– «ارقا تىنىش بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟» دەمەكشى، 1931-1933 زۇلمات جىلدارى ءبىر ميلليوننان استام قازاق تۋعان جەرىن تاس­تاپ، وزگە ەلدەرگە اۋىپ كەت­كەن ەكەن. تاۋەل­سىزدىك العالى 25 جىل ۋاقىت ءوتتى. وسى جىلدار ءىشىن­-دە قانشا قانداستارىمىز ەلگە ورالدى؟
– ءالى ەسىمدە، تاۋەلسىزدىك العانى­مىز­عا ەكى اپتا وتەر-وتپەس ۋاقىتتا ەلباسى نۇر­سۇلتان نازارباەۆ قازاق راديوسى ارقىلى شەتەل قازاقتارىنا ارناپ ءسوز سويلەدى. بۇل ءسوزى 1992 جىلى 2 قاڭتاردا «ەگەمەن قازاق­ستان» گا­زەتىندە جارىق كوردى. ءسويتىپ، دۇ­نيە­جۇزىندە تارىداي شاشىلىپ جۇرگەن قانداس باۋىرلارىمىزدى اتامەكەنگە ورالۋعا شا­قىردى. مەملەكەت باسشى­سىنىڭ بۇل ءسوزى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە جۇرگەن قازاقتاردى ءدۇر سىلكىندىرىپ، ۇلى كوشتىڭ اتاجۇرتقا قا­راي بەت بۇرۋىنا سەرپىن بەردى. قازاق ەلى ولاردى قۇشاق جايا قارسى الدى. ۇكىمەت قول­دان كەلگەن كومەگىن ايانىپ قالعان جوق. ءۇي-جاي، جەر-مال بەردى، قارجىمەن قاراستى، جۇمىسقا ورنالاستىردى، قىسقاسى با­رىمەن ءبولىستى. بۇل ۇلى كوش تۋرالى ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى: «الەمنىڭ ءار قيىرىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان با­ۋىرلارىمىزدى اتاجۇرتقا ورالتۋ با­عىتىندا كوپتەن ويىمدا جۇرگەن ار­مانىمدى ورىنداعان ءساتىمدى مەنىڭ ءوز ومىرىمدەگى ەڭ باقىتتى كەزەڭىم دەپ ەسەپ­تەيمىن. بۇل ءبىر جۇرەكجاردى قۋا­نىش، سەزىمگە تولى سالتانات، ازاماتتىق پارىزدىڭ سالماعىن سەزىنۋدىڭ شى­نايى كورىنىسى بولدى» دەيدى «ەگەمەن قازاق­ستان» گازەتىندە جاريالانعان «ۇلى دالا ۇلاعاتتارى» اتتى ەڭبەگىندە. مىنە، ەل تاۋەلسىزدىك العالى 25 جىل ۋاقىت ءوتىپتى. وسى شيرەك عاسىر ىشىندە شەتەلدەردەن 267944 وتباسى، 972719 ادام، ياعني ءبىر ميلليوننان استام قازاق كوشىپ كەلدى. ولار قازىر ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە سۇبەلى ۇلەس قوسىپ كە­لەدى.
– ەلباسى باستاماسىمەن بولعان ۇلى كوش سوڭعى جىلدارى سايابىرسىپ قال­عان سياقتى. ونىڭ سەبەپ-سالدارى تۋ­رالى نە ايتاسىز؟
– ۇلى كوشتىڭ قارقىنى ءسال باسەڭدەپ قالعانى راس. بىراق وعان قاراپ كوش توقتادى دەۋگە بولمايدى. ول ءالى ءوز جال­عاسىن تابادى. 2015 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى-قونى جانە جۇمىسپەن قامتىلۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنا قول قويدى. وسى زاڭ شەتەلدەگى قان­داس­تارىمىزدىڭ ەلگە ورالىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن الۋىنا جول اشتى، كوپ­تە­گەن جەڭىلدىكتەر جاسالدى. جوعارىداعى زاڭعا سايكەس، قر ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسى­مەن ورالمانداردىڭ قونىستانۋ وڭىر­لەرى ايقىندالىپ، كوشىپ كەلۋ كۆوتاسى بەلگىلەندى. جەتى ايماققا ورالماندار مەن ىشكى كوشىپ كەلۋشىلەرگە كۆوتا بە­رىلدى. بۇگىنگى تاڭدا شىعىس قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان، اقمولا، باتىس قا­زاقستان، قوستاناي، پاۆلودار وب­لىستارى كوشىپ كەلۋشىلەردى «جۇ­مىس­پەن قامتۋ – 2020, جول كارتاسى» باع­دارلاماسى اياسىندا قابىلداۋدا. ما­سەلەن، بيىلعى جىلدىڭ ءبىرىنشى توق­سا­نىندا 6840 وتباسى، ياعني 114944 قانداس باۋىرلارىمىز ەلگە كوشىپ كەلگەن. بۇ­لاردىڭ باسىم كوپشىلىگى الماتى، جام­بىل، وڭتۇستىك قازاقستان، ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا ورنالاسقان. ولار – وزبەكستاننان، موڭعوليادان، قىتايدان جانە ت.ب. تمد مەملەكەتتەرىنەن كە­لۋشىلەر. ەندى جوعارىداعى ساۋالىڭىز­-عا ناقتى جاۋاپ بەرەر بولسام، 1991-1993 جىلدارى باسپانا جانە جۇمىسپەن قام­تۋ ماسەلەلەرى جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلدى. سونداي-اق 1993- 2011 جىلدار ارالىعىندا ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن كۆوتا بەلگىلەنىپ، قار­جى­لاي كومەك كورسەتىلدى. 2012-2015 جىل­دارى كوشى-قون كۆوتاسى بەرىلگەن جوق. وسىعان وراي 2015 جىلى دەنساۋلىق ساق­تاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ مينيستر­لىگى تاراپىنان «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋ­رالى» زاڭىنا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى. 

نۇرسۇلتان نازارباەۆ: دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ باسىن قوسۋ ناۋقاندىق ءىس-شارا ەمەس، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ مەرەيلى دە مارتەبەلى كورىنىسى بولىپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتان، الەمدىك وركەنيەتتەن ءوز باعالارىن الدى. الەمدە ءوز قان­داس­تارىن اتاجۇرتقا جيناپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدان ارنايى باعدارلامالار قابىلداعان، كەلگەندەردىڭ جاڭا ورتادا جاتسىنباي، بىردەن ءسىڭىپ، جايلى عۇمىر كەشىپ كەتۋىنە بارلىق جاعدايلارىن جاساپ جاتقان دۇنيەجۇزىندەگى ءۇش ەلدىڭ ءبىرى – قازاقستان. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، گەرمانيا مەن يزرايل مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزى بىزگە قىزىعا قارايدى دەسەك، ارتىق ايت­قان­دىق ەمەس.

– قونىس اۋدارۋشىلار ايماقتار­عا قالاي ءبولىندى؟ ولاردىڭ تاڭداۋ مۇم­كىندىگى بولدى ما؟
– ارينە، بار. بۇرىنعىداي ەمەس، كوشىپ كەلۋشىلەر قارجىلاي تولەمدەرىن كورسەتپەي-اق، ءوزى قالاعان كەز كەلگەن وڭىر­لەرگە قونىستانىپ، 2-3 ايدىڭ ىشىن­دە قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن الۋعا مۇمكىندىكتەرى بار. سوتتالماعانى تۋ­رالى انىقتاما ىشكى ىستەر مينيسترلىگى تاراپىنان قويىلىپ وتىر.
– «ورالماندار مەن قونىس اۋدارۋ­شىلاردى قابىلداۋدىڭ 2016 جىلعا ارنالعان وڭىرلىك كۆوتاسىن بەكىتۋ تۋ­رالى» قاۋلىعا سايكەس 1259 وتباسىن جۇمىس كۇشى جەتپەيتىن ايماقتارعا كو­شىرۋ تۋرالى جوسپار جاسالعان ەدى. سونىڭ ناتيجەسى قانداي؟
– ىشكى جانە سىرتقى كوشتىڭ با­عىتىن جۇمىس كۇشى جەتپەي جاتقان ايماقتارعا بۇرعان دۇرىس. ءدال قازىر سول­تۇستىك ايماقتارعا قونىس اۋدار­عان­دارعا تولىق جاعداي جاسالادى. ماسە­لەن، قازاقستاننىڭ ازاماتتىعى، پاتەر، كۆوتا، ماماندىعى بويىنشا قىزمەت بەرىلەدى. ەگەر ءتيىستى ماماندىعى بول­ماسا، ۇكىمەت ەسەبىنەن وقىپ، قوسىمشا ماماندىق الۋعا مۇمكىندىگى بار. ايت­پاقشى، سول جەردە بەس جىل بويى تۇ­راتىن بولسا، وندا باسپانانى جەكە­شەلەندىرىپ الۋىنا ابدەن بولادى. مۇن­داعى نەگىزگى ماقسات – سول ايماق­تاردا قازاقتىڭ سانىن كوبەيتۋ. ەڭ ال­عاش تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ەلىمىزدە قازاقتىڭ سانى 40 پايىزدان اسپايتىن. قازىر 67 پايىزعا جەتىپ قالدىق. الداعى 4-5 جىلدا 500-600 مىڭ قانداستارى­مىزدى ەلگە تارتساق، وندا قازاقتىڭ سانى 75 پايىزدان اسار ەدى. سوندا مۇر­تىمىزدى بالتا شاپپايتىنى انىق. وسى ورايدا ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە بار. سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ ون شاقتى جوعارى وقۋ ورىندارىندا دايىندىق بولىمدەرى اشىلىپ، وندا جىل سايىن 1500 تالاپكەر تەگىن وقىتىلادى ەكەن. بۇل جاقسى. ەلىمىزدە جىل سايىن 6000-عا جۋىق جاستار جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسە الماي قالادى ەكەن. وعان اسكەرگە بارا الماي قالعان جاستاردى قوسىڭىز. ولار­دىڭ ءبارىن جوعارى وقۋ ورنىنا سۇيرەي بەرمەي، بەلگىلى ءبىر ماماندىققا باۋ­ليتىن دايىندىق كۋرستارى مەن كول­لەدجدەردى سولتۇستىك ايماقتاردان كوپ­تەپ اشىپ، سول جاققا بارۋعا ىقپال ەتكەنىمىز ابزال. ءسويتىپ، وقۋ بىتىرگەن سوڭ جۇمىس، باسپانا بەرىپ، سوندا قال­دىرساق، ۇلت ءۇشىن ۇتارىمىز كوپ بولار ەدى.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ: ءبىز ەلگە ەل، باسقا باس قوسىپ، قازاقستان حالقىنىڭ سانى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ ارقىلى ۇلتتىق-دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ ەڭ ماڭىزدى باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرىپ كەلەمىز. حالىق سانىن ءوسىرۋدىڭ تاريحي جولىن قالىپتاستىرۋ تۇرعىسىندا 
ءبىز جاساعان قادامنىڭ جەمىسى دە، جەڭىسى دە كورىنە باستادى. بۇل – جالعاسا بەرەر جارقىن جول. وسىناۋ جىلداردا ەلىمىزگە 1 ميلليونعا جۋىق باۋىرىمىز ورالدى. قازاق ەلىنىڭ شاڭىراعى بيىكتەپ، كەرەگەسى كەڭەيە ءتۇستى. كوش ءالى دە توقتاعان جوق. توقتامايدى دا.

–دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىم­داس­تىعى قاي جىلى قۇرىلدى؟ ونىڭ قۇ­رىلۋداعى ماقساتى نە؟
– 1992 جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ پارمەنىمەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. ونىڭ ماقساتى – شەتەلدەگى قازاق­تار­مەن تىعىز بايلانىس ورناتۋ، ولارمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەۋ، كوشى-قون ماسەلەسى تۋىنداسا، جاردەم بەرۋ، سول تۇ­رىپ جاتقان ەلدەردە وزدەرىن ەركىن سەزىنۋ ءۇشىن قولدان كەلگەنىنشە كومەك­تەسۋ. قاۋىمداستىق توراعاسى – مەم­لەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ. مەن توراعانىڭ ءبىرىنشى ورىنبا­سارى­مىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن توراعانىڭ تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىنداپ كە­لەمىز. قاۋىمداستىق قۇرىلعان 1992 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ I قۇ­رىلتايى ءوتتى. امانشىلىق بولسا، وسى قاۋىمداستىقتىڭ قۇرىلعانىنا دا، ق­ۇ­رىلتايدىڭ وتكەنىنە دە 25 جىل تولادى. وسى جىلدار ىشىندە كوپتەگەن تاجىريبە جينادىق. دەسەك تە، ۇيرەنەرىمىز دە، ۇي­رە­تەرىمىز دە كوپ.
– كەلەسى جىلى اتقارار قانداي جوبا-جوسپارلارىڭىز بار؟
– العا قويعان ماقسات-مۇراتتا­رى­مىز كوپ. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – ەكسپو اياسىندا دۇنيەجۇزى قازاق­تا­رىنىڭ V قۇرىلتايىن وتكىزۋ. دايىندىق جۇمىستارى باستالىپ تا كەتتى. نەگىزگى ماقساتىمىز – سىرتتاعى اعايىندارعا الەمدىك ءمان-ماڭىزى زور كورمەنى كور­سەتۋ، ەلىمىزدىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىن مەيلىنشە دارىپتەۋ. وزگە ەلدەن كەلەتىن قوناقتار قىرۋار اقشا تولەيتىن بولسا، قۇرىلتايعا قاتىساتىن قانداستا­رى­مىزدىڭ بارلىق شىعىنىن ءبىز كوتەرە­-ءتىن بولامىز. سونداي-اق كەلەسى جىلدان باس­تاپ داعدارىسقا بايلانىستى ءسال سايا­بىرسىپ قالعان كوشى-قون ماسەلەسىن قاي­تا جانداندىرا باستايمىز. بۇل تۋرالى پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ۇنەمى ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. سونداي-اق وتاندىق تەلەارنالار ارقىلى قا­ۋىمداستىقتىڭ اتقارىپ جاتقان جۇ­مىستارى مەن الداعى جوبا-جوسپارلارى ءھام شەتەلدەگى باۋىرلارىمىزدىڭ تى­نىس-تىرشىلىگى تۋرالى ارنايى باعدار­لامالار دايىنداپ، جاقسىمىزدى جار­قىراتىپ كورسەتۋدى قولعا الامىز. وسى قۇرىلتايدا قارجى ماسەلەسى دە وڭ شە­شىلەدى دەگەن ۇكىلى ءۇمىتىمىز بار.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ: تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن قولىمىزعا ۇستاعان العاشقى كۇننەن باستاپ حالقىمىزدىڭ ەجەلگى اسىل مۇرالارىن، قادىر-قاسيەتىن قايتا جاڭعىرتىپ، ۇلت رەتىندە تۇلەتىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە بار كۇشتى سالۋمەن قاتار، شەتەلدەردەگى باۋىرلارىمىزدىڭ ونەرىن، ادەبي مۇراسىن، حالىقتىق قولونەرىن، اتاكاسىبىن دامىتۋدا ارنايى جۇمىستار جۇرگىزىپ كەلەمىز. بۇل – ادامي كاپيتالدى وتانعا ورالتۋدىڭ وڭ قادامدارىنىڭ ءبىرى. بۇل قادام جاڭىلمايدى، شەكارا جابىلمايدى. ۇلى كوش جالعاسا بەرەدى. ويتكەنى الەمدەگى بار قازاق – ءبىر قازاق.

– ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا وراي قانداي ءىس-شارالار وتكىزەسىزدەر؟
– بۇل مەرەيلى مەرەكەگە وراي وتكىز­گەلى وتىرعان اۋقىمدى شارالارىمىز كوپ. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ مۇ­رىندىق بولۋىمەن ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا وراي وتەتىن سالتاناتتى جيىنعا الىس-جاقىن شەتەلدەردەن قا­زاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىن شا­قىر­ماقپىز. وسىعان وراي ۇلكەن جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. سىرتتاعى اعايىندار دا قۇر قاراپ جاتقان جوق. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كەزدە ەڭ ال­عاش تانىعان ەلدىڭ ءبىرى تۇركيا بولاتىن. ولاردىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى. سول باۋىرلارىمىز وسى جولى دا شى­نايى تۋىسقاندىق جاقىندىعىن ءبىل­دىرىپ، ءوز ەلدەرىندە ۇلكەن جيىن وتكىزبەك. سوعان ءبىزدى شاقىرىپ وتىر. دەلەگاتسيا قۇرامىنا مادەنيەت، ادەبيەت، ونەر وكىل­دەرىن كىرگىزدىك. تاياۋدا بارىپ قايتا­-مىز. ءدال وسىنداي جيىن قىرعىزستان مەن وزبەكستاندا دا وتپەك.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان ەرماحان شايحىۇلى

Abai.kz