«تاۋەلسىز قازاقستان» پويىزى شىعىس وڭىرىندەگى ساپارىن كۋرچاتوۆ قالاسىندا تۇيىندەدى. پويىزدى كوپتەن كۇتكەن قالا تۇرعىندارى دەگەلەڭ ستانساسىنا كەلىپ توقتاعان رەسپۋبليكالىق اكتسياعا قاتىسۋشىلاردى قوشەمەتپەن قارسى الدى. قالا اكىمى نۇربول نۇرعاليەۆ الەۋمەتتىك پويىز جۇمىسىنىڭ ناتيجەلى بولۋىنا تىلەكتەستىگىن بىلدىرسە، كۋرچاتوۆتىق اقساقال اسكەربەك مولباەۆ ساپاردىڭ ءساتتى بولۋىنا ارناپ باتاسىن بەردى. ال ء«سۆىتوچ» ۋكراين ورتالىعىنىڭ ءتورايىمى نينا دميتروپاۆلەنكو قالاداعى ەتنومادەني ۇيىمداردىڭ اتىنان ءدام-تۇز ۇسىندى، - دەپ جازادى "ەگەمەن قازاقستان گازەتىنىڭ ءتىلشىسى.

1947 جىلى ىرگەتاسى قالانعان قالانىڭ كەڭەس وداعى ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى زور بولدى. ويتكەنى، كۋرچاتوۆ العاشقى اتوم جانە كسرو تەرمويادرولىق بومباسى سىنالعان تاجىريبە الاڭىنان نەبارى 45 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان بولاتىن. جان-جاعى تورمەن قورشالعان، كارتادا «سوڭعى ايالداما» اتالاتىن تەمىرجول ستانساسىمەن تۇيىقتالاتىن جابىق ەلدى-مەكەندە 1990 جىلدارى 20 مىڭنان استام حالىق تۇردى.

«كۋرچاتوۆ – تاۋەلسىزدىك جىلدارى اتومدى بەيبىت ماقساتتا دامىتۋ ورتالىعىنا اينالدى. قالادا اتوم ەنەرگەتيكاسى عىلىمىنىڭ تانىمال وكىلدەرى ەڭبەك ەتەدى. كەڭەس وداعى قۇلاعان كەزدە اسكەري جابىق قالانىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ، حالقىنىڭ باسىم بولىگى جان-جاققا قونىس اۋدارىپ جاتتى. سونداي قيىن دا جاۋاپتى كەزەڭدە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىعى شىقتى. ارادا 8 اي وتكەندە، 1992 جىلدىڭ 15 مامىرىندا پرەزيدەنت جارلىعىمەن بۇرىنعى سەمەي پوليگونى نىساندارىنىڭ بازاسىندا ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق قۇرىلدى. مىنە، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ستراتەگيالىق شەشىمىنىڭ ارقاسىندا قالا ءوزىنىڭ الەۋەتىن ساقتاپ قالدى جانە دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام باستى. بۇگىندە كۋرچاتوۆتا 12 مىڭنان استام حالىق تۇرادى»، — دەيدى قالا اكىمى ن.نۇرعاليەۆ.

اكتسياعا قاتىسۋشىلار ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق قىزمەتىمەن تانىستى. ونىڭ نەگىزگى باعىتتارى قازاقستان اۋماعىنداعى يادرولىق قارۋ سىناقتارىنىڭ زارداپتارىن جويۋعا، عىلىمي-تەحنيكالىق جانە تەحنولوگيالىق بازا قۇرۋعا باعىتتالعان. اتالعان ورتالىقتا جۇرگىزىلگەن جۇمىستار ەۋروپا ەلدەرى مەن اقش، جاپونيا، ءۇندىستاندا ورنالاسقان اتوم ەنەرگەتيكاسى، راديوەكولوگيا، يادرولىق جانە رادياتسيالىق فيزيكا، سەيسمولوگيا سىندى حالىقارالىق عىلىمي ورتالىقتاردىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىر. ورتالىق قۇرامىنا اتوم ەنەرگياسى ينستيتۋتى، ەكولوگيا جانە رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىك ينستيتۋتى، «بايكال» فيليالى كىرەدى. قالا جۇرتشىلىعىنىڭ 20 پايىزى وسى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتا ەڭبەك ەتەتىنىن ەسكەرسەك، رەسپۋبليكالىق كاسىپورىننىڭ الەۋەتىن بايقاۋعا بولادى.

قالادا 1994 جىلى «گەوفيزيكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى» رمك قۇرىلعان بولاتىن. ينستيۋتتىڭ نەگىزگى قىزمەتى گەوفيزيكالىق ستاتسيونارلىق ستانسالار جەلىسىن دامىتۋعا جانە رۇقسات ەتىلمەگەن يادرولىق سىناقتارعا مونيتورينگ جاساۋعا، ارنايى سەيسميكالىق اقپاراتتاردى جيناۋعا جانە وڭدەۋگە، يادرولىق جارىلىستاردىڭ گەولوگيالىق ورتاعا اسەرىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان. سونداي-اق ەلباسى جولداۋىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا 2005 جىلى «يادرولىق تەحنولوگيالار پاركى» قۇرىلدى. بۇل كەشەندە بىرلەسكەن كاسىپورىندارمەن پوليەتيلەن، تەمىرجول كولىگى قۇرامىنىڭ تەجەگىش قۇرالى، قۇبىرلاردى شىرۋدەن ساقتايتىن قاپتامالار سىندى سۇرانىسقا يە وندىرىستىك تاۋار تۇرلەرى شىعارىلادى. مەيماندار اتالعان نىسانداردىڭ جۇمىسىمەن تانىسىپ، دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىستى.

ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى سەرگەي بەرەزيننىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە اتوم سىناقتارى كەزىندە رادياتسيالىق قالدىقتارمەن قاتتى لاستانعان اۋماقتى زەرتتەۋ جۇمىستارى كەشەندى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى بۇرىنعى پوليگون اۋماعىنىڭ 80 پايىزى اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانۋعا جارامدى ەكەندىگىن كورسەتىپ بەردى. راديواكتيۆتى لاستانعان اۋماقتى وڭالتۋ جانە ەكونوميكالىق اينالىمعا ەنگىزۋ باعىتىندا جۇمىستار ءالى جالعاسۋدا. كۋرچاتوۆ – شەت ەلدىك قوناقتار كوپتەپ كەلەتىن قالالاردىڭ ءبىرى. ولار شاھار تاريحىمەن تانىسقاننان كەيىن: «مۇنداي ادامزاتقا ورتاق قاتەرلى سىناقتان وتكەن سىزدەر ەرىك-جىگەرلەرىڭىز وتە كۇشتى، رۋحتى حالىق ەكەنسىزدەر دەدى»، — دەيدى قالالىق ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى ناتاليا كوتوۆا.

پارلامەنت ءماجلىسىنىڭ دەپۋتاتى ەلەنا تاراسەنكو كۋرچاتوۆتىقتاردىڭ ۇلكەن ەرلىك جولىنان وتكەنىن اتاپ ءوتتى. «بۇل – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كۇش-جىگەرى مەن قازاقستاندىقتاردىڭ بەكەم بىرلىگىنىڭ جەمىسى»، — دەدى ەلەنا يۆانوۆنا. ال مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى امانگەلدى قاشقىمباەۆ قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋسىزدانۋ جونىندەگى باستامالارىنىڭ نەگىزگى قاينار كوزى بولعان قالانىڭ تاريحى مەن بۇگىنگى جەتىستىكتەرى باسپاعا ازىرلەنىپ جاتقان جاڭا جيناققا ەنگىزىلەتىنىن اتاپ ءوتتى.

پويىز شتابىنىڭ مۇشەلەرى بۇدان كەيىن دوستىق ۇيىندە قوناقتا بولدى. دوستىق ءۇيىنىڭ جەتەكشىسى شاحمۇرات تولەۋتاەۆتىڭ ايتۋىنشا، كۋرچاتوۆ قالاسىندا 12 ۇلىستىڭ وكىلدەرى تۇرادى، «اتامۇرا» قازاق مادەني ورتالىعى، «رۋسانا» ورىس جانە ء«سۆىتوچ» ۋكراين ەتنومادەني بىرلەستىكتەرى جۇمىس ىستەيدى. قوناقتار ەتنوۇيىمداردىڭ داستارحانىنان ءدام تاتىپ، شىعارماشىلىق ۇجىمدار ازىرلەگەن شاعىن كونتسەرتتى تاماشالادى. سودان سوڭ سەمەي سىناق پوليگونى مۋزەيىن ارالاپ كوردى. قالالىق مادەنيەت ۇيىندە وتكەن كۋرچاتوۆتىق ونەرپازداردىڭ كونتسەرتتىك باعدارلاماسى اتوم قاسىرەتىنەن باستاپ بۇگىنگى بەيبىت ومىرگە دەيىنگى كەزەڭدى بەينەلەۋىمەن كوڭىلدەن بەرىك ورىن الدى. شىندىعىندا، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتول جەمىسى – بەيبىتشىلىك. مۇنى يادرولىق جويقىن قارۋ سىناعىن كوزىمەن كورگەن كۋرچاتوۆتىقتار جەتە تۇسىنەدى. بۇگىندە قالادا 10 ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسى، جاسوسىپىرىمدەردىڭ سپورت مەكتەبى مەن كلۋبتارى جۇمىس ىستەيدى. «نۇرلى جول» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە مەملەكەتتىك تىلدە وقىتۋعا ارنالعان 600 ورىندىق مەكتەپ قۇرىلىسى اياقتالۋعا جاقىن. كوپتەگەن نىساندار قايتا جوندەۋدەن ءوتتى. سونىڭ ىشىندە كوپپاتەرلى 10 ءۇي قالپىنا كەلتىرىلدى. حالىق سانى بىرتىندەپ ءوسىپ كەلەدى.

بۇل كۇنى ادەتتەگىدەي پويىز قۇرامىنداعى شتاب مۇشەلەرى قوعامدىق قابىلداۋ، مينيسترلىكتەر مەن ۇلتتىق كومپانيالار وكىلدەرى كونسۋلتاتسيا وتكىزسە، جوعارى مامانداندىرىلعان 25 دارىگەر كۋرچاتوۆ قالالىق اۋرۋحاناسىندا تۇرعىنداردى قابىلدادى. ماسەلەن، 63 جاستاعى زەينەتكەر كاميل تيناتيەۆ 15 جىلدان بەرى جۇرەك اۋرۋى مازالايتىنىن، وسى ورايدا استاناداعى ۇلتتىق كارديولوگيا ورتالىعىنىڭ كارديولوگ-دارىگەرى ساركەن جەكسەنباەۆادان جۇرەك كۇتىمىنە بايلانىستى مول ماعلۇمات العانىن ايتتى. دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ مينيسترلىگىنىڭ باسقارما باسشىسى نۇرلان كيديرباەۆتىڭ ايتۋىنشا، شىعىس ءوڭىرى بويىنشا دارىگەرلەر قابىلداۋىندا 1593 ادام قارالسا، ولاردىڭ باسىم بولىگىن جۇرەك-قان تامىرلارى، جۇيكە جۇيەسى جانە بالالاردىڭ جۇيكە اۋرۋلارى، سونداي-اق قاتەرلى ىسىك ءجيى مازالايتىنى بەلگىلى بولدى. بۇل رەتتە رەسپۋبليكالىق مەديتسينالىق ورتالىقتارعا 80-نەن استام جولداما بەرىلگەنىن اتاپ وتكەن ءلازىم.

دۋمان اناش

Abai.kz