جاھاندىق ۇدەرىستەرگە وراي بۇگىنگى تاڭدا مۇسىلماندار تىعىز ورنالاسقان كەيبىر مەملەكەتتەر ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق داعدارىستاردى باسىنان كەشىرۋدە. داعدارىستاردىڭ ءبىرسىپىراسى الەمدى بولىسكە سالعىسى كەلەتىن الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ يمپەريالىق پيعىلىنان جانە بازبىر سۋبەكتىلەردىڭ ىشكى فۋنكتسياسىندا جۇرگىزىلگەن شالاعاي ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق رەفورمالاردان تۋىنداپ جاتقانى بەلگىلى. سونداي-اق، سىرتتان تونەتىن ەكونوميكالىق ءھان قارجى داعدارىسقا قۋاتى باسەڭ مەملەكەتتەر قاۋقارسىزدىق تانىتىپ، توتەپ بەرە الماي جاتادى. وسى تەندەنتسيالاردىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى بىزدىڭ ەلىمىزگە دە ءتان دەسەك قاتەلەسپەيمىز.  

البەتتە، داعدارىس ورىن العان ءاربىر ەلدىڭ وزىنە ءتان لوكالدى ەرەكشەلىكتەرى بولاتىنى ءسوزسىز. دەسە دە، ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق داعدارىس ورىن العان كەزدە مۇسىلماندار قانداي ۇستانىمدا بولۋعا ءتيىستى؟ دىن نەگىزدەرىندە وسىعان قاتىستى قانداي پاراساتتى ۇكىمدەر بەرىلگەن؟  

پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ (س.ا.ۋ) ومىرىنە نازار سالار بولساق، مەككەدەگى قۇرايىش مۇشىرىكتەرىنىڭ مۇسىلمانداردىڭ ءدىني سەنىمىن ءاجۋالاپ، الەۋمەتتىك تۇرعىدا تومەندەتىپ، ۇدايى كۇشپەن زورلىق-زومبىلىق كورسەتكەنىنە كۋا بولا الامىز. الايدا، مۇقىم عالامعا تەك بەيبىتشىلىك تىلەگەن مۇسىلماندار مۇشىرىكتەر تاراپىنان نەبىر قۇقاي كورسە دە، توزىمدىلىك تانىتتى. ويتكەنى، جاببار حاق: «سىزدەن بۇرىن كىتاپ بەرىلگەندەر مەن مۇشىرىكتەردەن كوپ رەنىش ەستيسىڭدەر. ەگەر، سابىر ەتسەڭدەر جانە ساقتانساڭدار وتە جاقسى» (الي-عىمران، 186) دەپ بۇيىرعان بولاتىن. حز. حامزا جانە حز. ومار سەكىلدى باتىر ساحابالار پايعامبارىمىزعا (س.ا.ۋ) مۇشىرىكتەردى جازالاۋ تۋرالى ۇسىنىس بىلدىرگەندە، ۇلى جاراتۋشى: «شاپقىنشىلىق جاساماڭدار، اللا شابۋىلشىلاردى جاقتىرمايدى» (باقارا، 190) دەپ اعاتتىق جاساۋدى ادا-كۇدە تىيعان ەدى.  

مەككە كەزەڭىندە (610-622) مۇسىلماندار قۇرايىش مۇشىرىكتەرىنەن قانشا قىسىم كورسە دە، كۇننەن كۇنگە حاق ءدىننىڭ ءورىسى كەڭەيە تۇسكەن ەدى. مۇسىلمانداردى تۇبەگەيلى تۇقىرتۋدىڭ جولدارىن قاراستىرعان مۇشىرىكتەر ولارعا قارسى ساياسي جانە ەكونوميكالىق قارار قابىلدادى. جازباشا جازىلعان بۇل قارار بويىنشا قۇرايىش تايپاسىنىڭ وزگە رۋلارى حاشىم مەن مۋتاليپ رۋلارىنان قىز الىپ، قىز بەرىپ قۇدالاسۋعا، سونداي-اق، ولارمەن ساۋدا-ساتتىق جاساۋعا دا ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالىنعان ەدى. قۇرايىش الپاۋىتتارىنىڭ بۇل شەشىمى مۇسىلماندارعا اسا اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى. ۇزىن-ىرعاسى ءۇش جىلعا سوزىلعان وسى شەتقاقپايلاۋ كەزىندە مۇسىلمانداردىڭ تىگەرگە تۇياعى قالماي ابدەن كەدەيلەندى. ءتىپتى، ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى قالماستان، اش-جالاڭاشتاندى. مۇسىلماندار قوسىنىندا اشتىقتان اڭىراعان داۋىستار شىعۋشى ەدى.  

مۇسىلماندار وسى ۇلى ناۋبەتتى سابىر ەتۋمەن ەڭسەردى. اتالمىش قارالى جىلدارى مۇسىلماندار بىردە-ءبىر رەت قۇرايىش مۇشىرىكتەرىنە قارسى كەلگەن جوق. اللا مەن ەلشىسىنە (س.ا.ۋ) مويىنسۇنعان مۇسىلماندار تاۋقىمەتكە ءتوزىپ، سابىر ەتۋدىڭ ارقاسىندا ماسەلەنى سوعىسسىز شەشتى. قۇرايىشتىڭ ىشىندەگى ماعزۋم، شامس، جۋماق، ابدۋددار سەكىلدى بەيتاراپ ۇستانىمداعى رۋلاردىڭ ارااعايىندىق جاساۋىمەن قارالى شەشىم كۇشىن جويدى. ءسويتىپ، مۇسىلماندارعا قىساستىقپەن جاسالعان ۇش جىلعا سوزىلعان ساياسي جانە ەكونوميكالىق قارار توقتاتىلعان بولاتىن.  

ءيا، سابىرلى ءبولۋ ھام قاجەت كەزدە توزىمدىلىك تانىتۋ قاي كەزدە دە مۇسىلماندى ۇشپاققا شىعاراتىنى داۋسىز. بۇل تۋرالى حاق ەلشىسى (س.ع.س.) ءبىر حاديس-شاريفىندە: «تابانىڭا شوڭگە كىرگەندە، اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن قانشالىقتى سابىرلىلىق تانىتا الساڭ، ساعان سونشالىقتى ساۋاپ (كاففارات) جازىلادى»، – دەيدى. ادام جانى كۇيزەلىسكە ۇشىراعان ساتتە بايبالام سالماي، اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن بارىنشا بايىپتىلىق تانىتا بىلسە، ودان اسقان باقىت جوق.  

ءاز ساحابالار اللا ەلشىسىنەن (س.ا.ۋ) «يمان دەگەنىمىز نە؟» – دەپ سۇراعاندا، ول (س.ا.ۋ.): «سابىر»، – دەپ جاۋاپ قاتقان. قاسيەتتى قۇران كارىمدە سابىرلىلىقتىڭ حيكمەتى تۋرالى جەتپىسكە جۋىق ايات بار. اللا تاعالا «باقارا» سۇرەسىنىڭ 153 اياتىندا: «ۋا يمان كەلتىرگەندەر، سابىر جəنە نامازبەن كومەك سۇراڭدار. كۇمəنسىز اللا سابىرلىلىق قىلۋشىلارمەن بىرگە»، – دەپ بۇيىرادى.  

يسلام – قوعامدا ورىن الۋى مۇمكىن ءارتۇرلى داۋ-دامايلاردان (فتينا) اۋلاق بولۋعا شاقىرادى. البەتتە، ەگەر داۋ-دامايلاردى شەشۋ مۇمكىندىگى بار بولسا، وعان مۇسىلمان اتسالىسۋى قاجەت. ال، شەشىمى جوق يت-قىرقىلجىڭ داۋ-داماي بولسا، حاق جولىنداعىلار ونداي پالەكەتتەن بويىن اۋلاق ۇستاعانى ءجون. بۇل تۋرالى اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ): «ىلگەرىدە داۋ-جانجالدار بولادى. بۇل داۋ-جانجالدار بولعان كەزدە وعان ارالاسقاننان ءجۇرىپ كەتكەن قايىرلى. اسا ساق بولىڭىز! بۇل كەزدە تۇيەسى بولعان تۇيەسىمەن شۇعىلدانسىن. مال-مۇلكى بولعان ونى قورعاسىن» دەپ، مۇسىلمان ۇمبەتىن فيتنادان قاشىق تۇرۋعا شاقىرعان. 

پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) قانداي بىر ەكونوميكالىق قيىن جاعداي تۋىنداماسىن، مۇسىلماندارعا ادال ەڭبەك ەتۋمەن تىعىرىقتان شىعۋدى نۇسقايتىن. مىسالى، بىردە انسار ساحابا قايىر سۇراپ كەلگەندە، ءاز ەلشى (س.ا.ۋ) وعان ۇيىندەگى بار مۇلكىن ساتىپ، ونىڭ ءبىر بولىگىنە ازىق-تۇلىك الۋدى، ءبىر بولىگىنە ارا ساتىپ الىپ، وتىن ساۋداسىمەن شۇعىلدانۋعا كەڭەس بەرەدى. الگى ساحابا ارامەن وتىن دايىنداپ ساتىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك جاعدايىن تۇزەيدى. سوندا حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ) انسار ساحابانىڭ كۇيىنىڭ تۇزەلگەنىن كورىپ: «وسىلاي ەڭبەك ەتۋىڭ اقىرەت كۇنگى پەشەنەڭە جاعىلعان قايىرشىلىق داعىنان الدەقايدا قايىرلى...» دەپ مۇسىلمانداردى ەڭبەك ەتىپ، ادال نەسىبە تابۋعا ۇندەگەن بولاتىن.  

جالپى، يسلام ءدىنى بەيبىتشىلىك ساقتالعان قوعامدا قارىشتاپ دامۋ مۇمكىندىگىنە يە. ال، داعدارىستاردىڭ الدىن الىپ، بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتى قامتاماسىز ەتەتىن ينستيتۋت ول — مەملەكەت. مەملەكەتتىك قۇرىلىم جانە سول ساياسي جۇيەنىڭ زاڭدارىنا ءھام باسشىعا باعىنۋ ارقىلى قوعام باياندى باقىتقا قول جەتكىزە الادى. وسى سەبەپتەن دە يسلام شاريعاتى بويىنشا مەملەكەت باسشىسىنا مويىنسۇنۋ دىندارلىقتىڭ باستى ۇستىندارىنىڭ بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل تۋرالى اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ): «ماعان مويىنسۇنعان اللاعا مويىنسۇنعان، ماعان قارسى كەلگەن اللاعا قارسى كەلگەن سانالادى. مەملەكەت باسشىسىنا مويىنسۇنۋشى ماعان مويىنسۇنۋشى، مەملەكەت باسشىسىنا قارسى كەلۋشى ماعان قارسى شىعۋشى»(يبن ماجا، مۋكادديما، 1) دەگەن بولاتىن.  

كەرىسىنشە يسلام شاريعاتىندا مەملەكەت پەن باسشىعا باعىنباۋشىلىق ۇلكەن كۇنالاردىڭ قاتارىنا جاتادى. حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ): «كىمدە-كىم مەملەكەت باسشىسىنا سەبەپسىزدەن سەبەپسىز مويىنسۇنباسا، قيامەت كۇنى اللانىڭ قۇزىرىنا (وسى قىلىعى ءۇشىن) ەشقانداي دالەلى بولماستان (پۇشايمان كۇيگە تۇسەدى) بارادى. مەملەكەت باسشىسىنا مويىنسۇنۋعا ۋادە بەرمەگەن ادام جاھيليەت داۋىرىندە ولگەنمەن تەڭ سانالادى» (مۋسليم، يمارا، 58) دەپ، مەملەكەت باسشىسىنا قارسى شىعۋدىڭ جازاسى اۋىر بولاتىنىن ەسكەرتكەن.  

ءاز پايعامبارىمىزدىڭ سۇننەتىنە جۇگىنسەك، ءاربىر مۇسىلمان بالاسى ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق داعدارىس ورىن العان جاعدايدا، مەملەكەتكە باعىنىپ، قال-قادەرىنشە ادال ەڭبەك ەتىپ، سابىرلى بولۋعا بەكىنۋى ءتيىس. يسلام عۇلامالارى دا ءوز پوستۋلاتتارىندا توزىمدىلىك (ات-تاسامۋح) تانىتۋدى مۇسىلمانشىلدىقتىڭ نەگىزگى سيپاتىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرعان. ءيا، مۇسىلمان ءۇشىن بۇل باياندى باقىتتىڭ باستاۋى. سەبەبى، يسلام – تىنىشتىقتا قۇلپىراتىن جاۋقازىن ءتارىزدى.  

مۇحان يساحان،  مسم دىك دمعزتو يسلامدى زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى

Abai.kz