قازىر قازاقستاندا ورىس جۇرتشىلىعىنىڭ ۇلەسى سالماعى تومەندەي كەلە بار بولعانى 20 پايىزدى عانا قۇراپ وتىر. مۇنداي جاعدايدا "ورىس تىلى قالاي رەسمي ءتىل بولادى؟" دەگەن زاڭدى ساۋال قويىلارى حاق...  

قازاقستاندا ورىس جۇرتشىلىعىنىڭ كەرى سالدوسى، ياعني ەلىمىزدەگى  (كەتكەندەردىڭ كەلگەندەردەن ازايۋى) ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ ازايۋى 1970 جىلداردان باستالعان بولاتىن. كەڭەس زامانىندا قوزعالعان وسى سەڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. كەڭەس داۋىرىندە جىلما جىل كەتۋشىلەردىڭ كەلگەندەردەن ارتىقتىعى ورتا ەسەپپەن 30-35 مىڭ ادامدى قۇراعان بولاتىن. وسىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كەڭەستەر وداعى قاراقالپاقستانعا كوشەتىندەرگە ءبىر "جيگۋلي" اۆتوكولىگىنىڭ قۇنىن بەرەتىن، بىراق كوشىرىلگەن ورىس ول جاقتا كوپ تۇراقتاماي، اقشا زايا كەتەتىن. ياعني دەكولونيزاتسيا ۇردىسى 1970 جىلدان باستالدى دەسەك بولادى، بۇل ستيحيالىق تۇردە جۇردى. وسىلايشا، ورىس بيلىگى دۇركىرەپ، كسرو دا بارى ورىستانىپ جاتقان، ورىسقا ەشبىر جەرگىلىكتى ۇلت وكىلى تىس باتىرا المايتىن شاقتىڭ وزىندە ورىس جۇرتشىلىعى وزىن ۇلت رەسپۋليكالارىندا ديسكومفورت سەزىندى-ءدى. ورىستىڭ رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىنان، قازاقستان، وزبەكستاننان كەتۋىنە رەسەي مەن وزگە ەلدەردەگى تۇرمىس دەڭگەيدىڭ ايىرماشىلىعى سەبەپ بولدى. ماسەلەن، رەسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىگىندە تۇرمىس قازاقستاننان ەداۋىر جوعارى بولدى، سونى بىلگەن جەرگىلىكتى جۇرت سول جاققا كوشە بەردى. ەكىنشى فاكتور: وزبەكستاندا ەڭبەكاقى بىزدەن دە تومەن ەدى، ال تاجىكستاننىڭ جاعدايى وزبەكستاننان دا مۇشكىل بولدى. سوندىقتان الدىمەن ورىس قاۋىمى تاجىكستاننان، سوسىن وزبەكستاننان ۇدىرە كوشتى.

1990 جىلداردا ۇلتتىق رەسپۋبليكالارعا ورىستاردى كوشىرەتىن قارجى تىم ازايىپ كەتتى. كسرو-نىڭ مەملەكەتتتىك جوپارلاۋ ورگاندارى بۇل شارالارعا قارجى تالاپ ەتكەنىمەن، ناتيجە بولمادى. وسىلايشا، اقشا بولۋ ازايا بەردى. قازاقستاننىڭ ەگەمەندىك جىلدارى داعدارىستان شىعۋ ۇشىن قاجىگەلدين «شوكوۆايا تەراپيا» ادىسىن پايدالاندى. ول كەزدە بۇدان باسقا امال جوق ەدى. وسىلايشا، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەسكى امىرشىلدىك جوسپارلىق ەكونوميكالىق جۇيە جويىلىپ، ورنىنا نارىقتىق قاتىناستار ورنادى. بۇل يگى ىس ەدى. بىراق، ەلىمىزدە تۇرمىس دەنگەيى تىم قاتتى تومەندەپ كەتتى. 1994 جىلى كەرى ميگراتسيالىق سالدو 410 مىڭعا كوتەرىلدى. بىراق بىرتە بىرتە قازاقستاننىڭ ەميگراتسيالىق ۇردىسى باسەڭدەي بەردى. نەگىزىنەن قازاقستاندى تاستاپ كوشكەن ورىس، ۋكراين، نەمىس ۇلت وكىلدەرىنەن بولاتىن. ولاردىڭ ورنىن 1989-1994 جىلدارى الدىمەن موڭگول قازاقتارى، كەيىن قىتاي قازاقتارى كوشىپ كەلىپ، باسا باستادى.

1989 جىلدان باستاپ كسرو ۇكىمەتى تاراپىنان ءار ۇلتقا ءوز اتا مەكەندەرىنە كوشىپ كەتۋگە رۇقسات بەرىلگەنى بەلگىلى. سونىڭ ناتيجەسىندە سول جىلدارى ەميگراتسيا مولشەرى 23-25 مىڭ ادام، ال ورىس دەپوپۋلياتسياسى 20 مىڭعا جەتكەن. ەميگرانتتاردىڭ قۇرامى نەگىزىنەن جاستار مەن ورتا جاستاعىلار ەدى. ستۋدەنت جاستار اراسىندا قىزدار كوپ. وسىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدەگى ورىس تۇرعىندارىنىڭ سانى 43-45 مىڭعا ازايىپ وتىردى. 1992 جىلدان باستاپ ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، تاتار اراسىندا دەپوپۋلياتسيا ۇردىسى ورىن الىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. بۇل ورايدا قازىر تۋعان ورىستىڭ سانىنان ولگەن ورىستىڭ سانى كوبىرەك بولىپ تۇرعانىن دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ياعني، تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، ەلىمىزدەگى بىرقاتار ەتنوستار تابيعي جولمەن دە ازايا باستادى. بۇل ۇردىس پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردىڭ بارىندە، سونىڭ ىشىندە رەسەيدە دە جۇرگەنى بەلگىلى. وسىنداي ءتۇرلى ۇردىستەر سەبەبىنەن، ەلىمىزدەگى ورىس جۇرتشىلىعىنىڭ ۇلەس سالماعى تومەندەي كەلە 20% جەتتى، ال قازاق ۇلەسى 67% دەنگەيىنە دەيىن ءوستى. دەموگرافيالىق اراقاتىناس پەن اراسالماقتىڭ وزگەرۋى ۇلت ساياساتىنىڭ، تىل ساياساتىنىڭ پريوريتەتتەرىنىڭ وزگەرۋىن كەرەك ەتەدى. دەمەك، ورىس ۇلەسى بار بولعانى 20% بولسا، ورىس تىلى رەسمي تىل رولىن قالاي اتقارادى؟ ۇلتتىق ازشىلىق تىلىنە قالاي باسىمگەرلىك بەرىلەدى؟ولاي بولسا بۇل ساياساتتتىڭ قيسىنىن ايقىندايتىن كەز كەلدى دەپ ويلايمىن.

ءازىمباي عالي

Abai.kz