وسى ۋاقىتقا دەيىن ون بەس جىلدا ايۋ دا قازاقشا ۇيرەنىپ الار ەدى…

نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

مەن الەمنىڭ 141 ەلىن ارالاعان اداممىن. سولاردىڭ ىشىندە ءوز مەملەكەتىندە ءوز تىلىندە ءومىر سۇرە الماي وتىرعان بەيشارا حالىقتى كوردىم. ول – قازاقتار.

رەناليۋ گاسپيرين،

يتاليالىق جيحانكەز، كاسىپكەر.

مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتۋعا بولادى؟

رف سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلى ەلەونورا ميتروفانوۆانىڭ: «ورىس تىلىنە ايرىقشا مارتەبە الىپ بەرۋ ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز. تىم قۇرىسا تمد اۋماعىندا ورىس ءتىلى حالىقارالىق قاتىناس ءتىلى بولۋ كەرەك. قازىر ونىڭ ءوزى قيىن بولىپ وتىر», دەپ، رەسەيدىڭ تاسس اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتى  تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزعانى بەلگىلى. ارينە، ءبىر ەلدىڭ  مينيسترلىگىنىڭ وكىلىنىڭ وزدەرىنىڭ  مەملەكەتتىك ءتىلىن وزگەلەرگە دە تاڭىپ، وزەۋرەپ جاتقانىن ء وزىن سىيلايتىن ەلدەر ەلەي قويماسى دا انىق.  « قازىر ونىڭ ءوزى قيىن بولىپ وتىر»،-دەپ ءوزى دە مويىنداعانداي،  تمد ەلدەرىندە ورىس تىلىنە ەرەكشە ستاتۋس بەرمەك تۇگىلى كوپ مەملەكەتتەردە، مىسالى، لاتۆيادا ورىس تىلىنە تىيىم سالىنىپ،  ورىس ءتىلى ونسىز دا جوق ليتۆادا رەسەي تەلەارنالارىن كورسەتۋ توقتاتىلىپ جاتىر…  كورشى قىرعىز اعايىندار ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن الىپ تاستادى. وزبەكستاندا ورىس ءتىلى ماسەلەسى كەڭەس كەزەڭىنىڭ وزىندە-اق شەشىلىپ قويعان…  ال ولاردىڭ «وڭ جامباسىمىزىعا كەلەدى» دەپ ويلاپ وتىرعان قازاقستان اتازاڭنان ورىس ءتىلى تۋرالى 7 باپتىڭ 2- تارماعىن الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتىپ.  تالاي  جىلدان بەرى ميتينگ وتكىزىپ، قارسىلىق كورسەتىپ كەلەدى.  سوندىقتان رەسەيلىك حانىمنىڭ  بوس قيالعا  ۋاقىت كەتىرمەي، ودان دا باتىستىق سانكتسيادان قۇتىلۋ جولدارىنا باس قاتىرعانى  الدەقايدا  دۇرىس بولار ەدى…

ءدال وسىعان قاراپ تۇرعانداي، كەشە «قازاق ءۇنى» سايتىندا قازاق ءتىلىنىڭ قازاق ەلىندەگى ايانىشتى جاعدايى تۋرالى ءۇش ماقالا جاريالاندى.  ولاردىڭ ۇشەۋى دە  قازاق ءتىلىنىڭ قادامى جازىلماي قويعان ءۇش وڭىردەگى قيىن جاعدايدى كورسەتەدى. كەرەكۋلىك ءتىل كۇرەسكەرى رۋزا بەيسەنبايتەگى تۋرالى ء«تىل ءۇشىن ترامۆايدىڭ استىنا تۇسۋگە ءازىرسىز بە؟» http://www.qazaquni.kz/2016/11/18/60763.html  ماقالاسى مەن ورال قالاسىنداعى قازاق تىلىندە تاكسي شاقىرا المايتىن نۇرتاي التايۇلىنىڭ: «ورىسشا سويلەۋگە ءوزىمىز قۇمار ەمەسپىز بە؟!.»   http://www.qazaquni.kz/2016/11/18/60758.html  ماقالاسى  كۇيىپ تۇرعان كۇردەلى ماسەلەنى ءسوز ەتەدى.

اسىرەسە، قاراعاندىلىق  ستۋدەنت-دارىگەر  داستان جاقىپوۆتىڭ « قازاق تىلىندە ءبىر بولكە نان مەن سۋ ساتىپ الا المايتىنىما كۇيىنەمىن…» – دەگەن  http://www.qazaquni.kz/2016/11/18/60734.html جانايقايى ينتەرنەتتى  جاردى  دەسەك تە بولادى. ءبىر تاۋلىكتە-اق   فەيسبۋك جەلىسىندە 600-دەي ادام ءبولىسىپ، ءوز پاراقشالارىندا  جاريالاپ، 1000-عا جۋىعى قولداۋ ءبىلدىرىپ، 300-گە جۋىق پىكىر جازىلىپ، سايتىمىزدا 11 مىڭعا جۋىق ادام وقىدى.

جالپى، ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جان اۋىرتار جاعدايىن ايتىپ، زارلاپ كەلە جاتقانىمىزعا بيىل تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ  25 جىلدىعىمەن ەسەپتەسەك، شيرەك عاسىر بولادى. قانشاما رەت ميتينگىلەر، جيىندار وتكىزدىك.  قانشاما رەت ايتىلدى، جازىلدى. بىراق، ناتيجە شامالى بولىپ تۇر. ارينە، قايدان ناتيجە بولسىن، ەگەر 25 جىلدا «مەملەكەتتىك ءتىل» تۋرالى زاڭ قابىلداي الماعان ەلدە…  سوندىقتان دا مينيسترلەرى پارلامەنت الدىندا  «مەنىڭ ميىم مەملەكەتتىك تىلگە جەتپەيدى،،، اۋىستىرماساڭدار»-دەپ جاريالاپ،  جيىرما جىلداي ءالى مينيستر بولىپ كەلەدى.

ەندى، تەك ءبىر عانا امال بولىپ تۇر. ول ءۇشىن وزگە ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن پايدالانۋ كەرەك.  مىسالى، بالتىق بويى ەلدەرىن ايتپاعاندا، وزبەكستاندا كەڭەس كەزىنىڭ وزىندە ەشكىم ورىس تىلىندە سويلەمەيتىن. سوندىقتان، ورىستاردان باستاپ، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبارى وزبەكشە سايرايدى. مىنە، ەشقانداي زاڭسىز-اق،  كەڭەس يمپەرياسى كەزىندە سولاي بولاتىن.  ال ءبىز، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 25 جىل بولدى، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ بولماسا دا، تىلدەر تۋرالى زاڭىمىزدا، كونستيتۋتسيامىزدا  قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل دەپ ايقايلاتىپ جازىپ قويساق تا، قازاق ءتىلىمىزدىڭ جاعدايى نان سۇراۋعا دا جەتپەيتىن مۇشكىل حالدە…

ءيا، بۇرىن دا، قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ء وزى دە: « وسى ۋاقىتقا دەيىن ون بەس جىلدا ايۋ دا قازاقشا ۇيرەنىپ الار ەدى…»،  «قازاق پەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن»– دەپ، تالاي ايتىپ كەلەدى. ەندى وسى«قازاق پەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن»-دەگەن تالاپتى ءبىز ورىندادىق پا؟ جوق!  قازىر تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 25 جىل بولعاندا، ەندى ەلباسىنىڭ ءسوزىن بۇگىنگى كۇنگە لايىقتاپ، دامىتىپ،  «قازاقستاندىقتاردىڭ ءبارى قازاقشا سويلەۋى ءتيىس» دەيتىن كەز كەلدى. بۇل قاراپايىم حالىقتىڭ عانا تالابى ەمەس، قازاقستان پرەزيدەنتى جولداۋىندا ايتىلعانداي، ۇكىمەتتىڭ ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باعدارلاماسى بويىنشا دا قازاقستاندىقتاردىڭ 2017 جىلى 80 پايىزى،  2020 جىلى  90 پايىزى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋى ءتيىس دەپ كورسەتىلگەن. بۇل باعدارلاما بويىنشا 2014-2016 جىلدارى  مەملەكەتتىك جانە حالىققا قىزمەت كورسەتەتىن بارلىق مەكەمەلەر مەملەكەتتىك تىلدە جۇمىس ىستەۋى كەرەك بولاتىن… ء يىسى دە سەزىلمەيدى…

ال ەندى ءبىزدىڭ ەلدە زاڭدارىمىز دا، باعدارلامالارىمىز دا، ەلباسىنىڭ تاپسىرمالارى دا ىسكە اسپايتىنىنا كوزىمىز جەتتى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟

بىرىنشىدەن، ول ءۇشىن جوعارىدا ايتقانداي، بارلىق جەردە، كىمگە، قاي ۇلتتىڭ وكىلى بولسا دا، تەك مەملەكەتتىك تىلدە – قازاق تىلىندە سويلەۋىمىز كەرەك. وسىلاي قۇلدىق قۇلىقتان قۇتىلماي،  مىڭ جەردەن زاڭ بولسا دا، قازاق ءتىلى دامىمايدى. «زاڭ جاقسى بولعانمەن، شەنەۋنىكتەر ناشار بولسا، ول ورىندالمايدى»-دەپ ءبىر دانىشپان ايتقانداي، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىمىزدىڭ (مينيسترلەر،اكىمدەر، دەپۋتاتتار، ت.ب.) مەملەكەتتىك ءتىلدى يگەرۋگە، ياعني، زاڭدى ورىنداۋعا ساۋاتتارى جەتپەيدى. سوندىقتان دا، كوپشىلىك ورىنداردا، دۇكەندەردە دە، جيىنداردا دا، بارلىق جەردە قازاق تىلىندە سويلەيىك.  مينيسترلەرگە، اكىمدەرگە، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ بارىنە، قانداي ۇلت بولسىن، مەملەكەتتىك تىلدە سۇراق قويىپ، مەملەكەتتىك تىلدە جاۋاپ تالاپ ەتىڭىزدەر. بۇل زاڭمەن بەكىتىلگەن ەرەجە. سىزگە ورىس تىلىندە نەمەسە وزگە تىلدە سۇراق قويسا، تەك مەملەكەتتىك تىلدە جاۋاپ بەرۋ كەرەك.

بۇل ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلە مە؟ قۇل بولساڭ، كەلمەيدى. ويتكەنى، قۇل قوجايىن تىلىندە (ورىس تىلىندە) سويلەۋگە قۇمار بولادى.  ۇل بولساڭ، كەلەدى! ويتكەنى ۇل ءوز تىلىندە سويلەيدى!

ەكىنشىدەن، بىزگە جەتىسپەي كەلە جاتقان تاعى ءبىر وتە وزەكتى ماسەلە بار. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مەملەكەتتىك ورگاندا نەمەسە جەكە مەكەمە، دۇكەندەردە تب. اياققا تاپتالعانى تۋرالى زاڭدىلىقتى قاداعالاۋ ورگانى – پروكۋراتۋراعا ارىز جازىپ وتىرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ەڭ باستى كەمشىلىگىمىز – زاڭدى تۇردە شاعىمدانبايمىز. ۇندەمەي سورلى كۇيىندە قازاق ەلىندە تۇرىپ، تيتتەي دۇكەنشىك ساتۋشىسىنان باستاپ، مينيسترگە دەيىن رەسەي تىلىندە جاۋاپ بەرىپ تۇرا بەرەمىز. مىقتاعاندا، ايقايلاسامىز دا، كەتىپ قالامىز. 25 جىلدان بەرى ءبىر قالادا پروكۋراتۋراعا 1 كۇندە 100 ارىزدان ءتۇسىپ وتىرعاندا، بۇگىندە ءبۇيتىپ، قازاقشا نان سۇراي الماي وتىرماس ەدىك. رۋزادان بۇكىل كەرەكۋ ورىسقۇلدارى نەگە قورقادى؟ سەبەبى ول بوسقا ايقايلاسپايدى، اتازاڭدى قورعاپ، زاڭ ورىندارىنا، اكىمشىلىككە شاعىمدانىپ، ارىز قالدىرادى… مىنە، ءىستىڭ ناتيجەلىلىگى قايدا جاتىر؟

ال وزگە ۇلت وكىلدەرى «ورىسشا جاۋاپ بەرمەدى» دەپ، 25 جىلداعى بىرەر عانا وقيعاعا زاڭسىز شاعىمدانىپ، ارىز قالدىرادى. سوندىقتان ولاردىڭ ءسوزى زاڭ ورىندارىنا ءوتىمدى.

ۇشىنشىدەن، «ورىسشا جاۋاپ بەرمەدى، قازاقشا جاۋاپ بەردى نەمەسە قازاقشا سويلەدى» دەگەن شاعىمدانۋدى زاڭسىز دەپ وتىرعانىم، قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل! تىلدەر تۋرالى زاڭ بويىنشا، ورىس ءتىلى بولا ما، وزگە تىلدەر بولا ما، ءسىز قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك تىلدە جاۋاپ بەرسەڭىز – ول زاڭدى!

وزبەكتەردىڭ ء بىزدى ادام عۇرلى كورمەي، مەنسىنبەيتىنى وسىدان، ءوز ەلىمىزدە ءوز ءتىلىمىزدىڭ نان سۇراۋعا جارامايتىنى…  ولاردىڭ تىرلىگى ءالسىز بولعانمەن ء(بىزدىڭ ويىمىزشا), ءتىلى مىقتى، ياعني، رۋحى مىقتى. ءبىزدىڭ وڭتۇستىكتە بەيشارا «باي» قازاقتار وزبەكتەردى ماقتا تەرگىزۋگە جالداپ وتىرىپ، سول جالشىسىنىڭ تىلىندە – وزبەك تىلىندە سويلەۋگە قۇمار قۇلدىق قۇلىعىن كورىپ وتىرىپ، نە سۇرايسىڭ ەندى…

جالشىسىنىڭ  (وزبەكتىڭ، ت.ب.) تىلىندە سويلەۋگە قۇمار اقوردادان اۋىلعا دەيىنگى  رۋحاني قۇل قازاقتاردان ، قوجايىنى بولىپ قالعان، ءالى سولاي سەزىلەتىن ورىس تىلىندە سويلەمەڭدەر دەپ الىسۋ – نە دەگەن ازاپتى دا، ايانىشتى ءومىر ەدى..

سوندىقتان دا، يتاليالىق جيحانكەز، قازىرگى زامان كاسىپكەرى رەناليۋ گاسپيريننىڭ: «مەن الەمنىڭ 141 ەلىن ارالاعان اداممىن. سولاردىڭ ىشىندە ءوز مەملەكەتىندە ءوز تىلىندە ءومىر سۇرە الماي وتىرعان بەيشارا حالىقتى كوردىم. ول – قازاقتار»- دەپ، ءبىزدى الەمگە ماسقارا قىلعانى…

قاي تىلگە بولسا دا، قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرسەڭىز – زاڭدى بولادى!

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تىلدەر تۋرالى» قر زاڭىنىڭ 4 بابىنا سايكەس – قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ – قازاق ءتىلى تانىلادى جانە بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك ورگاندار مەملەكەتتىك ءتىلدى جان-جاقتى دامىتۋعا مىندەتتى.
9-باپ. مەملەكەتتiك ورگاندار اكتiلەرiنiڭ تiلi.
مەملەكەتتiك ورگانداردىڭ اكتiلەرi مەملەكەتتiك تiلدە ازiرلەنiپ، قابىلدانادى، قاجەت بولعان جاعدايدا، مۇمكiندiگiنشە، باسقا تiلدەرگە اۋدارىلۋى قامتاماسىز ەتiلە وتىرىپ، ولاردى ازiرلەۋ ورىس تiلiندە جۇرگiزiلۋi مۇمكiن.
11-باپ. ازاماتتاردىڭ وتiنiشتەرiنە قايتارىلاتىن جاۋاپ
تiلi.
«مەملەكەتتiك جانە مەملەكەتتiك ەمەس ۇيىمداردىڭ ازاماتتاردىڭ وتiنiشتەرi مەن باسقا دا قۇجاتتارعا قايتاراتىن جاۋاپتارى مەملەكەتتiك تiلدە نەمەسە ءوتiنiش جاسالعان تiلدە بەرiلەدi.»-دەپ جازىلعان.
ياعني، تىلدەر تۋرالى زاڭنىڭ 4- 9-11 باپتارى بويىنشا ازاماتتار مەن زاڭدى تۇلعالار تاراپىنان تۇسكەن ارىز-شاعىمدارعا جاۋاپتى، ولاردىڭ قاي تىلدە بەرىلگەنىنە قاراماستان، مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق تىلىندە قايتارۋعا قۇقىلى!

ياعني، ءسىز قاي تىلدە، ورىس ءتىلى مە، ءشۇرشىت ءتىلى مە، ت.ب. ءتىل مە، سۇراق قويىلسا دا، قازاق تىلىندە – مەملەكەتتىك تىلدە جاۋاپ بەرسەڭىز – زاڭدى بولادى.  ويتكەنى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى قول قويعان زاڭىمىزدا وسىلاي جازىلعان.  ول ءۇشىن ەشكىم جۇمىستان شىعارا المايدى. قايتا پاتريوتتىعىڭىز ءۇشىن العىس حات، قالاۋى بولسا، ءتىپتى سىياقى بەرۋى كەرەك!

ءتىل تۋرالى زاڭدا ەڭ جوعارى ستاتۋس – مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسى. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىنان جوعارى ستاتۋس بولمايدى. سوندىقتان ساۋاتسىزداردىڭ (مينيستر مە، اكىم بە، دەپۋتات پا، ساتۋشى ما، ءبارىبىر) قانداي دا ءبىر ورىس ءتىلىنىڭ «مارتەبەسى» تۋرالى   «ەرەجەلەرى»  مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قاسىندا بوس ءسوز بولىپ تابىلادى!

2007 جىلى ءماجىلىس دەپۋتاتى اقىن مۇحتار شاحانوۆ باستاعان ءبىر توپ دەپۋتاتتىڭ: «كونستيتۋتسيا بويىنشا ورىس ءتىلى  مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي بولىپ تابىلا ما؟» دەگەن سۇراعىنا كونستيتۋتسيالىق كەڭەس: » اتازاڭنىڭ 7- بابى 2-تارماعى  بويىنشا «ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار قولدانىلادى»-دەگەن ءسوز – ورىس تىلىنە   مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي  ستاتۋس بەرمەيدى.»-دەپ، ارنايى قاۋلىمەن  جاۋاپ بەرگەن.

ياعني، «ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي» -دەگەن ءسوز ويدان شىعارىلعان، ورىستىلدىلەر جاساپ العان جالعان «ستاتۋس».

ارينە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامىماۋى – مەملەكەتتىڭ باستى كىناسى! مەملەكەتتىك ءتىلدى ماجبۇرلەمەي، ءتىل دامىمايدى دەپ تالاي جازدىق.   (» اتا زاڭدى وزگەرتپەي، ءتىلدى ۇيرەنۋ – سۋعا تۇسپەي ءجۇزۋدى ۇيرەن دەگەنمەن بىردەي…  http://www.qazaquni.kz/2011/09/14/8911.html )    بىراق  بۇل بارىمىزگە، قازاقتارعا، بىزگە،  قازاقتىلدىلەرگە دە بايلانىستى. ءبىز مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىن زاڭعا ساي تالاپ ەتە المايمىز. ال ورىستىلدىلەر  رەسمي ءتىلدى مەملەكەتتىك تىلدەن دە اسىرىپ، پايدالانىپ وتىر.  دە-فاكتو ءورىستىلى مەملەكەتتىك ءتىل ءرولىن يەلەنۋدە. بۇل جەردە زاڭ ەمەس… جەكە تۇلعالىق جەتەكشىلىك قاسيەتتەر كوپ ءرول وينايدى. ەگەر ەكى ءتىلدىڭ ستاتۋستارى كەرىسىنشە بولسا، قايتەر ەدىك… وندا جاڭبىر جاۋماي ەزىلىپ جۇرگەن قازاق ءتىلى مۇلدە قۇرىپ بىتەر ەدى…

ياعني، بىزگە » مەن مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيمىن!» دەگەن  شەكتەۋسىز اكتسيانى باستايتىن ۋاقىت باياعىدا جەتتى!

مىسالى، جوعارىدا ايتىلعان قازاقشا نان سۇراپ الا الماي جۇرگەن قاراعاندىلىق داستان جاقىپوۆتىڭ جاعدايىن الايىق.  فەيسبۋك پاراقشاسىندا ۇلكەن تالقىلاۋ بولىپ جاتىر. سوندا  الاشتىڭ  ارقالى اقىندارى تىنىشتىقبەك پەن  سەرىك اقسۇڭقارۇلىنا: «قاراعاندىدا ء بىر بولكە نان مەن ءبىر بوتەلكە سۋ الۋ ءۇشىن قالا دۇكەندەرىن ارالاپ، اقىندار رەيدىن جاساپ شىعىڭىزدارشى»  دەپ ءوتىنىش ايتتىق.  سودان سوڭ ءبىز  «قازاق ۇنىنەن» باستاپ، بارلىق سايتتارعا سالىپ، گازەتتەرگە جاريالايىق جاعدايدى… ويتكەنى، سوزدەن ىسكە كوشەتىن ۋاقىت باياعىدا جەتتى… 25 جىل – شيرەك عاسىر بولدى – ءالى ءوز جەرىمىزدە، ءوز ەلىمىزدە ءوز تىلىمىزدە نان سۇراپ جەي المايمىز! 25 جىلدىق تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە وراي… اۋىر ارتيللەريا – اقىن-جازۋشىلار، زيالىلار  الدىڭعى قاتاردان تابىلماسا، بۇلاردى جالپى حالىق قولداماسا، ەندى قاشان قوزعالامىز؟!.

«قازاق ءتىلى دامىمايدى»-دەپ ايقايلاپ كەلەcىز، ال ءسىز بۇگىن نەگە دۇكەندە ساۋدا جاساعاندا ساتۋشى وزگە ۇلت وكىلىمەن قازاق تىلىندە سويلەسپەدىڭىز؟  ورىسشا سۇراق قويعاندارعا نەگە قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرمەدىڭىز؟ 

الدە، ۇلتتىق نامىسىڭىز بەن جىگەر-قايراتىڭىز ستۋدەنت داستاننان نەمەسە ايەل رۋزادان، نە بولماسا  ورالداعى جۇمىسسىز نۇرتايدان كەم بە ەدى؟!.

قازىبەك يسا

qazaquni.kz