«ەلدەستىرمەك ەلشىدەن». قۇدايعا شۇكىر، قازىر تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ الەم الدىنداعى ابىرويىن اسقاقتاتىپ، گەوساياساتتاعى كوشىمىزدى ورگە سۇيرەپ جۇرگەن ديپلومات­تارىمىز از ەمەس. رەسمي دەرەككە سۇيەنسەك، بۇگىندە الەمنىڭ 45 ەلىندە قازاقستاننىڭ ەلشىلىگى تۋ تىگىپ، شەت مەملەكەتتەرمەن ساياسي قارىم-قاتىناس جاساپ جاتىر. بىراق ءبىز وسىعان دەيىن عالامعا تاۋەلسىزدىگىمىزدى مويىنداتاتىن – قازاقتىڭ ءۇنى، قازاقتىڭ ءتىلى ەكەنىن، الاش ەلىنىڭ اتىنان سويلەيتىن ءار ەلشى مەملەكەتتىك ءتىلدى تولىق قولدانۋى قاجەتتىگىنە ءمان بەرمەي كەلدىك. ەندى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن قالاي تولتىرۋعا بولادى؟ وي ەلەگىنەن وتكىزىپ كورەلىكشى.

تاريحتان تاعىلىم

ء«بىز قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، بىراق ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرى­مىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، ناي­زاعا ۇكى تاققان ەلمىز»... بىلە، بىلگەن ادامعا بۇل – بي قازىبەكتىڭ ەمەس، جوڭعارعا ەلشى­لىككە بارعان ەلشى قازىبەكتىڭ اتالى ءسوزى. شىنىن ايتۋ كەرەك، وتكەن تاريحتا وسىلاي وسىپ-وسىپ سويلەيتىن ەلشىلەرىمىز بولعانى راس. بۇل ءۇردىس قازاقتىڭ رەسمي «تۇڭعىش ەلشىسى» اتانعان ءنازىر تورەقۇلوۆقا دەيىن جالعاسىن تاۋىپ، ۇلتتىق تانىمى­مىزداعى وسى يگى باستامانى ونان كەيىنگى كەزەڭدەردە قىتايدا ەلشى قىزمەتىن اتقارعان مۇرات اۋەزوۆ پەن بىرنەشە ەلدە ديپلوماتيالىق قىزمەتتەر اتقارعان بولاتحان تايجاندار جالعاي ءبىلدى. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ەڭ العاش بولىپ، بۇكىل ەلشىلىكتىڭ ءىس-قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋگە تىرىسقان بولاتحان تايجاننىڭ ەرەن ەڭبەگى – سونىڭ ايعاعى. بولاتحان تايجان اعامىز وسى قادامى ارقىلى ءوزىنىڭ كاسىبي ەلشى ەكەنىن بارلىق قىرىنان كورسەتتى.

مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋ ءار ەلشىنىڭ پارىزى بولۋى كەرەك

وتكەن تاريح وسىمەن تامام. بۇگىنگى كۇنگە ورالايىق. قاراپايىم سوزبەن ايت­قاندا، ەلشى دەگەنىمىز – ءبىر مەملەكەتتىڭ ەكىنشى ءبىر مەملەكەتكە ارنايى جىبەرگەن وكى­لەتتى – ديپلوماتيالىق وكىلى. ياعني ول بار­عان ەلىندە سول مەملەكەتتىڭ اتىنان سوي­لەۋگە، سول مەملەكەتتەگى قازاقستان ازامات­تا­رىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا، ەكى ەل ارا­سىنداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى شەشۋگە قۇقىلى. مۇنىمەن قوسا، ەلشىنىڭ ارقاي­سىسى ءوزى ەلشى بولىپ وتىرعان ەلمەن مادە­ني، ساياسي ءھام ەكونوميكالىق بايلانىستى كۇشەيتۋگە ءتيىس. ەگەر دە سول ەلشىڭىز ءوز ەلىنىڭ رامىزدەرىن، ءوز ەلىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن، ۇلتتىق ءتىلىن قۇرمەتتەي الماسا، مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەسە، ول مەملەكەتتەگى ميسسياسىن قالاي ورىنداماق؟ سوندىقتان دا قازاق­ستان تاراپىنان ەلشىلىككە تاعايىندالعان كەز كەلگەن ديپلومات بارعان ەلىندە مۇم­كىندىگىنشە قازاق تىلىندە سويلەپ، مەملە­كەتتىك ءتىلدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتۋ كەرەك. بۇل شەت مەملەكەتتەرگە ءبىزدىڭ ءتول مەم­لەكەتىمىز، ءتول ءتىلىمىز، ءتول ساياساتىمىز بار ەكەنىن كور­سەتەدى. ياعني، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءورىسىن كە­ڭەي­تۋ ماسەلەسى ءار ەلشىنىڭ بورىشىنا اينالۋى ءتيىس. بىراق وكىنىشتىسى، بۇل ماسەلەگە كەلگەندە الەم ەلدەرىنە جىبەرگەن 45 ەل­شىلەرىمىز ەمەس، الىس-جاقىن وزگە ەلدەن ءبىز­دىڭ مەملەكەتكە كەلگەن ديپلوماتتار مەن كەيبىر ەلشىلەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى شەمىش­كەشە شاعىپ، ءبىزدى ۇيالتاتىن جاع­دايعا جەتتى. ال، تىكەلەي شەتتەگى ەلشىلەرىمىزدى باسقارىپ وتىرعان سىرتقى ىستەر ءمينسيترىمىز ەرلان ىدىرىسوۆتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى جارىتپايتىنىن ەسكەرسەك، ۇياتتان ءتىپتى ءولىپ كەتۋگە بولار ەدى.

اششى ساباق

مىسالى، ءبىر كەزدەرى قازاقستانداعى ۇلىبريتانيانىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى پول براممەل مىرزا قازاقستان پرەزيدەنتىمەن مەملەكەتتىك تىلىمىزدە ءتىل قاتىسىپ، ساياسي ساناسى وياۋ حالقىمىزدى ءدۇر سىلكىنتكەنى ەسىمىزدە. بۇل – ءبىر. ەكىنشى­دەن، وتكەن جىلدارى پرەزيدەنتىمىزگە سەنىم گرا­مو­تاسىن تاپسىرعان موڭعوليانىڭ جاڭا ەلشىسى جاگير سۋحەە قازاق ءتىلىن انا تىلىندەي مۇدىرمەي سويلەپ، تاڭدايىمىزدى قاقتىردى. ال فينليانديانىڭ اتى­نان كەلگەن وكىلەتتىسى يلككا ۋنتو كالەرۆو رايسانەن قولىنداعى پاراعىنا قاراعانمەن، قازاق تىلىندە اجەپتاۋىر ءتىلىن سىندىرعانىن اڭ­داتىپ قالدى. ۇلىبريتانيانىڭ پول برام­مەلى، موڭعوليانىڭ جاگير سۋحەەسى، فين­ليانديانىڭ يلككا ۋنتو كالەرۆو راي­سا­نەن­نەن اششى ساباق الىپ، سولار سويلەگەن قازاق تىلىمەن، ءبىزدىڭ ەلشىلەر ءتىل قاتسا، تونىن ەشكىم شەشىپ الماسى حاق. شىن­دىعىن مويىنداۋىمىز كەرەك، بۇعان دەيىن باۋىرلاس وزبەك، قىرعىزدان باسقا ەشبىر ەلشى قازاقتىڭ ءتىلىن بىلۋگە، سويلەۋگە اسىقپاعان ەدى. تەك جاپونيا ەل­شى­سى عانا ديپ­لوماتيالىق قىزمەتى بارىسىندا ار­نايى كۋرستان ءوتىپ، قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن بو­لاتىن.

نە ىستەمەك كەرەك نەمەسە ءۇشىنشى «كوزىر» 

«ەلشىنىڭ قىلىشى – ءتىل». قازاقتىڭ وسى اتالى ءسوزىن ەسكە الا وتىرىپ، ەندى نە ىستەۋ كەرەكتىگىنە توقتالايىق.

بىرىنشىدەن، شەتەلگە ساياسي ماقساتتا شىققان كەز كەلگەن ديپلومات مەملەكەتتىك تىلدە قارىم-قاتىناس جاساۋى قاجەت.

ەكىنشىدەن، ءار ەلشىلىكتىڭ رەسمي قاعاز­دارى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلۋى ءتيىس. بۇل مەملەكەتتىك قۇپيالىقتىڭ جاريا بول­ماۋىنا كەپىل بولا الادى.

ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ مەم­لەكەتتىڭ امبيتسياسىن بىلدىرەدى. ءوزىن قۇر­مەت­تەگەن ەل، وزگەنىڭ قۇرمەتىنە يە بولادى.

تورتىنشىدەن، ەلشىنىڭ انا تىلىمىزدە سوي­لەۋى مەملەكەتتىڭ ءيميدجىن قالىپتاس­تىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

شىنىن ايتۋ كەرەك، قازىر ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءيميدجىن بيىكتەتىپ جۇرگەن – ەلباسىمىز. ويتكەنى پرەزيدەنتىمىز شەت مەملەكەتتەرگە رەسمي ءىس-ساپارلارعا بارعان كەزدە ءان­ۇرانىمىز شىرقالىپ، قازاقتىڭ ءتىلى، قا­زاق­تىڭ مۋزىكاسى اۋەلەيدى. مۇنان كەيىنگى كەزەكتە بۇل ءۇندى سپورتشىلارىمىز عالامعا پاش ەتىپ ءجۇر. ەگەر دە بۇل ساپقا ەلشىلەرىمىز دە قوسىلىپ، شەت مەملەكەت­تەرمەن قارىم-قاتىناس ءتىلىن قازاق ءتىلى ەتسە، ءۇشىنشى «كوزىرىمىز» كۇشىنە مىنەر ەدى. ويتكەنى ەلشىلەردىڭ ءوز تىلىندە سويلەۋى – ەجەلدەن قالىپتاسقان ءداستۇر.

ءتۇيىن

 ءجۇسىپ بالاساعۇن: «ەلشى ەردىڭ ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولسىن، ەلدە – كىسى، سىرتتا ءبۇتىن ەل بولسىن!» دەپتى-ءمىس. سول بابامىز ءوزىنىڭ «قۇتتى بىلىگىندە» ەلشىگە قويىلاتىن تالاپتار جايلى ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتاپ، «ەلشى ەرەكشە زەرەك، ءوزى كورىكتى، كوپ ءتىل بىلەتىن شەشەن، جاقسى اڭشى، قۇسبەگى، جۇلدىزشى (استرولوگ), ءتۇس جورۋشى، مۋزىكانت سياقتى كوپتەگەن قاسيەتتەرگە يە جان بولۋى قاجەت» ەكەنىن ايتىپتى. ءبىز بۇگىنگى ديپلوماتتارىمىزعا ءجۇسىپ بالاساعۇن قويعان تالاپتاردى مىندەتتەۋدەن اۋلاقپىز. تەك ءوز وتانىنىڭ ءتىلىن بىلمەيتىن ەلشى بولماۋى قاجەت ەكەنىن عانا اڭعارتقىمىز كەلەدى.

قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz