حح عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ وقىعان ازاماتى، الاش قايراتكەرى بارلىبەك سىرتانۇلىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە بيىل 150 جىل! بارلىبەك – پاتشالىق يمپەريانىڭ قىسىمى مەن ەزگىسىنە قارسى كۇرەسكەن، وتار ەلدىڭ بوداندىق قامىتىنان قۇتىلىپ، جەكە دارا ەل بولۋىن اڭساپ وتكەن ەر ەدى...  ءومىرزايا!

قازاقتىڭ ۇلكەن وقىمىستىسى 1866 جىلى بۇرىنعى  جەتىسۋ وبلىسى, قاپال ۋەزى, اراسان بولىسىنىڭ قاراشوقى دەگەن ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. سۇيەگى – ورتا ءجۇزدىڭ نايمان اتاسىنان. ءوز اتاسى – قۇلشان. اكەسى سىرتان حالىققا بەدەلدى، سىيلى ادام بولعان. ولەڭ ءسوزدىڭ جۇيرىگى جامبىل-جاكەڭ  قاپال ءوڭىرىن ارالاپ جۇرگەنىندە، ياعني،  1881 جىلى  «سىرتانعا»  اتتى ولەڭ شىعارىپ، قالدىرعان ەكەن. سىرتاننىڭ بالالارى  ۆەرنىيداعى ەر بالالار گيمنازياسىندا ورتا ءبىلىم الىپ وقىعان.

جاستايىنان زەرەك، العىر بولىپ وسكەن بارلىبەك ءبىلىم، عىلىمنىڭ جولىنا ءتۇسىپ، قازاق دالاسىنان الىس جىراققا كەتكەن ەدى. ول 1886 جىلى سانكت-پەتەربورگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. ستۋدەنتتىك جىلدارىندا پەتەربور قالاسىندا  وقىپ جۇرگەن  مۇحامەدجان سەرالى، باقىتجان قاراتايۇلى، ابدوللا تەمىرۇلى، باقىتكەرەي قۇلمانۇلى سىندى  قازاق جاستارىمەن  قويان-قولتىق ارالاسىپ، قازاقتىڭ ماقسات-مۇددەسىن كوكسەيتىن   «جەرلەستەر» اتتى ۇيىرمە قۇرادى.

پەتەربور – زامانىندا پاتشالىق يمپەريانىڭ استاناسى بولعان شاھار. پاتشالىقتىڭ استاناسى بولعان شاھاردا  قوعامدىق-ساياسي ماسەلەلەردى كوتەرىپ، اق پاتشاعا كىرىپتار بولىپ قالعان حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جەتكىزە بىلگەن قازاقتىڭ باتىل دا، باتىر جىگىتتەرىنىڭ عۇمىرى نەگە تىم قىسقا بولدى ەكەن؟ كەيدە وسىلاي ويلانىپ وتىرىپ، قينالىپ قالاسىڭ. نەگە؟ ۇلانعايىر اتىراپتا، ساف اۋا، سايىن دالادا دۇنيەگە كەلىپ، ەر جەتكەن قازاق بالاسىنا جاۋىن-شاشىندى، جەرى سازدى، تاعانى ءزاي تارتىپ تۇراتىن پەتەربوردىڭ   قولايسىز اۋا-رايى كەرى اسەرىن تيگىزدى مە كىم بىلگەن؟.. ايتەۋىر، اتالعان قالادا وقىعان، قىزمەت اتقارعان ارىستارىمىز ومىردەن ەرتە ءوتتى. اياۋلى شوقانىمىز دا، وسى بارلىبەگىمىز دە قاسىرەتتى قۇرت اۋرۋىنا شالدىعىپ، وكپە مەن دەمىكپەنىڭ سالدارىنان كوز جۇمعان ەكەن...

 بارلىبەك – پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىن التىن مەدالمەن  تامامداعان سول زامانداعى قازاقتىڭ ساناۋلى وقىعاندارىنىڭ ءبىرى. ۋنيۆەرسيتەتتى تامامداعان سوڭ ول 1891 – 1894 جىلدارى تاشكەنت قالاسىندا تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قازىنالىق پالاتاسىندا قىزمەت ەتتى. 1894 جىلى 29 كىركۇيەكتە جەتىسۋ اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ بۇيرىعىمەن وبلىستىق باسقارمانىڭ ءىس- جۇرگىزۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى. مۇنىڭ ارتىنشا ەرەكشە تاپسىرمالاردىڭ كىشى شەنەۋنىگى قىزمەتىن اتقاردى. ول جەتىسۋ وبلىستىق باسقارماسىندا قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، رەسەي شەنەۋنىكتەرىنەن ءجابىر كورگەن قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرىنە كومەك كورسەتۋدى ءوز بورىشى سانادى.

1903 – 1907  جىلدارى ب.سىرتانۇلى رەسەي مەن قىتاي شەكاراسىنىڭ مەجەسىن تەكسەرۋ ىسىنە اتسالىستى. پاتشا وكىمەتىنىڭ ورىس شارۋالارىنىڭ جەتىسۋ وڭىرىنە قونىس اۋدارىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مال باعۋعا، ەگىن ەگۋگە جارامدى جەرلەرىن تارتىپ الۋىنا نارازىلىق تانىتتى. «ايقاپ» جۋرنالىندا قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ماسەلەلەرىنە قاتىستى ماقالالار جاريالادى. سول تۇستاعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ايقىنداۋ ء ارى ونى شەشۋ جولدارىن قاراستىرۋ ماقساتىندا جالپىقازاق سيەزىن شاقىرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ونىڭ مۇنداي ۇسىنىسى س.لاپى بالاسى، ر.مارسەكۇلى، ج.سەيدالى جانە ب.قاراتايۇلى سىندى قازاق زيالىلارى تاراپىنان قولداۋ تاپتى.

1910 – 1913 جىلدار ارالىعىندا ب.سىرتانۇلى ء وز تاراپىنان قۇپيا تۇردە قازاق ولكەسىن رەسەيدىڭ وتارى قاتارىنان شىعارۋدى كوزدەگەن «جارعى»  ازىرلەدى. بۇل جارعىدا قازاق جەرى رەسەي وتارى ەمەس، دومينيونى (دوستاستىق قۇرامىنا ەنگەن مەملەكەت، مىسالى، اۆستراليا وداعى, (جاڭا زەلانديا) بولۋ كەرەكتىگى كورسەتىلدى. بۇل – قازاقتىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعى جونىندە جازىلعان العاشقى كونستيتۋتتسيامىز بولاتىن.

بارلىبەك الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قۇرداسى بولعان. الەكەڭمەن بارلىبەك تىزە قوسىپ، ەل مەن جەردىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ، بولاشاققا باعىت-باعدار جاساعان دا بولاتىن. الاش كوسەمى زامانداسى، قۇرداسى ءارى ۇزەڭگىلەس سەرىگى دۇنيەدەن وتكەندە قاپالانىپ وتىرىپ، ازاناما جازعان ەكەن. ونىسى – «بارلىبەكتى ۇمىتپاسقا» دەپ اتالادى. ازانامادا الاش كوسەمى: «باۋىرىم، مىرجاقىپ! بۇگىن بارلىبەك وپات دەگەن حاتىڭدى الدىم. 1890 جىلى مەن پەتروگراد بارعانىمدا بارلىبەك سول جىلى جولداسى عابدوللا تەمىروۆپەن (وسى كۇنى توبول وكرۋجنوي سوتىندا شىلەن) پەتروگرادتا تۇرىپ قالدى. وندا مەن وقۋ قۋالاپ اندا-ساندا بولماسا، جاقىنداسقان ءىس قىلعاندا بەلگىلى بولادى. ول كەزدە وقۋ وقىپ جۇرگەن قازاق بالاسىنا جۇرتىنا قىزمەت قىلۋ پارىز بولىپ كورىنگەن شاق»، - دەيدى. الاش كوسەمىنىڭ جازعانىنان اڭعاراتىنىمىز مىناۋ – سول ۋاقىتتاعى وقۋعا تۇسكەن قازاق جاستارى – قاراڭعى قازاقتىڭ سوڭعى ءۇمىتى بولعان. جارىق سونۋگە تاياعان شاقتا، قازاقتىڭ ورتاسىنا تۇسكەن شاڭىراعىن قايتا كوتەرىپ، وتاۋىن بولەك تىگەمىز دەپ العا ۇمتىلعان. وقىعان ازاماتقا ەلىنىڭ تىلەۋلەسى، جاناشىرى بولۋ – ۇلكەن مىندەت بولعان.

ءاليحان بوكەيحاننىڭ ازاناماسىنان تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىك: «... بارلىبەك جەرىنە قايتىپ، جەتىسۋ وبلاستنوي مەكەمەسىندە قىزمەت قىلدى. كەشەگى بۇلت ايىعىپ، كۇن شىققاندا زاماندا ۇيالشاق قىز مىنەزدى بارلىبەك جۇرتىم دەپ ىسكە كىرىپ ورنىنان شىقتى:

الدىڭ جالىن، ارتىڭ مۇز،

بارار ەدىڭ قاي جاققا.

1910-1911-ءنشى جىلى جەتىسۋ قازاعىنىڭ جەرىنە قام قىلام دەپ  بارلىبەك پەتروگرادتا بىرنەشە اي جاتتى.

مىنەزى:  «اقىرىن ءجۇرىپ انىق باس،

ەڭبەگىڭ كەتپەس دالاعا» ەدى.

بۇل جولى كوپ سويلەسىپ، بارلىبەك مىنەزىمەن جاقسى اشقا بولىپ ەدىم. اق كوڭىل، قىز مىنەزدى كورىپ ەدىم», - دەگەنىنەن بارلىبەكتىڭ مىنەز-قۇلىعىن جانە العا قويعان جوسپارىن بايقايمىز.

بىراق، امال نەشىك، ۇلتى ءۇشىن «جۇرەك مايىن شام قىلعان» الاش قايراتكەرى بارلىق قازاقتىڭ جيىلىپ،  «الاش تۋى استىندا...» بولعان زامانىنا جەتپەدى. 1914 جىلدىڭ 26 قازانىندا  اۋىر ناۋقاستان كوز جۇمدى. ەگەر ول ءتىرى بولعانىندا، زامانداسى اليحانمەن قاتار ءجۇرىپ، «الاش وردا» ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەملەكەتىن قۇرىسار ەدى. ەگەر ول ءتىرى بولعانىندا، قازاقتىڭ كونستيتۋتتسيالىق قۇقىعىن قورعايتىن تاعى دا باسقا زاڭ جوبالارىن جازار ەدى. ەگەر ول ءتىرى بولعانىندا، قازاقتىڭ كەلەشەك جاستارى ءۇشىن وقۋ قۇرالىن دايارلاپ، ءوزىنىڭ جولداستارىمەن بىرگە قازاق عىلىمىنىڭ ىرگەتاسىن قالار ەدى. ءيا، وسىلاي ىستەيتىن ەدى. ەگەر ول ءتىرى بولعانىندا، ول دا الاش زيالىلارى قاتارلى ستاليندىك رەپرەسسياعا ۇشىراپ، تۇرمەلى قۋعىن، سىرگەلى سۇرگىندى كورىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلەتىن ەدى.

الاشتىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، بارلىبەكتىڭ شاكىرتى مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى ۇستازى جايىندا: «قاراقتارىم! وقىڭدار، قازاعىڭدى ويلارىڭنان تاستاماڭدار! – دەپ ايتىپ وتىراتىن. سونداي جەتىسۋ دەگەن تۇكپىردەن قازاق كورمەگەن، ەستىمەگەن جەرگە بارلىبەك باردى. جارىق دۇنيە كورۋگە، كەيىنگىلەرگە ۇلگى، جول كورسەتۋ ءۇشىن جالعىز كەتتى» دەگەن ەكەن. مۇحامەدجاننىڭ ايتىپ وتىرعان  بۇرىن-سوڭدى «قازاق كورمەگەن، ەستىمەگەن جەرى» – پەتەربور قالاسى بولاتىن.  

مەنىڭشە، بارلىبەك سىرتانۇلىنىڭ ومىرلىك قىزمەتى، ازاماتتىق ۇستانىمى «ورىستىڭ ماقالى ايتقانداي، «ۇجماققا بارعىم كەلسە دە، كۇنالارىم جىبەرمەيدى» دەپ، قازاق ۇستىنە ۇجماقتى ءبىر كۇندە-اق ورناتقىم كەلەدى، بىراق قولىمنان كەلمەيدى» (ا.بايتۇرسىنۇلى) دەگەنگە ۇقسايدى. كيىزتۋىرلىقتى، قام-قارەكەتسىز جاتقان قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن زاڭ جوبالارىن ازىرلەپ، داۋ-دامايعا ارالاستى، الايدا، القىمنان العان اۋرۋ وعان مۇمكىندىك بەرمەدى.

بارلىبەك – ارماندا كەتكەن بوزداق! ول بار بولعانى 48 جىل عانا عۇمىر ءسۇردى. ول دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن، «بايتال تۇگىل، باس قايعى» بولعان كەساپات زامان ورنادى. ەل ونى ۇمىتتى. كەيىنگى جىلدارى دا ول تىرنەكتەلىپ قايتا جازىلا باستاعان قازاق تاريحىنىڭ تاساسىندا قالعان. كۇن تۇسپەيتىن كولەڭكەدە جاتقان اسىلدى تۋعان ەلىمەن قاۋىشتىرعان پروفەسسور ساكەن وزبەكۇلى ەدى. «بارلىبەك!» دەپ وتكەن مارقۇم ساكەن اعامىز بولماسا، قايتەر ەدىك... بىراق، ءبىز تاعى دا بارلىبەكتى ۇمىتتىق. الاش كوسەمى «بارلىبەكتى ۇمىتپاسقا!» دەگەن ەدى، تىم بولماسا، 150 جىلدىق مەرەيتويلارى قاتار كەلىپ وتىرعان ءاليحان مەن بارلىبەكتى وسى جىلى ۇلىقتاساق بولاتىن ەدى-اۋ...

ەلدوس توقتارباي،

ادەبيەت زەرتتەۋشىسى

Abai.kz