«رۋ شەجىرەسىن ءبىلۋ – ساحارا توسىندە كوشىپ-قونعان قازاقتار ءۇشىن ومىرلىك قاجەتتىلىك. قازاق حالقىنىڭ رۋ-تايپالىق، جۇزدىك-قاۋىمداستىق ءبىرتۇتاس ءبىتىمى عاسىرلار بويى «بۇكىل قازاق – ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى، ءبىر تامىردىڭ بۇتاعى» دەگەن ۇستانىم بويىنشا ءوسىپ-وركەندەپ وتىرعان».  

قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نازارباي نۇرسۇلتان ءابىشۇلى.

         «اتاسى الىس بولعانمەن

         جاميعي قازاق ءبىر تۋعان»

(بازار جىراۋ. (1842-1911).

الايدا، بۇگىنگى تاڭدا دارۆين ىلىمىنەن «مۇزداي قارۋلانعان» كەيبىر ازاماتتارىمىز رۋىن (اتاسىن) ءبىلۋدى، ونى ايتۋدى – ماقتانۋ جانە رۋعا ءبولىنۋ دەپ، ونىڭ پايداسىنان زيانى كوپ دەپ ەسەپتەيتىندەرىن بارىمىزدە كەزدەستىرىپ جۇرگەن بولارمىز.

اقيقاتىندا، اتام قازاقتىڭ شەجىرە جاساۋ جۇيەسىنىڭ مىناداي سىرى بار. ەجەلگى اتالارىمىز بىزدەرگە “تەگىن بىلمەگەن تەكسىز، جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز”، “جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر، جەتى اتاسىن بىلمەگەن قۇلاعى مەن جاعىن جەر” ماقالدار قالدىرعان. بۇل ماقالداردىڭ بىزگە ايتىپ تۇرعانى، ءبىرىنشى تەگىڭدى ءبىل دەيدى. ال، تەك دەگەنىمىز بۇدان سان مىڭداعان جىلدار بۇرىن عۇمىر كەشكەن ارعى اتا-بابالارىمىز. ال، جەتى اتاڭ وزىڭنەن باستاپ ساناعانداعى تىكەلەي جەتى اتاڭ. مۇنى ءاربىر قازاق بالاسى جاتقا ءبىلىپ ارقاشاندا دۇعاسىن جولداپ وتىرۋلارى كەرەك. وزدەرىڭىز ويلاپ قاراڭىزدار، سىزدەر دە، مەن دە بۇدان 70 000 جىل (شەجىرەلەردە سولاي جازىلعان) بۇرىنعى سوناۋ ءتۇپ اتامىز ادام اتا مەن اۋا انادان بەرى ءۇزىلىپ قالماي جالعاسىپ كەلەمىز. ءۇزىلىپ قالساق، سىزدەر دە، مەن دە بۇل دۇنيەگە كەلىپ، سىزدەرمەن بۇلايشا سۇحباتتاسىپ وتىرماعان بولار ەدىك. سوندىقتان تىكەلەي جەتى اتا رۋ ىشىنە كىرمەيدى، ول بولەك اتالادى. ال رۋ اتى سول سان مىڭداعان جىلدار بۇرىنعى اتالارىمىزدىڭ ىشىندەگى ەلىنە جاساعان جاقسىلىعى، دانىشپان-دانالىعى، باتىرلىعى، اۋليەلىگى ت.ت. سياقتى ۇرپاعىنا ۇلگى بولىپ، رۋ اتىن يەمدەنگەن اتالارىڭ. ول اتالارىڭنىڭ ارقايسىسىنىڭ ارالارى سان عاسىرلارعا كەتۋى مۇمكىن. ول سول سوڭعى رۋ اتىن يەمدەنگەن اتالارىڭنان كەيىنگى، ەلىنە جاساعان جاقسىلىعىمەن تاعى دا ۇرپاعى ماقتانىپ، رۋ اتىن تاعى دا يەمدەنگەن اتاڭنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە بايلانىستى. بۇلاي بولعان جاعدايدا سوڭعى رۋ اتىن يەمدەنگەن اتاڭ، سوڭعى اتاڭنىڭ ارتىنا تىركەلىپ ايتىلادى. ارتى وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. قازاقتا رۋ اتىن يەمدەنۋدەن ارتىق اتاق، ماداق، ابىروي، دارەجە جوق. ونى قازىرگى «حالىق باتىرى» اتاعىمەن عانا شامالى سالىستىرۋعا بولار. بىراق، بۇل اتاق ادامنىڭ وزىمەن بىرگە كەلىپ، وزىمەن بىرگە كەتەدى. ال رۋ اتىن يەمدەنگەن اتانىڭ اتى ۇرپاقتارى ءۇشىن ماڭگى جاسايدى. ول ەسىم سول اتانىڭ ۇرپاعى جازاتايىم (ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن) تۇگەل جوق بولىپ كەتپەسە، ماڭگى ولمەيدى. اتام قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرە جاساۋ جۇيەسى وسىلاي وقىلادى.

قازاقتىڭ «رۋىڭ كىم؟» دەگەنى، ول سەنىڭ «ەل تانيتىن اتاڭنىڭ اتى كىم؟» دەگەنى. قىسقاسى رۋىڭنىڭ اتى، سەنىڭ كوپ اتالارىڭنىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمال اتاڭنىڭ اتى.

مۇنى كۇنى كەشەگە دەيىن قازاقتىڭ بەس جاسار بالاسىنا دەيىن بىلگەن. ءبىزدى بۇدان ايىرعان مەكتەپ وقۋلىعىمىزعا «سەنىڭ اتاڭ مايمىل (ايۋان)» دەپ جازىپ بەرگەن كەشەگى ەۆرەيلىك كسرو ۇكىمەتىنىڭ بيلىگى.

رۋىن ءبىلۋ قازاق بالاسى ءۇشىن اسا قاجەت. تاريحقا ۇڭىلسەك، ۇلى جاراتۋشى – اللا ادام اتامىز بەن اۋا انامىزدى جاراتقالى بەرى 70 000 جىل بولدى دەلىنەدى. سودان بەرى جەر بەتىنە قانشاما مىڭداعان ۇلت كەلىپ، قانشاما مىڭداعان ۇلت جويىلىپ كەتپەدى. قازاق وسى رۋلىق جۇيەسىن ساقتاعاندىقتان عانا، سول جەتپىس مىڭ جىلعى ادام اتامىزدىڭ «قاراشاڭىراعىن» ساقتاپ وتىر.

اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتقاندا، ەلىمىزدە رۋدى جامانداۋشىلار، ياعني دارۆين ءىلىمىن باسشىلىققا الىپ «اتام مايمىل، انام مەنى مايمىلدان تۋعان» دەپ شاپقىلاپ جۇرگەندەر جەتىپ ارتىلادى. مەكتەپ وقۋلىعىمىزدا «ادام مايمىلدان پايدا بولعان، ادامزاتتىڭ اتاسى مايمىل» دەپ جازۋلى تۇرسا، باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس قوي. بۇگىنگى تاريح پەن ءتىل عىلىمىنىڭ ميلارىنا عىلىمي «وتا» جاساۋ كەرەك. مۇنى قازىر جاساماساق، كەيىن كەش بولادى. اۋرۋ قاتتى اسقىنعان دا ەشقانداي «وتا» كومەكتەسە المايدى.

ەجەلگى اتالارىمىز ەشقاشان رۋ جامانداپ، ولارعا ءتىل تيگىزبەگەن، كەرىسىنشە، ولاردىڭ جاقسى ىستەرىن ءبىلىپ، جاقسىلىعىنا جارىسىپ، جاقسىلىعىن جالعاستىرىپ، سول ءۇشىن ماقتانىپ وتىرعان. قازىردە دە اۋىل قازاقتارىنىڭ جالعاستىرىپ وتىرعانى وسى. ولار اتا شەجىرەسى مەن ەل تاريحىن جاقسى بىلەدى. ايتپەسە، ولار رۋىمەن (اتاسىمەن) قالاي ماقتانار ەدى؟ ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىز، الەمگە اتى ايگىلى، سوڭعى ەكى مىڭجىلدىقتىڭ ەڭ ۇلى تۇلعاسى دەپ، بۇكىل الەم ەلدەرىمەن (يۋنەسكو) تولىقتاي مويىندالعان، بۇكىل الەمگە ادىلدىكپەن بيلىك جۇرگىزگەن (وعان ءوز اينالاسىنان، ءتىپتى وزىنە باعىنعان بۇكىل الەمنەن بىردە-ءبىر ادام، بىردە-ءبىر ەل قارسى شىعىپ ساتقىندىق جاساماعان، كۇنى كەشەگە دەيىن بۇكىل قازاق اۋليە دەپ اسپەتتەگەن) قازاقتىڭ ۇلى قاعانى شىڭعىسحان اتامىزبەن نەگە ماقتانباسقا؟! اتالارىمىزدىڭ تەڭدەسى جوق اسقان ءبىلىمدى، اسقان دارىندى، اسقان اقىلدى، اسقان باتىر، اسقان قولباسشى بولعانى ءۇشىن نەگە ماقتانباسقا؟! وسىنداي اسىل تەكتى ۇرپاقتى دۇنيەگە اكەلگەن، اسىل تەكتى ۇلتىمىز، اسىل تەكتى رۋىمىز ءۇشىن نەگە ماقتانباسقا؟! ەسكە ۇستايىق! ۇلى اتالارىمىز «تەكتىدەن تەكتى تۋادى» دەگەن ماقالدى بىزگە بوسقا قالدىرىپ كەتكەن جوق.

سوڭعى كەزدەرى ءباسپاسوز بەتتەرىندە رۋ اتىن يەمدەنگەن ارعى اتالارىنا ەسكەرتكىش-كەسەنە سالعاندار جايلى سيرەك تە بولسا جاعىمسىز پىكىر ءبىلدىرىپ، بۇل ءبىرتۇتاس قازاقتى بولىنۋگە اپارادى دەپ جازىپ جۇرگەندەردىڭ كەزدەسىپ قالىپ جۇرگەندەرى جاسىرىن ەمەس. اقيقاتىندا، رۋ اتىن يەمدەنگەن اتالارىمەن ماقتانىپ، ولارعا ارناپ ەسكەرتكىش قويىپ جاتقاندار، قازاقتى ەشقاشان بولىنۋگە اپارمايدى. ونىڭ تۇپكى قورىتىندىسى كەرىسىنشە بولادى. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىز. مىسالى، ەلگە جاقسى ىسىمەن ۇلگى بولعان اتاسى ءۇشىن ۇرپاقتارى ماقتانىپ، ونى رۋ اتىنا اينالدىرىپ الىپ، ۇنەمى ماقتانىپ جۇرسە، سونداي جاندارعا كوشەنىڭ اتىن بەرسە، ەسكەرتكىش قويسا ونىڭ نەسى ايىپ. كىمگە ونىڭ قانداي زيانى ءتيىپتى. ءوزىنىڭ اكەسىمەن، تىكەلەي اتاسىمەن، ارعى رۋ اتىن يەمدەنگەن اتالارىمەن (قازاق دەگەن ۇلت اتاۋى دا، ەڭ تۇپتەگى رۋ اتى م.ق.)  ماقتانا بىلگەن جان، ۇلتى ۇشىندە ماقتانا دا، ونى قورعاي دا الاتىن بولادى. وعان كۇماندارىڭىز بولماسىن؟ مۇنى تەك دارۆيننەن (اتامىز مايمىل دەگەن) ءتالىم العاندار عانا تۇسىنە المايدى. بۇعان قارسىلىق بىلدىرۋشىلەردى، جەتەلەيتىن «جەتەك» تەك قانا "قىزعانىش" دەگەن سەزىم. ولارعا ايتارىمىز، بىرەۋدىڭ جاقسى اتاسىن بوسقا قىزعانعانشا، وزدەرىڭىزدىڭ دە سولارعا ۇقساۋعا تىرىسقاندارىڭىز دۇرىس. ارتىڭىزعا جاقسى ءسوزىڭىز بەن ءىسىڭىزدى قالدىرىپ، ءوزىڭىز دە ءوز تەگىڭىزدە زەرتتەپ، جاقسى اتالارىڭىزدى تاۋىپ، سىزدەر دە ۇلىقتاڭىزدار، سىزدەردە ماقتانىڭىزدار. بۇنىڭ اتى جاقسىلىققا جارىسۋ بولادى. ال، رۋدى (اتامىزدى) جامانداۋ، بۇل كىم بۇرىن «مايمىلعا» بالا بولامىز دەپ سايىسقا ءتۇسۋ بولادى.

ال كەيبىرەۋلەردىڭ باتىس مادەنيەتىن ماقتاپ قازاققا ۇلگى ەتىپ ۇسىناتىندارىنا كەلسەك، ەۋروپا (بىزگە ەڭ جاقىنى ورىس) مادەنيەتىن قازاققا ۇلگى ەتىپ الۋعا ءتىپتى دە بولمايدى. ول ەلدەردىڭ مادەني ۇلگىلەرىنىڭ جاقسى جاعىنان گورى قازاق ءۇشىن جاعىمسىزى باسىمىزداعى شاشىمىزدان دا كوپ. مىسالى، ولاردىڭ ەڭ جاعىمسىز قاسيەتتەرىنىڭ ەڭ باستىسى اتا-انالارىن جاپپاي قارتتار ۇيىنە تاپسىراتىندىعى جانە ونى ۇياتقا سانامايتىندىعى. اتا-انالارى تۋرا ءبىر اۋرۋحانا دا جاتقانداي، ارتتارىنان نەمەرەلەرىن ەرتىپ بارىپ تۇراتىندىعى. ۇلى اتالارىمىز «جامان اۋرۋ» جۇقپالى كەلەدى دەگەندەي، سوڭعى جىلدارى مۇنداي جاعداي قازاق قوعامى اراسىندا سيرەك تە بولسا  كەزدەسىپ قالىپ جۇرگەنى اششى دا بولسا شىندىق. ەندى سولاردىڭ قاسىنا قازاقستاندا الدىڭعى جىلى كوكشەتاۋدا «نۋديستەر» فورۋمىنىڭ وتكەنىن (رەسەيدىڭ ومسك قوعامى وتكىزدى), كوپتەگەن گەي كلۋبتاردىڭ ماسقاراسىن (قۇمانعازى اتامىز بەن پۋشكيندى ءسۇيىستىرىپ قويعان), گەيلەر مەن لەسبيلەردىڭ شەكتەن تىس كوبەيىپ بارا جاتقانىن، وتكەن جىلى ەكى قىزدىڭ نەكەگە وتىرعانىن، قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قىلمىس جاسامايتىن بىردە-ءبىر ادامنىڭ قالماعانىن (پارا الاتىن شەنەۋنيكتەر پارا بەرمەيتىن ادامدى قالدىرمادى، ءتىپتى سابيلەردەن الىپ ءجۇر (باقشا ءۇشىن)), كۇنى كەشەگى قازاق قىزدارىن، كەلەشەك ۇلت انالارىن «قازاق ارۋى» بايقاۋىن وتكىزەمىز دەگەن سىلتاۋمەن كوپشىلىكتىڭ الدىنا (ساحنا) «جالاڭاش» شىعارعاندارىن، سول سىزدەر ماقتاعان ەلدەرگە ەلىكتەپ بالا ساتىپ بايىپ جاتقانىمىزدى ت.ت. قوسىپ قويا بەرىڭىزدەر. جارايدى، ارى قاراي تىزە بەرۋگە جۇرەگىم شانشىپ كەتتى. ماعان سالسا ادامي قاسيەتتىڭ ەڭ بيىك شىڭىندا تۇرعان قازاق مادەنيەتىن مەنسىنبەي، باتىس مادەنيەتىن ۇلگى تۇتۋدى ۇسىنۋشىلاردىڭ  ميلارىن مىلجالاپ، ىشىنە «عىلىمي وتا» جاساپ بەرۋ كەرەك دەر ەدىم.

قىسقاسى، اتاسىمەن ماقتانا بىلگەن جاندار، سولارعا ۇقساپ باعۋعا تىرىسادى. ال سىزدەر ۇسىنعان جولمەن كەتسەك، ادامدار قورعايتىن ارلارىنان (ار-يمانى، وتباسى جانە اتامەكەنىنەن) جۇرداي بولىپ تەك قانا «اقشا»، «اقشا»، تاعى دا «اقشا» دەيتىن بولادى. بۇگىنگى ورىس ءتىلدى بيلىك يەلەرىنىڭ ار-ۇياتتان جۇرداي بولىپ، جاپپاي پارا الىپ، كوبىنىڭ ەل بايلىعىن ميللياردتاپ توناپ، شەتەلگە قاشاتىندارىنىڭ سىرى وسى.

رۋدىڭ قازاق ءۇشىن اسا قاجەت ەكەنىن مويىنداماي، ونى جامانداعانىمىز، ءوزىمىزدى دۇنيەگە اكەلگەن اكەمىز بەن شەشەمىزدى، ودان ارعى اتالارىمىز بەن انالارىمىزدى جانە ۇلتىمىزدى  مويىنداماعانىمىز جانە جامانداعانىمىز. بۇلاردىڭ ءبارى بولىنبەيتىن ءبىرتۇتاس دۇنيەلەر. بۇلاردى بولشەكتەۋدىڭ سوڭى قۇردىم. ودان كەيىن شىعاتىن جول جوق. اتامىزدى مويىنداماعانىمىز، بۇل ءبىزدىڭ مايمىلدى اتام دەپ مويىنداعانىمىز. ال، مايمىل ەشقاشان ادام بولا المايدى. سەبەبى، ۇلى جاراتۋشى – اللا ولارعا سانا بەرمەگەن.

ودان ارى نە بولاتىنىنا كەلسەك، بۇل جايلى اتام قازاق: «اتاعا قاراپ ۇل، اناعا قاراپ قىز وسەر» دەگەن. ەسكە ۇستايىق! مايمىلعا قاراپ بوي تۇزەگەن ەلدىڭ (ۇلدىڭ دا، قىزدىڭ دا) كەلەشەگى بولمايدى.

بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن، ياعني «كىمنەن كىم تۋادى؟» دەگەن سۇراققا الەمگە ايگىلى مايقى بي

(ۇلى ءجۇز-ءۇيسىن) اتامىز بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن:

"تۇلپاردان تۇلپار تۋادى،

سۇڭقاردان سۇنقار تۋادى،

اسىلدان اسىل تۋادى،

جالقاۋدان ماسىل تۋادى،

ماسىلدان مال باقپاس تۋادى،

ءتىلازاردان قىلجاقباس تۋادى،

تازدان جارعاقباس تۋادى،

ساراڭنان بەرمەس تۋادى،

سوقىردان كورمەس تۋادى،

مىلجىڭنان ەزبە تۋادى،

قىدىرمادان كەزبە تۋادى،

مايمىلدان مايمىل تۋادى".

«قازاق شەجىرەسى - قازاق حالقىنىڭ جادىندا ساقتالعان رۋلىق شەجىرەدە بۇگىنگى قازاق بالاسىنىڭ بارلىعى قازاق اتادان ءوسىپ-ونگەن ءبىر كىسىنىڭ بالاسى ەكەندىگى ايتىلادى. ماسەلە ۇلتتىق شەجىرەنىڭ عىلىمي جانە تاريحي تانىمدىق زەردەلەۋ تۇرعىسىنان قانشالىقتى ناقتىلىعىندا ەمەس، تەگىن ىزدەپ تەرەڭدەگەن سايىن بۇگىنگى بارلىق قازاقتى ءبىر كىسىنىڭ (قازاق اتانىڭ) بالاسى قىلىپ شىعاراتىن تۇتاستىققا نەگىزدەلگەن، تايعا تاڭبا باسقانداي قۇرىلىمدىق قۇندىلىعى مەن ساباقتاستىعىندا. تىرىلەر ءۇشىن كەرەك كەمەڭگەر جۇيە. تەگىن بىلگەن قازاقتىڭ ءبارى تۋىس. رۋ اتاۋلارى – ءبىر كەزدەگى اكەلەرىمىزدىڭ اتتارى، ەسىمدەرى. بابالارىمىز بەن اكەلەرىمىزدىڭ اتتارىن ۇمىتساق، «رۋشىل بولمايمىز» دەگەن بوس ءسوز. تەگىمىزدى ۇمىتقاننان جەتىستىككە جەتسەك، قالعان ۇلتتارعا قارا كورسەتپەي كەتەتىن ۋاقىتىمىز بولدى. قىزىل ۇكىمەت قازاق شەجىرەسى مەن ۇرپاق ساباقتاستىعىنىڭ شەڭبەرىندەگى جول-جورالعى، سالت-داستۇرلەرگە ولەردەي قىرىن قارادى. دەمەك، سونشالىقتى (قىزىل ۇكىمەت) تەرەڭ ايلا-ءادىس پەن شىرماۋعا نەگىزدەلگەن ساياسي يمپەريانىڭ كەلە سالا ءبىزدىڭ قازاقي شەجىرە – ەل باسقارۋ تالىمدەرىمىزگە بالتا شابۋىندا ءبىر گاپ بار ەمەس پە!؟ جاۋ ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدان نەنى كورگىسى كەلمەسە، ءبىز ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان سونى ورىن-ورنىنا قويا باستاۋىمىز كەرەك.

قاراشاڭىراق ۇلى، نەگىزگى، كيەلى، بايىرعى، مۇراگەر، باس شاڭىراق دەگەن ۇعىمداردى بەرەدى (ت.س.س.). ۇلتتىق سالت-سانادا قاراشاڭىراق ۇعىمى وتە ءادىل شەشىمىن تاپقان. مىسالى: ءبىر اكەنىڭ ءۇش ۇلى بار دەلىك. كۇندەردىڭ كۇنىندە ۇلكەن ەكى ۇلىن ۇيلەندىرىپ، جەكە وتاۋ تىگىپ بولەك شىعارادى. ال كەنجە ۇلى اكە-شەشەسىنىڭ قولىندا، قاراشاڭىراق نەمەسە باس شاڭىراقتا قالادى. نەگىزگى مۇراگەر كەنجە ۇل بولادى. اتادان، اكەدەن قالعان قاراشاڭىراققا مۇراگەر بولعاندىقتان كەنجە ۇلدىڭ جاسى كىشى بولسا دا، جولى ۇلكەن بولادى. ۇلدىق كەنجەلىگىن قاراشاڭىراققا بەرىلگەن جول مەن امانات تولتىرىپ، ەسەلەپ، تەڭەستىرىپ تۇرادى. سول شاڭىراقتان وتاۋ تىگىپ بولەك شىققان ۇل-قىزدارى سالەم بەرىپ، توركىندەپ، امال ايىندا كورىسىپ، اتا-انانىڭ بار كەزىندە دە ءبىرىنشى قاراشاڭىراققا كەلەتىن بولادى. بۇل – اتا-باباسىنا جانە ۇشقان ۇياسىنا دەگەن قۇرمەت. تۋىستىقتى، قانداستىقتى، باۋىرلاستىقتى باياندى ەتۋ. ۇلتتىق تۇرعىدان قارايتىن بولساق، اتامەكەنگە، اتا داستۇرگە، اتا سالتقا، بابا تاريحقا دەگەن قۇرمەت. ورتاق ۇلتتىق قاعيدانى مويىنداپ، ءاربىر ارەكەتىمىزدى باۋىرلاستىق پەن تۋىستىققا يكەمدەۋ.

قارا شاڭىراقتىڭ قارا قازانى. قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى – ماڭعىستاۋ. ەلدىڭ قارا قازانى – سول بىرلىك پەن بەرەكەنىڭ، قۇت پەن قۇلپىرعان جاسامپازدىقتىڭ رۋحاني جانە زاتتىق بەينەسى مەن تۇعىرى. قازان تۇركىستانداعى ياساۋي مازارىندا دا بار. بىراق ول – يسلامدىق تۇتاستىققا ۇندەيتىن مۇرامىز. ال وتپان تاۋداعى قاراشاڭىراقتىڭ قارا قازانى – ۇلتتىق، تەكتىك رۋحاني مۇرامىز. «امال» مەرەكەسىنىڭ 13-ءى مەن 14-ىندە وتپان تاۋعا جينالىپ، قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنەن شاقىرىلعان اقساقالدارى مەن ازاماتتارى سول ورتاق قاراشاڭىراقتىڭ قارا قازانىنان ءدام تاتسا، جىلما-جىل جاڭعىرتىپ، ۇردىسكە اينالدىرسا، ۇلتىمىزعا ۇلاعاتتى بىرلىك، قۇت پەن باق، بەرەكە مەن ىرىس كەلەدى» (سابىر اداي «قازاقستان-زامان» گازەتى، 6 تامىز 2015 جىل №31).

مەنىڭشە، مايقى بي اتامىزدىڭ دا، سابىر ءىنىمىزدىڭ دە بۇل سوزدەرى ەشقانداي كوممەنتاريدى قاجەت ەتپەسە كەرەك.

ەندى قاسيەتتى قۇران كارىمگە ءسوز بەرەيىك:

 «ەي، ادامدار! نەگىزىندە، ءبىز سەندەردى ءبىر ەر جانە ءبىر ايەلدەن جاراتتىق، ءارى سەندەردى ءبىر-بىرلەرىڭدى تانىپ، بىلۋلەرىڭ ءۇشىن حالىقتار مەن رۋلار ەتىپ جاسادىق» (قۇران كارىم. ءال-حۋجۋرات سۇرەسى. 13 ايات). 

ءتاپسىر: اسا ۇلى اللاھ ادام بالاسىنىڭ شىعۋ تەگى، ءتۇبى ءبىر ەكەندىگىن بايان ەتتى. بۇكىل ادامزات ادام اتا، وعان اللاھتىڭ سالەمى بولسىن جانە حاۋا انادان تارايدى. اللاھ ولاردان كوپ ادامدار تاراتىپ، ولاردى ءبىر-بىرلەرىن تانۋى ءۇشىن ۇلكەن حالىقتار، سونداي-اق كىشىگىرىم رۋ-تايپالار تۇرىندە بۇكىل جەر بەتىنە جايدى. سوندىقتان ءاربىر ادام ءوزىنىڭ شىققان تەگىن، ەلىن ءبىلۋى قاجەت. الايدا اللاھتىڭ الدىندا ادامداردىڭ ەڭ قادىرلىسى – بارلىق جاعدايدا تەك اسا ۇلى اللاھقا بويسۇنىپ، كۇنالاردان ساقتانعان ىزگىلەرى. ا.سادي. بۇل اياتتا ناسىلشىلدىككە دە (راسيزم م.ق.), ۇلتسىزدىققا دا (ينتەرناتسيوناليزم م.ق.) تىيىم سالىنعان. قار: ءال-مانسي.

 «(ەي، مۇحاممەد!) ءبىز ساعان كىتاپتى (قۇراندى) اقيقاتپەن، وزىنەن الدىڭعى كىتاپتاردى راستاۋشى ءارى ولارعا كۋالىك ەتۋشى رەتىندە تۇسىردىك. ەندى ولاردىڭ ارالارىنا اللاھتىڭ تۇسىرگەنىمەن ۇكىم ەت. وزىڭە كەلگەن اقيقاتتان اۋىتقىپ، ولاردىڭ كوڭىل قۇمارلىعىنا ەرمە. سەندەردەن ءاربىر (ۇممەت) شاريعات پەن جول بەلگىلەدىك، اللاھ قالاعاندا، سەندەردى ءبىر ۇممەت ەتەر ەدى. بىراق ول سەندەردى ءوزىنىڭ بەرگەن نارسەلەرىندە سىناماقشى. سوندىقتان قايىرلى ىستەردە الدىندا بولۋعا ۇمتىلىڭدار (جاقسىلدىققا جارىسىڭدار)! بارلىعىڭ اللاھقا قايتاسىڭدار. سوندا ول سەندەردىڭ قايشىلىققا تۇسكەن نارسەلەرىڭنىڭ حابارىن بەرەدى» ء(ال-ءمايدا سۇرەسى. 48 ايات).

ءتاپسىر: ۇلى جاراتۋشى - اللا بولەك-بولەك ۇلت، تايپا، رۋ بولۋدى، ولارعا ءارتۇرلى دىندە بولۋدى جانە ادام بالاسى ءبىر-بىرىنە ىزگى ىستەر (جاقسىلىق) جاساۋدا ءبىر-بىرىمەن جارىسۋدى مىندەتتەپ وتىر.

مۇنداي سايىستار ءارتۇرلى الەم ەلدەرى مەن ۇلتتارى اراسىندا ۇنەمى بولىپ كەلەدى. ولار ادامزاتتى باقىتقا جەتكىزۋ جولىندا سايىسقا ءتۇسىپ، بىرىنەن-ءبىرى مادەنيەتتەرىن (جاقسىلىقتارىن) اسىرىپ، ونى وزگەلەرگە ۇلگى ەتۋگە تىرىسقان. ولاردى (وسىنداي ىزگى جاقسىلىقتاردى ۇيىمداستىرۋشىلاردى) حالىق  اتا، پايعامبار، ءپىر، دانا، دانىشپان، اۋليە، حان، قاعان، بي، اقىن، عالىم، ەرجۇرەك باتىر بيلەۋشى ء(باھادۇر) دەپ اسپەتتەگەن. ونداي سايىستار كۇنى بۇگىندە دە ءجۇرىپ جاتىر. مىسالى، ءتورت جىلدا ءبىر وتەتىن وليمپيادا سپورتتىق جارىستارى، ءبىلىم، عىلىم،  ونەر، ءان، بي، مۋزىكا سايىستارى ت.ت. وسىلاردىڭ قاتارىنا جاتادى.

«تەنتەك شوقپار جينايدى»، - دەپ قازاق ماقالىندا ايتىلعانداي قارۋ-جاراق شىعارۋدان دا، كەيبىر ەلدەر كورشىسىن جاۋلاپ، ادامىن قىرىپ،  جەرىن تارتىپ الۋدان دا جارىسىپ كەلەدى. ال اقيقاتىندا، جارىستىڭ كوكەسى قارۋ-جاراق جاساۋ مەن وزگە ەلدىڭ جەرىن جاۋلاپ الۋ ەمەس، ول ۇلى اتالارىمىزدىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىن ءبىلىپ، سولارعا ۇقساپ باعۋ، سولاردى ماقتان تۇتۋ، سولاردىڭ ۇلگىلى ىستەرىن جالعاستىرىپ، جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىن دە ءبىلىپ، ونداي جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ، ياعني ادامزاتتى باقىتتى عۇمىر كەشۋگە جەتكىزۋ بولماق.    

جاقسىلىققا جارىسايىق!

 تاريح تاعلىمى: قازاق، قازاق بولعالى «جاقسىلىققا جارىسۋ» قازاق قوعامىن كەمەلدىككە جەتكىزۋدىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىگى بولدى جانە بولىپ تا قالا بەرەدى.

رۋدى جامانداۋدى توقتاتاتىن مەزگىل جەتتى.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz