتى باقىرتىپ تاعى سالىپ بەرەتىن ىردۋان اربانىڭ تىزگىنىن ۇستاپ قالقيىپ كەلە جاتاتىن ەدىك. اقباستاۋعا جەتۋ ءۇشىن سول كەزدەرى «العاباس» اتالعان سوۆحوزدىڭ اۋماعىن باسىپ وتەتىنبىز. قازىر ول اۋىلدىق وكرۋگكە ءوزىنىڭ ەجەلگى اتاۋى قايتارىلعان، مالگەلدى دەپ اتالادى. سوۆەت وداعىندا العا باسپاعان شارۋا بەرتىنگى نارىق زامانىندا قايدان وڭسىن... جاستار قالاعا اۋعان، ەكى-ءۇش سيىردىڭ ەمشەگى مەن ون شاقتى ۋاق جاندىقتىڭ تۇياعىن باققان كارى قۇرتاڭ. ءجا، وسى «العاباستان» اسا بەرە، ابايدىڭ ءوزى توشالا سالدىرعان، كەيىن شاكارىم دۇنيەنى تارك ەتىپ قوس تىگىپ جاتاتىن شاقپاقتى تاۋىنىڭ كىرەبەرىس اۋىزىن جاناي وتەتىن ەدىك. وسى تۇستا بولۋى ءتيىس، جىل سايىن ءبىر ادەمى وقيعا ورىن الاتىن. داعاندى اتتى تابانى سورتاڭ، كۇن ىسي بەرە كولشىك-كولشىك قارا سۋعا اينالاتىن وزەننىڭ ساعاسى-اۋ…

شاقپاقتىنىڭ باۋىرىنان شاڭىتىپ تاعى ءبىر سالقار «كوش» قۇلايتىن. كادىمگى، تابيعي پروتسەسس ەندى. تۇمسىعىن جەلگە بەرىپ، قىسقا قۇلاعىن جىمىرايتىپ الىپ، ءاي ءبىر، شۇباپ كەلەتىن-ءدى. كيىك دەگەن جانۋارىمىز وسى-تۇعىن. وتارلى قويدى ءدۇر ەتكىزە ۇركىتىپ، قاق جارىپ ءوتىپ  بولعانشا قىزىقتاپ، قاراپ قالاتىنبىز. سول كيىكتەر كوشى شۇبالاڭقى جولدارمەن ءجۇرىپ ءوتىپ، ءبىز جايلايتىن اقباستاۋدىڭ ەتەگىنە بارىپ توقتايتىن سياقتى  كورىنەدى ەندى. تەك، تابيعي مارشرۋت ارقىلى، ايالدايتىن ارنايى تابيعي بەكەتتەردى ارالاپ كەلە مە ەكەن. مۇمكىن، سول زامانداعى كيىك بالاسىنىڭ سانى شىنىمەن كوپ بولدى ما، ايتەۋىر، شوپان قۇدىعىنىڭ ماڭىنان سارشا تامىز تۇسكەنشە كيىك ءىزى سۋىمايتىن ەدى.

…كيىك ورىسىنە كوز سالعان ادام، يرەك-يرەك جايىلىم ىزىنە جولىعار ەدى. ءاسىلى، ءۇي جانۋارلارى ادامي بولمىسقا ابدەن ءسىڭىسىپ، تەپە-تەڭدىك پەن ءتارتىپ دەگەن نارسەدەن جۇرداي بولاتىنعا ۇقسايدى. ماسەلەن، ەڭ مومىن تۇلىك سانالاتىن قوي بالاسىنىڭ ورىستەگى ازىقتانۋ ءساتىن باقىلاساڭىز، ءبىر قوماعايلىق پەن تالعامسىزدىقتى، ءتىپتى ىسىراپتى اڭعاراسىز. راس، سىزگە كۇلكىلى بولۋى مۇمكىن، بىراق سولاي. ونىڭ جانىندا جابايى كيىكتىڭ جايلىمىندا ءبىر رەتتىلىك بايقالادى. ينستينكت! ءبارىبىر، جەر توسىندەگى جالعىز ءتۇپ جۋسان قالسا دا، كيەلى جانۋار ونى ۇقىپپەن ءۇزىپ جەپ، تامىرىمەن قوپارا جۇلماس ەدى. ءوز بايقاۋىمىزدا، كيىكتەر توبىمەن جايىلىمعا شىققانىمەن، اۋزىنا ىلىككەن ءشوپتى تالعاماي جۇتا بەرەتىندەردەن ەمەس. رەتىمەن، دوعا ءتارىزدى تىزبەكپەن جايىلىپ جۇرگەنىن تالاي كوردىك. قۇنجىڭداعان قۇرالايى مەن قالقيىپ تۇراتىن قۇلجاسىنا دەيىن شەپ قۇراپ تۇرعانداي اسەر بەرەتىن. ءىرى دەنەلى، ەرەسەك كيىكتەر دوعا تارىزدەس شەڭبەردىڭ العى شەبى مەن قوسقاپتال شەتىندە ەكى رەت ەڭكەيسە، ءۇش رەت ءۇن تىڭدايتىنداي ەدى. ال، شاشىراڭقى شەڭبەردىڭ ورتا تۇسىندا، البەتتە، جاس تولدەر جايىلاتىن. ۇققان ادامعا، بۇل ءبىر ستراتەگيالىق قورعانىس سياقتى. سىرتتان كەلەتىن كەز-كەلگەن قاتەرگە وتارداعى ءالدى، بەلدى كيىكتەر الدىمەن قارسى شىعادى. ەگەر توپتى كيىك ءدۇر ەتىپ ۇرىكسە، جونەپ بارا جاتقان قارا-قۇرانىڭ ىشىنەن قۇرالايدى تاپپاي قالاسىز. ويتكەنى، ماناعى قوس قاپتالداعى ءىرى توپ شاشاۋ شىققان ءبىرلى-جارلى ۇساق باستى قىسپاقتاپ، ۇيىرمەن قوسىلا شابۋعا ءماجبۇر ەتەدى. ۇرپاق ءوربىتۋ مەن ونىڭ اماندىعىن تىلەۋ ادامزاتقا عانا ءتان ەمەس ەكەن، باقساڭىز. ال، دالانى ەمىن ەركىن جايلايتىن كيىك بالاسىنىڭ تۇيسىگى تىم اياۋلى سياقتى ما، قالاي؟ اسىلىندە، عىلىمنىڭ ءوزى جابايى جانۋارلاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ قاعيداتتارىنىڭ جىرتقىش اڭدارعا قاراعاندا ەرەكشە سىرعا تولى ەكەندىگىن جاسىرمايدى. ونىڭ ىشىندە ءتۇز ساقتايتىن ءتورت اياقتىلاردىڭ ءجونى ءبىر بولەك. ادامزات بالاسىنا زارەدەي قياناتى جوق جانۋارلارلاردىڭ جاراتىلىسىندا ءبىزدىڭ عىلىم ءتۇسىندىرىپ بەرە المايتىن ەرەكشەلىك بارى انىق.

ءبىز مۇنى كەيىن، بالالىق اسەردەن اجىراي باستاعاندا بارىپ ۇعىپ، ادام مەن جانۋاردىڭ اراسىندا باستاپقى بايلانىستىڭ بارىنا قىزىعا بەردىك. بۇل اسىرەسە، وزدەرىن كوشپەلىلەردىڭ ۇرپاعى، كونە تۇركىلىك نانىمنىڭ جوقشىسى رەتىندە سەزىنەتىن دالالىق وركەنيەت وكىلىنىڭ بارلىعىن قىزىقتىراتىن نارسە بولسا كەرەك-ءتى. جالپى، تامىرلى تاريحىنان كۇشتەپ اجىراتىلعان نەمەسە شەجىرەسىن ءوزى جازباعان ۇلتتار تۇپكى اقيقاتتى… ميفولوگيا مەن فولكلوردان ىزدەيدى. وتىرىك پە؟ كەرى اسەرلى تۇسپال ەمەس، اشەيىنگى ءسوز: مۇمكىن قازاق قازىر ماقتانىپ جۇرگەنىمىزدەي قاسقىرتەكتى ەمەس، كيىك باۋىرىنان وربىگەن بولسا شە؟.. كەيدە، كومەككە ادەبيەت كەلەدى. ورالحان بوكەيدەگى، شىڭعىس ايتماتوۆتاعى بۇعى – انا (ەنە) وبرازى كەزدەيسوقتىق پا؟ حالىق ۇعىمىنداعى «كىسىكيىك» تانىمى شە؟

…كيىك بالاسىنىڭ تالعامپازدىعى دەپ ايتىپ قالدىق قوي، سونىڭ مىسالىن مىنادان كوردىك: شوپان اتا بالاسى جىلقى، سيىر جايىلىپ، ءجۇرىپ وتكەن جەرلەردىڭ ءشوبىن تالعاماي جەي بەرەدى. تەك، الگى كيىك وتارى قوي ءبىر رەت بولسىن وتتاپ كەتكەن جايىلىمعا قايتىپ باس قويمايتىن. ناقتىسىندا، اكەمىز سولاي دەيتىن ەدى. سول سەبەپتەن بە ەكەن، «اناۋ، اناۋ تۇستارعا قوي تۇسىرمەڭدەر، قۇرالاي مارقايعانشا سونى تۇرسىن…» دەپ قامشىسىن باتىس جاقتاعى جايىلىمعا قاراي بىلەپ قوياتىنى. ونىڭ سىرتىندا كيىز ۇيدەن جارتى شاقىرىمداي قاشىقتىقتا تۇراتىن ارتەزيان قۇدىقتىڭ سۋ قۇيار استاۋىن جۋعىزاتىنى بار ەدى. سويتسەك، كۇندىز مال باس قويعان ناۋاعا ءتۇن اۋا كيىكتەر دە سۋساپ كەلەدى ەكەن عوي. جارىقتىقتار، قويدىڭ شايىر مۇڭكىگەن يىسىنەن جەرىپ، سۋ دا ءىشى الماي، دىمقىلدىڭ ءيىسىن قيىپ كەتە الماي، تۇنىمەن يتتەردىڭ ۇيقىسىن قاشىرار ەدى… قۇس ۇيقىلى قويشىدا يت ءۇرىپ، جىلقى ءىش تارتسا نە جان قالسىن، وسىنىڭ ءبارىن ىشتەي باعىپ جاتادى دا.

 «بيىل كيىك ەرتە كوشتى…» دەپ وتىردى ءبىر جىلى اكەمىز تاڭعى شاي ۇستىندە. تابيعاتتىڭ تامىرىن باعاتىن ادامعا بۇل دا ءبىر شارتتى بەلگى سياقتى ەكەن. كيىك وتى ەرتە قايتقان جىلى ءشوپ تەز قۋراپ، مالدىڭ قوڭدانۋى دا قيىنداي بەرەدى ەكەن. كەزدەيسوقتىق پا، سول جىلى قىستان مالدىڭ دەنى كوتەرەم بولىپ شىققانى جانە بار.  «كيىك مالى جەرشىل كەلەدى…» دەيتىن تاعى اكەمىز. ۇرعاشى كيىكتەر ۇرپاعىن جارىق دۇنيەگە اكەلۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە الدىڭعى ءتولىن تۋعان ايماققا اۋىپ بارادى ەكەن. قايبىر جىلدارى قار كوبەسى سوگىلمەي، كوكتەم كەشىككەن كەزدە ارقادان شىعىسقا قاراي  كوشكەن كيىكتىڭ كوكتايعاققا ۇرىنىپ قىرىلعانى تۋرالى حابار ەستىگەنبىز. ول كەزدە اقپاراتقا قول جەتىمدىلىك قازىرگىدەي ەمەس، ۇمىتپاساق، پاۆلودار وبلىسىنىڭ اۋماعىندا بولسا كەرەك وسى وقيعا. ەندى ۇققانىمىزداي، شامامەن بەرىسى اقمولا، قوستاناي ولكەسىندە، ارىسى اقتوبە، اتىراۋ القابىندا قىستاپ شىققان كيىك وتارلارىنىڭ تولدەۋ ناۋقانىن وتكەرۋ ءۇشىن ورتالىق – شىعىسقا قاراي جوڭكىلۋى بولسا كەرەك. كيىكتىڭ جەرشىلدىگى دەگەنگە ءبىر مىسال وسى بولار.

العى سوزىمىزدە، كيىك وتى ەرتە قايتقان جىلى قىس قاباعى قاتۋ بولىپ، مال بالاسىنا جايسىز تيەتىنىن ايتتىق. جازىلماعان دالا زاڭىنا سالساق، سولاي. جانۋارلار الەمىن باقىلاۋشىلار مەن سينوپتيكتەردىڭ وسىعان ۇقساس ءوز ۋاجدەرى تاعى بار. كيىك ءشوپتىڭ قاتىپ، قۇنارسىزدانا باستايتىنىن ماقۇلىقتاردىڭ ىشىنەن ءبىرىنشى سەزەتىن اڭ بولسا كەرەك. سونداي-اق، جەر استى سۋىنىڭ جۇلگەسىنەن قاشاتىنىن دا، ارتىنان قۋاڭشىلىق قاۋپى تۋاتىنىن دا تۇيسىكپەن ۇعىنادى-اۋ. 1988 جىلدارى ما ەكەن، ءبىزدىڭ سول جايلاۋدا جاڭبىر تامباي، ءشوپ سارعايىپ كەتىپ ەدى. نەگىزىندە، ءتۇنى سالقىن كەلەتىن كليماتتا ءشوپ باسى دىمدانىپ، ول تاڭعا قاراي شىققا اينالىپ تۇرار ەدى. ەرىن ۇشىمەن جايىلاتىن جانۋارلارعا بۇل كادىمگىدەي تاڭداي جىبىتەرلىك ءنار عوي. سول جىلى جايلاۋدا كيىك بولمادى. ەسەسىنە، قاسقىر كوبەيىپ كەتكەن-ءدى. دەمەك، جانۋارلاردىڭ جوڭكىلە كوشۋى جەرگىلىكتى مەكەندەگى جىرتقىشتاردىڭ قورەكسىز قالۋىنا، سول ارقىلى تابيعي بالانستىڭ بۇزىلۋىنا اكەلەدى ەكەن-اۋ…

اسىلىندە، كۇن رايىن باعامداۋ مەن تابيعي كاتاكليزمدەرگە بەيىمدەلۋدى و باستان-اق كوشپەلى مادەنيەتتىڭ وكىلدەرى ءبىلىپ، الدىن الىپ وتىرعان عوي. وسى ءۇردىستىڭ جالعاسۋى مەن جاقسى ناتيجەسى تۇركىلەردىڭ عاسىرلارعا جالعاسقان ۇستەمدىك قۇرۋىنان بىلىنبەي مە؟ بابالارىمىزدىڭ اسۋ بەرمەس اسقارلاردى، تىنشۋ بەرمەس تەڭىزدەردى، قۇس شىداماس شولدەردى اسىپ، كەشىپ، باسىپ ءوتۋ ارقىلى جۇمىر جەردىڭ تۇگەلگە جۋىعىن جاۋلاپ الۋىنا سوعىس ونەرىن جەتىك مەڭگەرۋى عانا ەمەس، تابيعاتتىڭ ءتىلىن تابا بىلگەندىگى دە ارقاۋ بولسا كەرەك-ءتى. ءبىر مىسال، شىڭعىسحان ءوز جورىقتارىندا جاۋىرىنشى، جۇلدىزشى، تامىرشى سياقتى ەرەكشە قابىلەت يەلەرىن بىرگە الىپ جۇرگەن، سولاردىڭ دەنى تابيعاتتىڭ ءتىلىن بىلەتىن ادامدار بولعان. جاڭىلىسپاساق، كالاشنيكوۆ تە بولۋى كەرەك، عىلىم ءۇشىن ءالى انىقتالماعان ءبىر عاجايىپ ايتىلاتىن ەدى. «شىڭعىسحاننىڭ اق بۇلتى» دەگەن اتاۋمەن جەكە شىعارما دا جازىلعان بولۋى كەرەك.

ايتپاقشى، كيىكتەر نەگە ۇرپاق وربىتەر كەزدە جازىق دالاعا ماڭادى؟ وسى سۇراق ءالى دە مازالايدى. پارادوكسالدى سۇراق تاعى بار: نەلىكتەن كوشپەلى وركەنيەتتىڭ بەلگىلەرى جازىق دالالارداعى كونە قورىمداردان ءجيى تابىلادى ەكەن؟ وسى جازىق دالادا اسپان الەمىنە باستايتىن ءبىر تىلسىم سىر كومۋلى جاتسا شە؟ بىردە، دۇنيەجۇزىندەگى عارىش ايلاقتارى جايلى رەفەراتقا دايىندالىپ وتىرىپ، كوسمودرومداردىڭ نەگىزىنەن اشىق دالادا ورنالاساتىندىعىنا دالەل تاپقانبىز. مىنە، بايقوڭىردى الايىق! جەر كىندىگى دەپ اتايتىن بۇل ايلاقتىڭ ورنالاسۋىن كارتادان قاراپ الۋىڭىزعا بولادى…

ءبىر دەرەكتەردەن تاپقانىمىزداي، وسى جازىقتان ۇشقان عارىش زىمىراندارى اتموسفەرا قاباتىنا جەتكەنشە تاعى دا اشىق دالا ۇستىمەن اۋەلەيدى ەكەن. ەلەڭ ەتكىزەرلىگى، ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كيىك جانۋارىنىڭ نەگىزگى ءوسىپ ونەتىن، قىستايتىن اۋماعى دا وسى عارىش كەمەلەرى ۇشاتىن مارشرۋت استىندا قالىپ جاتادى ەكەن. وكىنىشتىسى، كوككە جەتپەي جارىلىپ جاتقان زىمىرانداردىڭ دا قۇلايتىن جەرى قاراعاندى مەن قىزىلوردانىڭ اۋماعىنداعى ايتاقىر دالا عوي. ونى ايتاسىز، عارىش ستانساسىنان ورالعان عارىشكەرلەر نەگە جەزقازعاننىڭ جازىعىنا قونادى؟ كەزدەيسوقتىق پا؟

كيىككە ورالايىق. بۇ جانۋارلاردىڭ ارعى تەگىن انتيلوپتىق تۇرگە اپارىپ تىرەيدى ەكەن شەجىرە. دەمەك، جەر بەتىندە ادامزاتپەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان باعزى تۇياقتى تۇقىم، ءبىزدىڭ تىلەۋشىمىز دە شىعار. ءتىپتى، قازىر پروۆوسلاۆ مادەنيەتىنە تولىق جۇتىلىپ بولعان قالماق اۋلەتىندە ءبىر كەزدەرى تۇياقتىلاردىڭ وسى تۇرىنە تابىنۋ ىرىمى بولعان ەكەن. بۋددالىق نانىممەن شاتىساتىن بۇل تۇسىنىك بويىنشا اق ەلىك ەنە بەينەسىندەگى قۇداي ادامزاتتىڭ اسىراۋشى ءارى جەبەۋشىسى-مىس. ەرتە كەزدەرى ەۋروپادا دا ەلىك پەن ارقار جىرتىلىپ ايىرىلعان ەكەن دەيدى تاعى ءبىر دەرەك. قازىر ەمگە تاپپايسىز. ارينە، قورعالاتىن قورىقتاردان باسقا جەردەن. وكىنىشتىسى، تابيعاتتاعى بۇل ءتۇردىڭ جويىلۋى ازيادا دا قارقىندى جۇرۋدە. ازىرگە قازاقستان مەن وزبەكستان اۋماعى مەن موڭعول جەرىندە، ءىشىنارا ورىس توپىراعىندا عانا تابيعي ءوسىم ساقتالىپ وتىر ەكەن.

…جازعى جايلاۋدا توي دا ءجيى بولاتىن. كوممۋنيزمنىڭ قىزىل سۋىن ەتىگىمەن كەشىپ وتكەن ءبىزدىڭ اكەلەرىمىزدىڭ اپتا ارالاتىپ قوناق شاقىرۋى، ات شاپتىرىپ، كوكپار تارتۋى – ۇلتتىق ءداستۇردى دە ۇلىقتاۋ بولعان ەكەن عوي. اكەمىزدىڭ تويدان ورالۋى قىزىق ەدى. ەسىك پەن توردەي، ءوزى «اقالتەكە» دەپ الدەقانداي كورەتىن، قىلاڭ اتتى شوقىراقتاتىپ، ورىستەگى بىزگە سوعا كەتەتىن-ءدى. ءبىزدىڭ باققانىمىز قوي بولسا دا، توسقانىمىز دورباداعى تاتتىلەر عوي. ال، شۇيكەداي عانا شالعا اينالعان اكەي ىڭىلداپ ءبىر اۋەن ىزدەيدى:

...جەلبىر جەكەن،

جەلىپ جۇرگەن جايلاۋدا، ءبىز ءبىر بوكەن-اي…

ءومىر جايلاۋىنان بوكەندەي جەلىپ وتكەن كيىك-عۇمىرلى جاڭداردىڭ دا رۋحىنا دۇعا ەتىپ جۇرەلىكشى...

قالماحانبەت مۇقامەتقالي 

Abai.kz