ەرلىكپەن قازا تاپقان ماڭعىستاۋلىق باتىردىڭ وردەنىن رەسەي پرەزيدەنتى ۆ. پۋتين 73 جىلدان كەيىن وتباسى مۇشەلەرىنە قايتارىپ بەردى. وسىلايشا 2-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ تاعى ءبىر اقتاڭداق بەتىنە نۇكتە قويىلدى.  

بۇل جاڭالىق ماڭعىستاۋلىق تەگىسباەۆتار وتباسىنا قاتىستى...

...1943 جىلدىڭ كۇزىندە سەردى تەگىسباەۆتىڭ قازا تاپقانىن جەتكىزگەن «قارا قاعاز» ونىڭ اعايىن-تۋىسىنىڭ قابىرعاسىن قايىستىردى. بۇدان دا اۋىر بولعانى – «قارا قاعازدا» وتاعاسىنىڭ قايدا، قاشان قازا تاپقانىنىڭ جازىلماۋى. ەلى ءۇشىن جاۋمەن الىسقان باتىردىڭ سۇيەگىنىڭ قايدا جەرلەنگەنىن بىلگەن جان بولمادى.  

- اكەمىز سوعىسقا كەتكەندە، ارتىندا قالعان انامىزدىڭ قولىندا ءۇش بالا ەدىك، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن باتىردىڭ قىزى شورحات اپا (اۋىلداستارى زينا دەپ اتاپ كەتكەن). – اپكەم مەڭدىحان مەن ءىنىم جۇماعۇل ۇشەۋمىزدەن كەيىن، تاعى ءبىر ءىنىمىز امانقۇل دۇنيەگە كەلدى. جارتى جىل بۇرىن سوعىسقا كەتكەن كۇيەۋىنىڭ قارالى حابارىن جاڭا بوسانعان انامىزعا تۋىستارى ايتپاي، بىرازعا دەيىن جاسىرىپ ءجۇردى. بارىنەن بەيحابار انامىز اكەمىزدى توسۋمەن بولدى...  

...سەردى تەگىسباەۆ ماڭعىستاۋ وبلىسىندا 1910 جىلى تۋعان. وتاعاسى تەگىسبايدىڭ شاڭىراعىندا بەس ۇل مەن ەكى قىزدىڭ كەنجەسى بولىپ دۇنيەگە كەلگەن. جاستايىنان قاعىلەز بولىپ وسكەن سەردى 1936 جىلى پەداگوگيكالىق ۋچيليششەدە ءبىلىم العان. كەيىن ۇزاق جىل بويى باستاۋىش سىنىپتىڭ مۇعالىمى قىزمەتىن اتقارعان. سوعىس باستالعاندا سەردى تەگىسباەۆ تۇركمەن سسر-ءى كراسنوۆودسك اۋدانى قوشوبا اۋىلىنا ۇستازدىق قىزمەتكە اۋىسادى. 1943 جىلى ءۇشىنشى ناۋرىزدا كراسنوۆودسك قالاسى اسكەري كوميسسارياتىنان اسكەر قاتارىنا شاقىرتىلىپ، 33 جاسىندا مايدانعا اتتانادى...

...جىلدار وتە ەرجەتكەن ۇلدارى جۇماعۇل مەن امانقۇل ءىز-ءتۇزسىز كەتكەن اكەلەرىنىڭ حابارىن بىلمەككە ۋكراينا مەن پولشانى شارلاپ، ىزدەۋ سالدى. الايدا، ەش جەردەن ەشبىر دەرەك تابىلمادى. قوس اعايىندىنىڭ ىزدەۋ جۇمىستارىن وزدەرى ومىردەن وتكەن سوڭ بالالارى جالعاستىردى. ولار جاڭا زاماننىڭ جەتىستىگى - عالامتوردىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانىپ، ىزدەۋ سايتتارىن اقتارىپ شىقتى...

«عالامتور ارقىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازا تاپقان ساربازدار جونىندەگى مالىمەتتەر ساقتالعان فورۋمعا سۇراۋ سالدىق. ول جەردەن ادامدارعا ءوز تۋىستارىن تابۋعا كومەك كورسەتەتىن ەرىكتى وتريادتاردىڭ ەلەكتروندىق ادرەستەرى تابىلدى. بىراق ماسەلە باسقادا بولىپ شىقتى. ول كەزدە قۇجاتتار قولمەن جازىلاتىندىقتان، «تەگىسباەۆ» دەپ جازۋدىڭ ورنىنا قۇجاتتاردا «تەجەباەۆ» دەپ تولتىرىلىپ كەتكەن ەكەن. وسىلايشا، «تەگىسباەۆ» تەگىنىڭ قاتە جازىلۋى ۇزاق جىل بويى اتامىزدى ىزدەپ تابۋعا كەدەرگى بولدى. اكەلەرىمىزدىڭ بىزگە تاپسىرىپ كەتكەن اماناتىن ورىنداپ، اتامىزدىڭ قازا بولعان جەرىن تاپقانىمىز ءبىزدىڭ اۋلەت ءۇشىن زور قۋانىش بولدى، - دەيدى سەردىنىڭ نەمەرەسى يسلان تەگىسباەۆ.

بىلتىر 23 اقپاندا ۋكراينادان قىزىلاسكەر تەگىسباەۆ سەردىنىڭ قازا تابۋ تاريحى ناقتى كورسەتىلگەن جاۋاپ تا كەلدى. حاتتا سول كەزدەگى وقيعالار تۋرالى قۇجاتتاردى كورۋگە بولاتىن سايت تا كورسەتىلىپتى.

ەندى قۇجاتتاردى سويلەتەيىك. ۇلى جەڭىستىڭ 70 جىلدىعى قارساڭىندا، 72 جىل وتكەننەن كەيىن دەرەگى تابىلعان جاۋىنگەر سەردى تەگىسباەۆ  ۋكرايناداعى دونەتسك وبلىسىنىڭ كراماتورسك قالاسىندا 1943 جىلدىڭ 9 قىركۇيەگىندە سۇراپىل شايقاستا ەرلىكپەن قازا تاپقان. جاۋىنگەر الەكسەەۆكا اۋىلىنداعى باۋىرلاستار زيراتىنا جەرلەنگەن. ول فاشيستەرمەن تانككە قارسى اتقىشتار جەكە باتالونىنىڭ قۇرامىندا شايقاسىپ جانقيارلىق كورسەتكەن. ول تۋرالى باتالون كومانديرىنىڭ جازباسى ايعاقتايدى.

تەگىسباەۆ سەردى قازا تاپقاننان كەيىن، كورسەتكەن ەرلىگى مەن ەرجۇرەكتىگى ءۇشىن «وتان سوعىسىنىڭ ءى دارەجەلى» وردەنىمەن ماراپاتتالعان.   

«وتان سوعىسى» وردەنى – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزەڭىندە بەكىتىلگەن سوۆەتتىك ءبىرىنشى ناگرادا. ونىڭ يەگەرى قازا تاپسا، وردەن ونىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە تاپسىرىلاتىن بولعان. اتالارىنىڭ وسى ءبىر ارداقتى ماراپاتىنا قول جەتكىزۋدى تەگىسباەۆتار اۋلەتى الدىنا ماقسات ەتىپ قويدى. بۇعان بايلانىستى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىمەن، رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىمەن بىلتىردان بەرى وردەندى وتباسىنا تاپسىرۋ جونىندە حات الماسۋ باستالدى.

ارحيۆتىك قۇجاتتار راستالىپ، رەتكە كەلتىرىلگەن سوڭ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ قولى قويىلعان مەملەكەتتىك ناگرادا تۋرالى №019749 كۋالىك باتىردىڭ كوزى شورحات اپامىزعا تابىستالدى.

سەردى تەگىسباەۆقا جانقيار ەرلىگى ءۇشىن بەرىلگەن «وتان سوعىسىنىڭ ءى دارەجەلى» وردەنى ەندى ۇرپاقتاردىڭ اسىل مۇراسىنا اينالدى. باتىردىڭ ۇرپاقتارى بولسا، وسىناۋ قىرۋار شارۋانى اتقارۋعا اتسالىسىپ، كومەك قولىن سوزعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ اكىمشىلىگىنە، قر قورعانىس مينيسترلىگىنە، قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جانە ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمدىگىنە شىنايى العىستارىن ءبىلدىرىپ وتىر.

وسىلايشا، سوعىس سالعان جارانىڭ ورنى جازىلماسا دا، تەگىسباەۆتار اۋلەتى 72 جىل بويى سالماق بولعان بەلگىسىزدىك جۇگىنەن قۇتىلدى.

تەگىسباەۆ سەردى اتامىزدىڭ شاڭىراعىن قۇلاتپاعان جارى ءبيبىاجار 4 بالانى باعىپ ءوسىردى. ولاردان تاراعان 25 نەمەرە، 96 شوبەرە، 25 شوپشەك ەلىنە قورعان بولعان باتىر بابالارىنىڭ تەڭىزدەن تەرەڭ، تاۋدان بيىك ومىرلىك ونەگەسىن تۋ ەتىپ ءومىر كەشۋدە.

 نۇرزات توعجان

Abai.kz