قازاق ادەتتە جەل-قۇز جابىسىپ، تۇماۋ قارماسا، «سۋىق ءتيىپ قالىپتى» دەپ جاتادى. «سالقىن ءتيىپتى»، «سالقىن ءتيدى» دەيتىن دە اعايىن بار. ءجا، قايسىسى بولسا دا، قازاقتىڭ ءسوزى، ءبىز سول «سالقىن تيىپتىمەن» تارتا بەرەيىك.

«سالقىن»...دەگەندە ءبىز بۇل ارادا پرەزيدەنت نازارباەۆقا تيگەن سالقىن تۋرالى ايتقالى وتىرعان جوقپىز. و، نە سالقىن، ءتايىرى؟.. كەلدى، كەتتى. ەلباسىمىز ەسەن-ساۋ – قىزمەتىندە. ءبىزدىڭ نازاردى اۋدارىپ وتىرعان سالقىندىق – باسقا سالقىندىق. اقوردا مەن كرەمل اراسىنداعى سالقىندىق. بىلايىنشا بۇلىك تىلەپ، ءبۇلىنىپ باستاعان ەشتەڭە جوق. اعى – اق، قىزىلى – قىزىل ادەمى دۇنيە. ساياساتتا بۇنداي القىزىل ءتۇس، القىنعان ىستىق جۇرەكتى ارالاستىق بولا بەرمەيدى. الايدا، ءبىز – رف-مەن اراداعى دوستىعىمىزدى قىمباتقا باعالاپ وتىرعان ەلمىز. ايتكەنمەن دە، سىرتتىڭ  كوزى - كورەگەن كوز ەمەس پە؟ اقش ءباسپاسوزى، تۇرىك ءباسپاسوزى رەسەيدىڭ الداعى جىلدارى ەكونوميكالىق وداق شەڭبەرىندەگى ەكى ەلگە – قازاقستان مەن بەلورۋسسياعا ءارتۇرلى قىسىم جاساي باستاۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جازىپ وتىر. راسىندا، سولاي بولۋى مۇمكىن بە؟  پۋتين سياقتى ادام رەسەي بيلىگىن بيلەپ-توستەپ تۇرعاندا ءبارى دە مۇمكىن. مۇمكىن بولۋىنا شامامەن مىنانداي سەبەپتەر بار:

-         قازاقستان مەن قحر اراسى قازىر تىم جاقىن; الىس-بەرىس كوپ. بارىس-كەلىس تە ءجيى. قىتاي قازاقستاندا باستى ينۆەستورلاردىڭ بىرىنە اينالدى. ەكونوميكاسى شاتقاياقتاپ كەرى كەتكەن رەسەي مىنا تۇرىمەن قازاقستانعا ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلىپ قالۋى ىقتيمال. پۋتين وسىنى ويلاپ تىپىرشيدى. سوندىقتان دا قازاقستان-قحر قارىم-قاتىناسىنا كەدەرگى جاساپ باعادى. بىراق، قحر-عا شاماسى كەلمەيتىندىكتەن قىلتاسىنان قىسىپ ۇستاپ ۇيرەنگەن قازاقستاندى، قازاق بيلىگىن، اقوردانى اينالدىرادى.

-         جۋىردا يسلام كاريموۆ دۇنيە سالدى. يسلام اكا جارىقتىق – ءتىرى كەزىندە تەرىس ازۋدىڭ ءبىرى بولدى. ەشكىمنىڭ الدىندا ىعىپ سويلەپ، ىقتاماي-اق كەتتى مارقۇم. ءدىني ەكسترەميستەردى اتتاپ باستىرمادى، اقش پەن باتىستىڭ الدىندا ءوزىن بيىك ۇستادى. رەسەيدى، ءتىپتى، ەلەڭ قىلمادى. اراب ەلدەرىمەن دە ابايلاپ ارالاستى. تۇركى الەمى دەگەنگە دە ەلپ ەتە قويمادى. وسىنداي قىڭىرلىعىمەن ول ورتا ازيانىڭ «وققاعارى» بولىپ ءجۇردى. اسىرەسە، رەسەيدىڭ وندىرشەگىن سوزىپ وڭمەڭدەۋىنە، ايماقتى (ورتا ازيانى) ەمىن ەركىن جايلاسام دەگەن ەسەك-دامە ارەكەتىنە جول بەرمەدى. ول كىسىنىڭ تمد شەڭبەرىندەگى كودي-ءسودي ۇيىمدار مەن وداقتارعا ونشا كوڭىل بولمەۋىنىڭ سىرى وسىندا ەدى. تەك قحر قوسىلعان شانحاي ىنتاماقتاستىق وداعىنا عانا ەپتەپ ءمان بەردى. باسقاسىنا رەسەيدىڭ ويىنى دەپ قانا قارادى. سونداي ادام بۇ دۇنيەدەن وزدى. ەندى وزبەكتى  باتىس پەن اراب دۇنيەسى شىر اينالدىرۋى كادىك. ورتا ازياداعى گەوساياسي ورنى ەرەكشە وزبەكستان اتالعان ەكەۋدىڭ بىرىمەن ىقپالداسسا، ونداي ىقپالداستىقتىڭ اۋىلى قازاقستانعا دا الىس بولماي شىعاۋى مۇمكىن. پۋتين وسى جايتتارعا دا الاڭداپ، قازاقستاندى قىرىنا الا تۇسۋگە ۇمتىلادى. ويتكەنى رەسەي - رەسەي بولعالى قازاقستانعا جۇمساق ساياسات ۇستانىپ كورگەن ەمەس. تاشكەنتكە بارعاندا سىپايى-سىلق بولا قالاتىن ءپۋتيننىڭ استاناعا ات باسىن بۇرعان بەتتە-اق سۇرلانىپ سالا بەرەتىن سەبەبى سول. ويتكەنى قازاق بيلىگىنىڭ ىنجىقتىعىن ول جاقسى بىلەدى.

-         كەدەندىك وداق، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق دەيتىن ويىنشىق وداقتاردىڭ تۇككە تۇرمايتىندىعىن پۋتين قازىر بەك ءتۇسىنىپ قالدى. بۇل وداقتاردىڭ اعاسى (اۆتورى) داۋ جوق – نازارباەۆ. نازارباەۆ وسى وداقتاردىڭ شەڭبەرىندە ءجۇرىپ-اق رەسەيدەن اۋلاقتاۋدى، سىپايىلاپ ايتقاندا، ارقادان قاعىپ تۇرىپ قوشتاسۋدى ويلايتىندىعىن ءپۋتيننىڭ قۋ ءىشى ابدەن سەزەدى. الايدا ول وسى وداقتار اياسىنداعى قاتىناستى سىلتاۋ ەتىپ ساياسي قىسىم جاساي بەرۋدىڭ قاجەتتىگىن ۇعىپ الدى. قىسىم جاساۋ ارەكەتىن، كورەسىزدەر، پۋتين ءدال وسى وداقتار حاتتاماسى بويىنشا كۇشەيتە تۇسپەكشى.

-         تاعى ءبىر سەبەپ – قازاقستاندا ءدىني ەكسترەميستەردىڭ باس كوتەرۋى دەر ەدىك. ازىرگە جالعىز-جارىم ارەكەت جاساپ جۇرگەن لاڭكەستەردى، ءداستۇرلى ەمەس جات اعىمنىڭ جولىنا ءتۇسىپ سورلاعان فانتتاردى تەز ارادا كەلەگە كەلتىرمەسە، قازاق بيلىگى كۇتپەگەن جەردەن رەسەي اسكەرىنىڭ كومەگىنە ء«زارۋ» بولىپ شىعا كەلۋى كادىك. بۇنداي زارۋلىك، ارينە، پۋتين تاراپىنان جاسالادى. بۇنداي سوراقىلىقتىڭ نىشانىن اقش پەن تۇركيا ءباسپاسوزى دە سەزە باستاعان سىڭايلى (قاراڭىز: http://abai.kz/post/view?id=10387 ).

ارينە، سەبەپكە سىلتاۋ تابىلا بەرەدى عوي. ورتا ازيانى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندى ستراتەگيالىق ارىپتەس سانايتىن اقش پەن باتىس «بازارىنداعى»  ساياسي ساۋداسىن قىزدىرا ءتۇسۋ ءۇشىن دە پۋتين جوعارىداعى ىقتيمال قادامدارعا بارۋى عاجاپ ەمەس. بۇنداي جاعدايدا رەسەي ءوزىنىڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىقتاعى ورنىن مۇلدە جوعالتادى. سەبەبى: قازاقستان ۋكراينا ەمەس. بۇل – جەر استى قازبا-بايلىققا بەلشەسىنەن باتىپ جاتقان ەل. قازاقستانداعى ينۆەستورلار ۋكراينادان الدەقايدا كوپ. شىعىسىندا «الەمنىڭ ەكىنشى ەكونوميكاسى» اتالىپ ۇلگەرگەن قحر وتىر. دەگەنمەندە اقوردا مەن كرەملدىڭ اراسىندا قازىر سالقىن سىز بايقالادى. بۇنى قايبىر جىلى رەسەيدەن اتتانىپ تۇركياعا بارعان ساپارىندا اسا ساق ساياساتكەر نازارباەۆ: ء«بىز – ورىستىڭ وتارىندا بولعان ەلمىز» دەگەن سوزىمەن اشىق اڭعارتتى. شاماسى، قازاق باسشىسى پۋتينمەن ءسوزى جاراسپاي شامىرقانىپ شىقسا كەرەك. «قازاقتا نازارباەۆقا دەيىن مەملەكەت بولعان ەمەس» دەگەن ءپۋتيننىڭ ءسوزى دە  اراداعى سالقىندىقتى قابىندىتا تۇسەتىن ءسوز. مىنە، جۋىردا قر پرەزيدەنتى «سالقىن ءتيىپ» قالعاندىقتان ەرەۆاندا وتكەن ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتتى ۇيىمىنىڭ كەزەكتى جيىنىنا بارماي قالدى. انىعىندا ەلباسىنا پالەندەي سالقىن تيە قويعان جوق-اۋ...الايدا، پۋتين ەكەۋىنىڭ اراسى سالقىنداپ بارادى. بۇل سالقىندىقتى الداعى كۇندەرى قاپىسىز اڭعاراتىن بولامىز. ءسوز جوق، اقوردا «ماڭگىلىك دوستىقتان» ازىرگە قول ۇزبەۋ  ءۇشىن بارىن سالىپ باعادى. بىراق، بۇل «دوستىقتان» كەتپەۋدىڭ ەڭ سوڭعى قارەكەتى بولۋى مۇمكىن.

داۋرەن قۋات

Abai.kz