- بيىل قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە 25 جىل تولىپ وتىر. ەلىمىزدىڭ شيرەك عاسىردا قۇقىقتىق مەملەكەت رەتiندە دامۋىنا قىسقاشا شولۋ جاساپ وتسەڭىز.

- قازاقستان تاۋەلسىزدىك الىپ، ءوزىن ءبىرتۇتاس ەگەمەن ەل دەپ جاريالاعالى بەرى مەملەكەت قۇرىلىسىن جەتىلدىرۋگە، حالىقتىڭ تۇرمىسىن، ءال-احۋالىن جاقسارتۋعا، قۇقىقتىق سانا-سەزىمىن وياتۋعا باعىتتالعان ءبىراز جۇمىس اتقاردى. ەلباسى جولداۋلارى مەن باعدارلامالارى مەملەكەت دامۋىنا باعىت-باعدار بەرiپ وتىردى، قازiر دە سولاي. مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىندە سوت بيلىگىنىڭ ورنى ەرەكشە. سەبەبى، زاڭ شىعارۋشىلىق جانە اتقارۋشىلىق بيلىكتەرمەن قاتار سوت بيلىگى قوعامداعى داۋلى قارىم-قاتىناستى رەتتەۋدىڭ بىردەن-ءبىر وڭ قۇرالى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى جىلداردىڭ ىشىندە مەملەكەتىمىزدىڭ سوت جۇيەسىندە، سوتتارداعى داۋلاردى شەشۋدى جەڭىلدەتۋگە، ازاماتتار مەن زاڭدى تۇلعالاردىڭ بۇزىلعان قۇقىقتارى مەن زاڭمەن قورعالاتىن مۇددەلەرىن قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتالعان كوپتەگەن وزگەرىستەر ورىن الىپ وتىردى. سوت ورگاندارى ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسىن قۇرايتىن ورگانداردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ونىڭ قىزمەتى كونستيتۋتسيالىق زاڭمەن رەتتەلىپ، سوت جۇيەسىندەگى وزگەرىستەردىڭ بارلىعى دا اتا زاڭىمىزعا قاراما-قايشى كەلمەۋى كەرەك.

- قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز سوت جۇيەسىندەگى رەفورمالار قانداي جەتiستiككە جەتتى؟

- مەنiڭ ويىمشا، ەڭ باستى جەتiستiك – ول 1993 جىلى قابىلدانعان اتا زاڭىمىزدا سوت بيلىگىنىڭ قۇرامى مەن قىزمەتىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىنىڭ ايقىندالعاندىعى. كونستيتۋتسياعا سايكەس، سوت جۇيەسىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەس، جوعارعى سوت، جوعارعى تورەلىك سوت، وبلىستىق جانە ءبىرىنشى ساتىداعى سوتتار قۇرايدى. بۇعان قوسا، سۋديالاردىڭ مارتەبەسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن بەكىتىلىپ، سوت تورەلىگىن جۇرگىزۋ كەزىندە سۋديالاردىڭ ءىس بويىنشا ەشكىمگە ەسەپ بەرمەيتىندىگى جانە باسقا دا قاعيدالار ناقتىلاندى. وسىلايشا، كونستيتۋتسيامىز مەملەكەتىمىزدىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا زور ىقپال ەتتى. بۇدان كەيىنگى سوت جۇيەسىندەگى ايتۋلى وزگەرىس 2000 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىنا، ياعني «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سوت جۇيەسى مەن سۋديالارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭى قابىلدانعان ۋاقىتقا كەلەدى. سوت ءىسىن جۇرگىزۋدى قايتا قۇرۋ، ازاماتتىق-قۇقىقتىق نورمالاردى جانە سۋديالار ەتيكاسىن جەتىلدىرۋ، سوتتاردى قارجىلاندىرۋ، سوت تورەلىگىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ماقساتىندا سوتتاردى مامانداندىرۋ سياقتى رەفورمالار جۇزەگە استى.

- سوتتاردى مامانداندىرۋ بارىسىنا توقتالا كەتسەڭiز. مامانداندىرىلعان سوتتار بۇگiنگi كۇنگە دەيiن جۇمىس iستەپ كەلەدi ەمەس پە؟

- ءيا، جۇمىس iستەيدi. سوتتاردى مامانداندىرۋ بارىسىندا وبلىس ورتالىقتارىندا ەكونوميكالىق، اكىمشىلىك، القا بيلەردىڭ قاتىسۋىمەن قىلمىستىق ىستەر بويىنشا سوتتار قۇرىلىپ، ول وڭ ناتيجەسىن بەردى. سەبەبى، بىركەلكى ىستەردىڭ ءبىر جەرگە توپتاسۋى، سۋديالاردىڭ ءبىر باعىتتا ماماندانۋى داۋلاردى تەز، ءارى ساپالى تۇردە شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەتىندىگىن كورسەتتى. كۇدiكتiگە بۇلتارپاۋ شاراسى رەتىندە قاماۋعا الۋعا سانكتسيا بەرۋ پروكۋروردىڭ قۇزىرەتىنەن الىنىپ، سوتقا بەرىلگەندىگى الدىڭعى قاتارلى، وركەنيەتتى مەملەكەتتەردىڭ ۇستانىمىنا سايكەستەندىرىلدى، سەبەبى، كۇدiكتi ءوز قۇقىقتارىن اشىق سوت وتىرىسىندا باسەكەلەستىك پرينتسيپتەرىن پايدالانا وتىرىپ قورعاۋعا مۇمكىندىك الدى.

- قازىر دە مەملەكەتىمىزدىڭ قۇقىق جۇيەسىندە اۋقىمدى رەفورمالار جاڭا تولقىنمەن جۇزەگە اسۋدا. سولارعا توقتالا كەتسەڭiز.

- البەتتە، بۇگiن دە كوپ جۇمىس اتقارىلىپ جاتىر. بiرiنشiدەن، پرەزيدەنتتiڭ باستاماشىلدىعىمەن تىڭ يدەيالار قولعا الىنىپ، «100 ناقتى قادام» - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دامىعان مەملەكەتتەردىڭ وتىزدىعىنا كىرۋ جونىندەگى ۇلت جوسپارى جاسالدى. كەيىنگى ءبىر جىلدا وسى جوسپاردى ورىنداۋ قارقىندى جۇزەگە اسىرىلىپ، بۇگىنگى كۇنى ول اياقتالۋعا جاقىن. اتالعان جوسپاردىڭ «زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ» بولىگىندە قۇقىقتىق جۇيەنى دامىتۋعا باعىتتالعان 19 ناقتى قادام قاراستىرىلعان. ونىڭ ىشىندە سوت جۇيەسىندە جۇزەگە اسۋى تيiس شارالار ايقىن باسىمدىق الادى.

قوعامداعى قاتىناستار، ەكونوميكالىق جانە ساياسي ومىردەگى وزگەرىستەر زاڭ نورمالارىمەن رەتتەلەدى. قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن بارشاعا بىردەي نورمالارعا سانالى قوعام مۇشەسى باعىنىشتى بولا ءبىلۋى كەرەك، ال داۋدى شەشۋدە سول نورمالاردى بيلىك جۇرگىزۋشى سوت ورگانى ەش اۋىتقۋسىز دۇرىس قولدانۋى كەرەك.

- جاڭا رەفورمالاردى نەگىزگى ەكى باعىتتا جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانعان. ولار - سۋديالاردى ىرىكتەۋ جۇيەسىن جانە رەسپۋبليكانىڭ سوت ءوندىرىسىن جەتىلدىرۋ. وسى جايلى تولىعىراق ايتىپ كەتسەڭiز.

- دالىرەك ايتقاندا، سۋديا لاۋازىمىنا كانديداتتاردى ىرىكتەۋ تەتىكتەرىن كوبەيتۋ جانە بىلىكتىلىك تالاپتارىن كۇشەيتۋ. مىندەتتى تۇردەگى تالاپ – سوت ىستەرىن جۇرگىزۋگە قاتىسۋدىڭ 5 جىلدىق ءوتىلى. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، بۇل بۇرىن قولدانىستا بولعان زاڭ بويىنشا ەكى جىلدى قۇراعان جانە ول زاڭ ماماندىعى بويىنشا كەز كەلگەن سالادا جۇمىس ىستەۋى جەتكىلىكتى بولعان. اتالعان شارالاردىڭ سوت جۇيەسىنە كەزدەيسوق ادامداردىڭ كەلۋىنە بىردەن-ءبىر توسقاۋىل بولىپ تابىلاتىندىعىنا كوزىمىز جەتىپ وتىر. سەبەبى، بىردەن سۋديا بولا سالامىن دەگەن ويداعى ادام اتالعان پروتسەدۋرالاردى ءوتۋدى اۋىرسىنىپ، باسقا سالاعا كەتىپ جاتىر. ال سۋديالىققا شىندىعىندا پەيىلى بۇرىلعان ازاماتتار بارلىق قيىنشىلىققا ءتوزىپ، كوپتەگەن كەدەرگىدەن ءوتىپ، ءوز دەگەنىنە جەتەدى جانە وسىنداي ازاماتتار عانا تەرەڭ ويلى، ءبىلىمدى، قارا قىلدى قاق جارعان ادىلەتتى سۋديا بولا الادى.

- رەفورمانىڭ ەكىنشى باعىتى ازاماتتاردىڭ سوت تورەلىگىنە قولجەتىمدىلىگىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن سوت جۇيەسى ينستانتسيالارىن وڭتايلاندىرۋ ەكەنىن بىلەمىز. ول قالاي جۇزەگە اسىپ جاتىر؟

- بۇل تالپىنىستار دا ءساتتى ورىندالىپ، رەسپۋبليكامىزداعى بەس ساتىلى سوت جۇيەسىنەن ءۇش ساتىلى ء(بىرىنشى، اپەللياتسيالىق، كاسساتسيالىق) سوت تورەلىگى جۇيەسىنە كوشىرىلدى. ياعني، ءبىرىنشى ساتىداعى سوتتار – اۋداندىق سوتتار، اپەللياتسيالىق ساتىداعى سوتتار – وبلىستىق سوتتار، ال كاسساتسيالىق ساتىداعى سوت – جوعارعى سوت بولىپ بەلگىلەندi. وسىلايشا، 2016 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا قولدانىسقا ەنگەن جاڭا ازاماتتىق پروتسەستىك كودەكسكە سايكەس جىل باسىنان بەرى سوتتار وسى رەجيمدە جۇمىس ىستەپ جاتىر. بۇل شارالاردىڭ دا وڭ ناتيجەسى كورىنىپ، ازاماتتاردىڭ سوت تورەلىگىنە قولجەتىمدىلىگى ارتىپ، ىستەردى سوتتا قاراۋدىڭ مەرزىمدەرى ءبىرشاما ازايدى.

- سۋديالاردىڭ جاڭا ادەپ كودەكسىن قابىلداۋ ماسەلەسi قازاقستاننىڭ سوت جۇيەسىندەگى سۋديالاردىڭ اراسىندا، ءتىپتى زاڭگەر، عىلىمي قىزمەتكەرلەر اراسىندا كەڭىنەن تالقىلانىپ جاتىر. كودەكس قاشان قابىلدانادى؟

- جاڭا كودەكس وسى جىلدىڭ سوڭىنا بەلگىلەنگەن سۋديالاردىڭ كەزەكتەن تىس 7-سەزىندە قابىلدانادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. جانە جوسپاردا بارلىق سوت پروتسەستەرىنە بەينە جانە تاسپاعا جازۋ شارالارىن مىندەتتى تۇردە ەنگىزۋ، سۋديانىڭ بەينە جازۋدى توقتاتۋعا نەمەسە اۋديو جازۋ ماتەريالدارىن رەداكتسيالاۋعا مۇمكىندىگىنiڭ بولماۋى قاراستىرىلعان. بۇل جاسالىنىپ جاتقان ارەكەتتەردىڭ دە قاي تاراپقا بولماسىن تيگىزەتىن كومەگىنىڭ از ەمەستىگىن، كۇندەلىكتى تاجiريبە كورسەتۋدە. سونداي-اق، ينۆەستيتسيالىق داۋلار بويىنشا جەكە سوت ىستەرى جۇرگىزiلمەك. جوعارعى سوتتا ءىرى ينۆەستورلار قاتىساتىن داۋلاردى قاراۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيالىق القانى ۇيىمداستىرۋ جوسپارى دا جۇزەگە اسىرىلدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، جاسالىنىپ جاتقان رەفورمانىڭ ءبىر تارماعى تاتۋلاستىرۋ جانە داۋدى سوتقا دەيىن رەتتەۋ شاراسىن قولدانۋدىڭ اياسىن كەڭەيتۋ بولىپ تابىلادى. بۇل رەتتە، بارلىق ساتىداعى سوتتار تاراپتاردى تاتۋلاستىرۋعا كوپ كوڭىل بولۋدە. وسىلايشا، سوت جۇيەسىندە ۇلكەن رەفورمالار ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. بۇل رەفورمالاردىڭ نەگىزگى ماقساتى – ەلىمىزدى دۇنيەجۇزىلىك ستاندارتتارعا سايكەستەندىرۋ، حالىقتىڭ سوتقا قولجەتىمدىلىگiن ارتتىرۋ.

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت.