1986 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىسقان قازاق قىزدارى
1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعىندا جادىمىزدا ساقتالاتىن، قازىرگى جاس ۇرپاق ۇلگى تۇتاتىن تاعىلىمدى تارازالاۋ – پارىزىم بولماق.
الاڭعا بارعانى ءۇشىن جالاعا ۇشىراپ، ءتۇرلى جاپا شەككەندەر مەن كوتەرىلىسكە ەش قاتىسى بولماسا دا ءزابىر كورگەندەرىڭ جالپى ءتىزىمىن جاساپ شىعۋ، ارينە، مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، بايانداماداعى ماقساتىم – جەلتوقسان قارلىعاشتارىنىڭ تۇتاس ءتىزىمىن جاساۋعا تالپىنىس جاساۋ. بىرقاتار دەرەكتەر بويىنشا، الاڭعا بارعان ازاماتتار سانى 10 مىڭ ادام، ال قايسىبىرىندە 50 مىڭ ادام ەكەندىگى ايتىلادى. قارلىعاشتارىمىزدىڭ كەشەگى ەرلىككە تولى ءىس-قيمىلدارىن بۇگىنگى جاس ۇرپاققا، كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلارعا ۇلگى-ونەگە رەتىندە ۇسىنۋ – بايانداما وزەگى.
الاڭعا تەك ەر جىگىتتەر عانا ەمەس، نازىك جاندى، قايسار مىنەزدى قارلاعاشتارىمىزدىڭ دا قاتىسقانى بارلىعىمىزعا ءمالىم. سوندىقتان دا ولاردىڭ بىزگە جەتكىزگەن ءار ءسوزى قۇندى ءارى قۇرمەتتى دەپ بىلەمىن. سونىڭ ىشىندە بىرنەشەۋىنە توقتالعىم كەلىپ تۇر.
گۇلنار كەڭەسقىزى بايبوسىنوۆا اپامىزدى سويلەتىپ كورەيىك: «ارامىزدا تاياقتان بەت-ءجۇزى ادام تانىماستاي وزگەرىپ كەتكەن ءبىر جىگىت بولدى. ونىڭ كوزى شىعىپ كەتكەن ەدى. سودان ءبىزدى جەتى تۇندە شامالعان جاقتاعى جۇگەرى ەگەتىن القاپقا اپارىپ تاستادى. كۇن سۋىق. ءبارىمىز وڭباي تاياق جەگەنبىز. جولدىڭ بويىمەن قالاعا قاراي جۇگىردىك. ەشقانداي ماشينا توقتامايدى. ايتەۋىر، تاڭ اتا جاتاقحاناعا جەتىپ جىعىلدىم. سۋىق قاتتى ءوتىپ كەتكەن ەدى. ءبىر اۋرۋحانادا جاتتىم»-دەيدىت ءبىر جازبالارىندا. سونىمەن قاتار گۇلنار قازاق قىزدارىن رۋحتاندىرىپ، العا باستاپ ءجۇردى دەپ ايتسام كەم ايتقانىم ەمەس. سەبەبى «جەپپي، كازمۋ، نارحوز، كازپي قايدا؟»، «جۇرىڭدەر، كوشە ارالاپ ، سونداعى قىز-جىگىتتەردى قاتارىمىزعا تارتايىق!»، «قىزدار، جىگىتتەر بولىندەيىك!»-دەپ ۇرانداتتى. بەس اي قاتارىنان تەرگەۋدە بولىپ، جازاسىن وتەگەن قايسار دا، باتىل گۋلنار جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقانىنا وكىنبەيتىنىن ايتىپ، كەرىسىنشە بۇل ءىسىن ماقتان تۇتاتىنىن ايتتى. وسىندايدا قازاق قىزدارىنا قايران قالاسىڭ.
«1986 –دا، جەلتوقساننىڭ ىزعارىندا قاقاعان،
قايسار ويلارىڭ كىسەندەرىن ءۇزىپ، سان جىلدار بايلاپ، ماتاعان،
سانالارىڭنان باعىنعىش، قۇلشىل، ۇركەك سەزىمدەرىڭ ءوتتى ءولىپ،
ءشامشىنىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىن تۋ ەتىپ شىرقاپ، كوتەرىپ ،
جاڭا ۇران ايتىپ قيۋىنا قاشقان زامانعا،
توپتاسىپ ەدىڭدەر بەرجنەۆ اتتى الاڭعا..» - دەگەن م.شاحانوۆ اتامىزدىڭ ولەڭ جولىمەن جەلتوقستان قۇرباندارىنا تاعزىم ەتۋمىز قاجەت. جىلدان جىلعا وقيعا جايلى زەرتتەلىپ، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قۇرباندارىنىڭ ءتىزىمى تولىعۋ ۇستىندە. مىسال رەتىندە ەل مەن ەردىڭ نامىسىن تۋ ەتىپ قىلمىستىق كودەكس بويىنشا جازالانعانجان اپالارىمىزدى ەسكە العىم كەلەدى:
ءسابيتوۆا جانسايا الكەيقىزى — الماتىداعى №19 جۇمىسشى جاستار ورتا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى، 5 جىل.
سالىقوۆا ناعيما اسكارقىزى — الماتى باس كيىمدەر فابريكاسىنىڭ بۋحگالتەرى، 3 جىل.
ەسپەنبەتوۆا قانشايىم مۇحاتقىزى — «پورشەن» زاۋىتىنىڭ توكارى، 3 جىل 6 اي.
ماحمەتوۆا ايتكۇل ابدىراحمانقىزى — №1 باسپاحانانىڭ جۇمىسشىسى، 2 جىل.
ابىلقايىروۆا گۇلنار بەردىقوجاقىزى — باس كيىمدەر فابريكاسىنىڭ تىگىنشىسى، 3 جىل.
پانينوۆا گۇلۆيرا تولەبايقىزى — باس كيىمدەر فابريكاسىنىڭ تىگىنشىسى، 2 جىل.
شاماەۆا گاليمات ابەنقىزى — باس كيىمدەر فابريكاسىنىڭ تىگىنشىسى، 2 جىل.
لەپەسباەۆا گۇلنار سابىرعاليقىزى — باس كيىمدەر فابريكاسىنىڭ تىگىنشىسى، 2 جىل.
راقىمجانوۆا گۇلميرا اكىمجانقىزى — باس كيىمدەر فابريكاسىنىڭ تىگىنشىسى، 2 جىل.
يمانباەۆا قايىپحان سۇلتانقىزى — «پورشەن» زاۋىتىنىڭ توكارى، 3 جىل.
رامازانوۆا عاليا فايزۋللاقىزى — تىگىنشى-موتوريستكا، 1 جىل (ەڭبەكپەن تۇزەۋ جازاسى).
مەرگەنوۆا باقشا — مۇگەدەكتىگىنە بايلانىستى جۇمىس ىستەمەگەن، 3 جىل.
اليەۆا راۋشان — قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل.
ەركىنبەكوۆا ءاليا تورەحانقىزى — قاراعاندى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل 6 اي.
دوسانوۆا جانات ابدىراحمانقىزى — قاراعاندى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل 6 اي.
مۋسينا گۇلدەن قانافياقىزى — قاراعاندى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل 6 اي.
سارسەنبەكوۆا رايسا مىرزابەكقىزى — بۋحگالتەر-رەۆيزور، 2 جىل.
كارىمعازينا گۇلجان عازيزقىزى — كووپەراتيۆ تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل.
سەرەكەنوۆا انار جەمىسحانقىزى — زاڭ تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل 6 اي.
ايتجانوۆا جانات ناۋكەنقىزى — پەدينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل 6 اي.
شىنىقۇلوۆا ءلايلا بەكەنقىزى — پەدينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل ەڭبەكپەن تۇزەۋ جازاسى.
شوقاەۆا عاليا قۇدىسقىزى — جاتاقحانا ۆاحتەرى، 2 جىل.
مۋسينا مانشۇك جاناتقىزى — يۋريستىك تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتى، 1 جىل 6 اي قارا جۇمىسقا جىبەرىلگەن.
مۇحامەدجانوۆا ءسابيرا ەسىمبەكقىزى 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قۇربانى.
1985 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى تارباعاتاي اۋدانى اقمەكتەپ اۋلىنىڭ «لەنين جولى» سەگىز جىلدىق مەكتەبىن ۇزدىك بىتىرەدى. سول جىلى وبلىس ورتالىعى وسكەمەن قالاسىنداعى پەداگوگيكالىق ۋچيليششەگە وقۋعا تۇسەدى. 1986 جىلعى 17 — 18 جەلتوقساندا الماتى قالاسىندا بولعان قازاق جاستارىنىڭ وتارشىلدىق جانە امىرشىلدىك جۇيەگە قارسى كوتەرىلىسىن قۋاتتاپ 22 جەلتوقساندا وسكەمەن قالاسىندا بىرگە وقيتىن ستۋدەنت جاستارمەن بىرگە نارازىلىققا شىعادى. ستۋدەنت قىزداردىڭ بۇل ارەكەتتەرى بارىپ تۇرعان ۇلتشىلدىق دەپ باعالانىپ، سول كۇنى كەشتەن باستاپ پارتيا، كەڭەس، كومسومول، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك، قۇقىق قورعاۋ ورىندارى تاراپىنان تەرگەۋ، ولاردان جاۋاپ الۋ باستالادى. ناتيجەسىندە ورىنسىز قورلاۋ مەن جالا جابۋ مەن تەرگەۋگە شىداي الماعان ءسابيرا مۇحامەدجانوۆا بارلىعىن ۇيىمداستىرعان مەن دەپ مالىمدەپ، جاتاقحانانىڭ بەسىنشى قاباتىنان سەكىرىپ، مەرت بولادى. ءسويتىپ ول جەلتوقسان قۇربانى، باتىرىنا اينالدى.
اسانوۆا ءلاززات التىنايقىزى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قۇربانى. 1985 جىلى الماتىدا پ. چايكوۆسكي اتىندداعى مۋزىكالىق ۋچيليششەگە وقۋعا تۇسكەن. الماتىدا 1986 ج. 17 — 18 جەلتوقساندا بولعان قازاق جاستارىنىڭ وتارشىلدىق جانە امىرشىلدىك جۇيەگە قارسى ازاتتىق كوتەرىلىسىنە بەلسەنە قاتىسقان. ول ورتالىقتىڭ بيلەپ — توستەۋشىلىگىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ، قالاداعى جاڭا الاڭعا العاشقى ەرەۋىلشىلەر قاتارىندا “قازاقتار! كىرىپتارلىق قۇلدىقتا ءومىر سۇرگەنىمىز جەتەدى! ءبىز ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن جەڭىپ العان كەزدە عانا ازات بولا الامىز!” دەگەن ۇرانمەن شىقتى.
بۇدان بولەك 200-گە جۋىق ايەل (اسىمبەكوۆا رىستى مۇرزايقىزى، ەلەۋسىنوۆا زاۋرە چكالقىزى، قادىروۆا گۇلزينا دۇيسەحانقىزى، ابىشەۆا ءبيبىزادا ەسەتقىزى، يسمانعۋجينوۆا زەيناش مادىحانقىزى، سەيىتوۆا لاۋرا قوجمۇحانقىزى، ىشلىكوۆا باعداگۇل انسىزبايقىزى، دوسىنبەكوۆا گۇلجامي، كۋبەەۆا گۇلناز اسقاربەكقىزى، مۇرزاتاەۆا عاليا قاسىمقىزى، مەدەتباەۆا رايگۇل سابىردانقىزى، الياقپاروۆا جاينات قاسىمقىزى، مۇقانوۆا رايحان قيمۇقانقىزى، تويتاەۆا گۇلميرا ابدىكارىمقىزى…) اۋرۋحاناعا تۇسكەندەرمەن (بارلىعى-286 ادام، قىز-كەلىنشەكتەر-73) ءتىزىم جالعاسا بەرەدى.
قورىتىندى
مىنەكەي وسىنداي اپالارىمىزعا تاعزىم ەتە وتىرىپ، ولاردىڭ ەرلىكتەرىنەن ۇلگى الۋمىز قاجەت. سوندىقتاندا دا ، باياندامامداعى قورىتىندىم «جەلتوقسان وقيعاسىنا-30 جىل» تولۋىنا وراي قازاق قارلىعاشتارىنىڭ حالىق قاھارمانى اتاعىن الۋعا لايىقتى ەكەنىدىگىن جەتكىزۋ بولماق. ءسوز سوڭىمدى ولەڭ جولىمەن اياماقتاماقپىن.
تۇرسا دا بيىك ءور باسىن،
قازاققا باقىت ورناسىن.
سەكسەن التىنشى جىلعىداي،
جەلتوقسان جەلى بولماسىن!
كۇن كەشىپ لاپىلداعان جاستارىم،
دۇرلىكتىردى جەلتوقساننىڭ اسپانىن.
جەردى، ءدىندى، ءتىلدى بابا ءداستۇرىن
قورعاۋ ءۇشىن كوتەردى ولار باستارىن!
بەگالى دينارا
اعا وقىتۋشى بولتاەۆا س.ج.
نارحوز ۋنيۆەرسيتەتى
الماتى قالاسى
