جالعاسى. باسى مىنا جەردە.

راحمەتتىڭ ەسكەرتۋى 

شاشانبايۇلى راحمەت – ءوز زامانىندا تورعاي دالاسىن جايلاعان ءىرى بايلاردىڭ ءبىرى بولاتىن. مالدى ادام قاشاندا ءالدى ادام، سوندىقتان جىلانشىق وزەنىنىڭ بويىن قونىستانعان ەلگە راحمەتتىڭ ءسوزى وتەتىن، ونى تىڭدايتىن. كوتەرىلىسشىلەرگە وسى راحمەتتەي بەدەلدى، اۋقاتتى ادامداردىڭ قولداۋى اسا قاجەت بولدى. قولداۋ بولعاندا، ابدىعاپار مەن امانگەلدىگە شاشانباي اۋلەتىنىڭ مال-مۇلكى ەمەس، كوتەرىلىستى قولداعان كوڭىلى كەرەك ەدى. «مەن سەندەرمەن بىرگەمىن» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى جەتكىلىكتى بولاتىن، ايتپەسە، ابدىعاپار دا، امانگەلدى دە قال-قادىرىنشە كۇيلى ءومىر سۇرگەن. «امانگەلدى كەدەي ەدى، كەدەيلەرگە باس بولىپ پاتشامەن سوعىستى» دەگەن دالباسا ءسوز. باتىردىڭ ءدال سول ۋاقىتتاعى ءال-اۋقاتىنىڭ قانداي ەكەنىن ءوزى جازعان كۇندەلىگىنەن دە وقىپ، بىلۋگە بولادى.

جوعارىدا ايتىلعان قۇرىلتايدان كەيىن امانگەلدى ساربازدارىمەن ەل ىشىنە شىعىپ، اسكەردىڭ قامىمەن اۋىل-اۋىلدى ارالاپ جۇرەدى. سول ساپارىندا ءوزىنىڭ "ەسكى تانىسى" راحمەتتىڭ اۋىلىنا كەلەدى. راحمەت پەن امانگەلدى اراسىندا ساعىزداي سوزىلعان داۋ، ەرتەدەن كەلە جاتقان ەگەس (بۇل ماسەلەگە امانگەلدى جايىنداعى حيكايادا ورالاتىن بولامىز) بار-دى. كۇزدىڭ سۋىق كۇنىندە كەلگەن قوناقتارعا راحمەت اسا قۋانا قويمادى جانە باسقا ەمەس، اتى وزىنە ءمالىم امانگەلدى. تۇسۋگە رۇقسات سۇراعان جولاۋشىلارعا راحمەت ريزاشىلىق بەرمەيدى. دالا زاڭىندا بۇل ۇلكەن ساراڭدىق نەمەسە زالىمدىق ەدى. يىلە قوياتىن امانگەلدى مە، اتىن تەبىنىپ ارى كەتە بارادى. راحمەتتەن ارى قونعان اۋىلداردى ارالاپ بولىپ، بىرنەشە كۇننەن كەيىن قايتىپ كەلە جاتىپ، تاعى دا تۇسۋگە سۇرانادى. ەگەر بۇل جولى تۇسىرمەسە اۋىلدى شابۋعا دايىندالىپ كەلە جاتقان. اۋىل شەتىنە تاياعاندا راحمەتتىڭ شابارمانى ساربازداردىڭ الدىنان شىعىپ: «ەل بولسا ءتۇسسىن، جاۋ بولسا جونىمەن كەتسىن!» دەگەن قوجايىننىڭ سالەمىن جەتكىزەدى. امانگەلدى «ەلمىز» دەپ، راحمەتتىڭ ورداسىنا جايعاسادى. ءۇي يەسى ىقىلاسسىز بولعان سوڭ، اڭگىمە جۇرمەي، اس تا ءۇنسىز ىشىلەدى. اۋقاتتانىپ، ءال جيىپ العان كوتەرىلىسشىلەر كەتۋگە ىڭعايلانعاندا راحمەت امانگەلدىگە بۇرىلىپ ءسوز باستايدى.

– ءاي ، امانگەلدى، باياعى كيكىلجىڭدى ەندى قوزعاي بەرۋدەن نە ونەر دەيسىڭ. ەل باسىنا مىناداي قيىن كۇن تۋىپ تۇرعاندا وتكەنگە ورالۋ كورگەنسىزدىك. اتويلاپ قول باستاپ، جاۋاپكەرشىلىكتى موينىڭا العان ەكەنسىڭ، اللا الدىڭنان جارىلقاسىن. سوڭىڭا ەرگەن مىنا ەرلەردىڭ ەندىگى وبال، ساۋابى سەندە. مەن دە قاراپ وتىرماسپىن، قولىمنان كەلگەنشە كومەك قىلارمىن، –دەيدى. 

– بارەكەلدى، راقا! مەن دە وسى ءبىر اۋىز ءسوزىڭ ءۇشىن ات تەرلەتىپ كەلدىم ەمەس پە، بولعان ءىس –بولدى، ۇمىتىلدى، –دەگەن باتىر اتقا قونادى. سوندا راحمەت امانگەلدىنى توقتاتىپ:

– مەن ارعىنداردى جاقسى بىلەم، سەن جاقسى بىلمەسسىڭ بالكىم. ەسكەرتىپ قويايىن، ايتپادى دەمە، ارعىن سەنىڭ سويىلىڭدى سوعىپ، نامىسىڭدى جىرتپايدى! قوش! –دەپ قالا بەرەدى.
P.S. رۋلىق الاۋىزدىقتى ماقسات ەتپەيدى.

تاتىر توسقاۋىلى.

كەڭ دالادا ەركىن ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنگەن قازاققا از عانا ۋاقىتتا اسكەري تارتىپكە باعىنۋ قيىن بولدى. تۇراقتى اسكەردە قىزمەت ەتپەگەن ساربازدار اراسىندا وسى اسكەري ءتارتىپ جاعى اقساپ جاتتى. ءتارتىپ بولماعان جەردە ناتيجەگە جەتۋ دە قيىن ەدى. 

تورعايدا باستالعان دۇربەلەڭنەن كەيىن بەكىنىستەگى پاتشا اسكەرلەرىنىڭ سانى ەسەلەپ ءوستى. باسىنان باقايشاعىنا دەيىن مۇزداي قارۋلاندىرىلدى. قالاداعى ورىس تۇرعىندارعا دا مىلتىق ۇلەستىرىلگەن. سونىمەن قاتار، الىس اۋىلدارداعى بۇلىكتى باسۋ ءۇشىن ۋەزد باستىعىنىڭ كومەكشىسى تكاچەنكو قاسىنا 150 قارۋلى سولدات ەرتىپ، جورىققا اتتاندى. جولىندا كەزىككەن قازاقتاردى، ۇرىپ-سوعىپ، مال-مۇلكىن توناپ، ايەلدەرىن زورلاپ، كورسەتپەگەن قورلىعى قالمادى. بۇل جازالاۋشىلارعا قوستانايدان شىققان ەساۋىل مورگۋنوۆ باستاعان كازاكتار، اۋليەكول مەن ناۋرىزىمنان شىققان جەندەتتەر قوسىلىپ، وتريادتاعى سولدات سانى 500-گە جەتتى. نەگىزگى مىندەتتى ورىنداپ، وترياد تورعاي قالاسىنا بەتتەيدى. مۇنى ەستىگەن كوتەرىلىسشىلەر جازالاۋشىلاردى قالاعا جىبەرمەس ءۇشىن تاتىردا توسۋعا بەل بايلايدى. تاتىر -قازىرگى جانگەلدين اۋدانى اۋماعىنداعى تۇششى كول. جاعالاۋىندا قامىس پەن قوعا قالىڭ وسكەن. 

21 قازاندا ۇزىن سانى 1500 سارباز پاتشا اسكەرىمەن العاش رەت وسى جەردە قاقتىعىسقان. ايلاكەر تكاچەنكو دا الدىندا قازاقتاردىڭ كۇتىپ تۇرعانىن بىلەدى، سوندىقتان ساق قيمىلداپ، سايعا جاسىرىنىپ اڭديدى.

الدىمەن قازاق ساربازدارى وق اتادى. قولدان جاسالعان بىلتەلى مىلتىقپەن نە قيراتسىن، اتقان وقتارى جاۋعا جەتپەي جەر قاپتى. وترياد بىرنەشە پۋلەمەتتى قاتار قويىپ اتقاندا ساربازداردىڭ اتتارى ۇركىپ الا قاشىپ، تاجىريبەسىز جاۋىنگەرلەر جازىم بولادى. بىرنەشە ساعاتقا سوزىلعان ارباسۋ قازاق اسكەرلەرىن امالسىز كەرى شەگىندىردى. كەيبىرى وزىنە سەنىپ تاپسىرىلعان مىندەتتى اتقارا الماي شەپتەن شىعىپ كەتتى. مۇنى بايقاعان ورىس سولداتتارى اشىق شابۋىلعا شىعادى. ءسويتىپ، جارتى كۇنگە سوزىلعان ۇرىستا وتىز قازاق شەيىت بولادى. پاتشانىڭ ءۇش سولداتى سوعىس الاڭىندا، ەكەۋى تورعاي اۋرۋحاناسىندا ولەدى. ولگەن ۇشەۋىن دە نايزامەن تۇيرەپ ولتىرگەن. كوتەرىلىسشىلەر ازىن-اۋلاق مىلتىق پەن كولىكتى ولجا قىلادى. العاشقى ايقاس وسىلاي اياقتالادى. بۇل شايقاستا امانگەلدى بولماعان، ساردار ول كەزدە باسقا بولىستاردا اسكەر ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن بولاتىن.

تورعايعا جورىق

تاتىرداعى توسقاۋىل كوتەرىلىسشىلەردىڭ ەسىن جيعىزىپ، اقىلمەن قيمىلداۋدى ۇيرەتكەندەي بولدى. اۋىزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى دەگەندەي، ەندىگى ۋاقىتتا ساربازدار ءار قيمىلى مەن شابۋىلىن اسقان ۇقىپتىلىقپەن جوسپارلاۋعا كوشتى. قالاعا جورىق جاساماستان بۇرىن ابدىعاپار حان كەڭەيتىلگەن كەڭەس شاقىرىپ، تۇيتكىلدى ماسەلەلەر كەڭىنەن تالقىلاندى. 

ءسوز العان ابدىعاپار تورعايداعى ورىس اسكەرىنىڭ دايىندىعى كۇشتى ەكەنىن، تۇرعىنداردان جاساقتالعان حالىق اسكەرى دە بار ەكەنىن اتتى. سونىمەن بىرگە بەكىنىستە بەيبىت حالىق قىرىلىپ قالمايتىنداي امال قاراستىرۋدى ۇسىندى. 

«قالاعا ەنتەلەپ كىرىپ بارساق، زەڭبىرەك وعىنىڭ استىنداعى قالامىز، بەكەرگە قىرىلامىز، سوندىقتان قالانى بىرنەشە كۇن قورشاپ تۇرساق، اۋىز سۋدان تارىققان ورىستار وزدەرى بەرىلەدى» دەگەن ابدىعاپاردىڭ سوزىنە وسپان شولاقۇلى باستاعان التى بولىس ارعىن جاساعى قارسى شىقتى. «بۇل قورقاقتىڭ ءىسى، ءبىز اشىق ايقاسقا شىعامىز» دەپ وتىرىپ الادى. 

امانگەلدى: «قالاعا قامالماي، كەڭ دالاعا شىعىپ ايقاسايىق» دەپ، پاتشا اسكەرىنە حات جازىپ، تۇتقىنعا تۇسكەن ورىس ايەلىنەن بەرىپ جىبەرەدى. حات جاۋاپسىز قالادى. 

5 قاراشادا كوتەرىلىسشىلەر تورعاي قالا-بەكىنىسىن ءۇش جاقتان قورشاۋعا الدى. باتىستان –جوعارىدا اتالىپ وتكەن وسپاننىڭ قولى، سولتۇستىكتەن –جاۋكە باتىردىڭ بالاسى ورمانبەكتىڭ جاساعى، شىعىستان – ابدىعاپار مەن امانگەلدىنىڭ اسكەرى قورشادى.

كوتەرىلىسشىلەر قالاعا ءتۇن جارىمىندا بەت الادى. الدىمەن قالا ىرگەسىندە قىسقا دايىندالعان ءشوپتى ورتەيدى. دايىن وتىرعان پاتشا جاساعى زەڭبىرەكتەن وق جاۋدىرىپ، ادىم اشتىرماي قويادى. وسى كەزدە قازاقتارعا تابيعات-انا كومەككە كەلگەندەي، كوز اشتىرمايتىن داۋىل سوققان. داۋىلدى پايدالانعان كوتەرىلىسشىلەر قالاعا ءۇش جاقتان لاپ قويادى. وسپاننىڭ قولى قالاعا وت قويىپ، ۇيلەردى ورتەيدى. ابدىعاپار مەن امانگەلدى حالىقتىڭ كوز جاسىنان قورىقتى ما كىم ءبىلسىن، ۇيلەردى ورتەتپەگەن.
اتىس كۇشەيىپ، كوپشىلىگى اتتان ءتۇسىپ، دۋال-شارباقتاردى پانالايدى. امانگەلدى مەن كەيكى نىساناسىنا العان جاۋدى ءمۇلت جىبەرمەگەن. امانگەلدى ءۇيدىڭ شاتىرىنا شىعىپ، پەش مۇرجاسىنىڭ تۇبىنە بوركىن قويىپ كەتەدى. ورىستار الگى بورىكتى بۇعىپ وتىرعان ادام دەپ اتقىلايدى. سوندا امانگەلدى بۇقپانتايلاپ كەلىپ، اتىستىڭ قىزىعىنا كىرىپ كەتكەن وفيتسەردى ءبىر-اق وقپەن ۇشىرىپ تۇسىرەدى. 

كوتەرىلىسشىلەر قالانىڭ قاراپايىم تۇرعىندارى تۇراتىن بولىگىن باسىپ الادى. مىقتاپ بەكىنگەن سولداتتار اسكەري كازارمالار مەن مەكەمە، كەڭسەلەردى ساقتاپ قالادى. قالجىراعان قازاقتار قاس قارايا سوعىستى توقتاتىپ، تاڭنىڭ اتۋىن كۇتەدى. تاڭ اتا الدەنىپ، كۇش جيناپ، شابۋىلعا قايتا شىقپاق بولعان. جارىق تۇسە باستاعان كەزدە امانگەلدى اسكەرىن ساپقا تۇرعىزا باستايدى. سول ۋاقىتتا شابارمان:

– ۋا، باتىر، ورمانبەك پەن وسپان قالادان كەتىپ قالىپتى، –دەيدى.

– كەتكەنى قالاي؟

– ول جاعى بەلگىسىز، ءتۇن جامىلىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. 

(كەيىن بەلگىلى بولعان دەرەكتەردە وسپاننىڭ قولى باتىستان كەلەتىن جازالاۋشىلار وتريادىنىڭ جولى ۇستىندە سوعىسقاندىقتان ەركىن قيمىلداۋعا شاماسى كەلمەگەن)

سونىمەن كوتەرىلىسشىلەر، كەلەر دەگەن ۇمىتپەن وسپان مەن ورمانبەكتىڭ قولىن كەش باتقانشا كۇتەدى. كەرى ورالمايتىنى بەلگىلى بولعاندا امانگەلدى ساربازدارىنا اتقا قونۋعا بۇيرىق بەرەدى. ءوزى ات ۇستىندە تۇرىپ:

– جاماعات، ەندى قىرىلۋ ءجونسىز. قولدا تۇرعان قالا ەدى، كەرى قايتپاسقا امال جوق. ەلدىڭ وبالى قورقاق ارعىندارعا! –دەپ، اتىنىڭ باسىن كەرى بۇرادى.

ر.S. رۋلىق الاۋىزدىقتى ماقسات ەتپەيدى.

(جالعاسى بار)

نۇربولات المەنوۆ

Abai.kz