وسى اپتادا بەلگىلى جۋرناليست كولباي ادىربەكۇلىنىڭ "تۇركىستان" گازەتىنە "ۇلەسكەرلەر قۇقىعى — جالپىنى قۋانتقان جاڭا زاڭ" اتتى ماقالاسى جاريالاندى. ءۇيلى بولۋ - ءار قازاقتىڭ ارمانى. سوندىقتان دا ايتارى مول ماقالانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

قاراپايىم جانعا باسپانا باستى ماسەلە. اسىرەسە، قالادا. قالاعا قونىس اۋدارۋشىلار سانى جىلدان جىلعا ارتىپ كەلەدى. باسپاناسى جوق جاندا قايدان كۇي بولسىن. قالانىڭ ءار تۇسىنان پاتەر جالداپ، جىلدار بويى كوشىپ-قونىپ جۇرگەنى. ءسويتىپ تاپقان-تايانعان قارجىسىن پاتەر ساتىپ الۋعا جينايدى.

مۇندايدا قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ تاسى ورگە دومالايتىنى بەلگىلى.  اقپارات قۇرالدارى ارقىلى «مىنا ءساندى ءۇيدىڭ قۇرىلىسىنا قارجى سالساڭدار، ىشىندەگى قولايلى پاتەرلەردە تۇراسىزدار» دەپ كوز اربايتىن سىزبا، جوباسىمەن قىزىقتىرىپ جاتقانى. ءبىرىنىڭ جارناماسى، بىرىنەن وتكەن. اڭعال جاندار ولارعا سەنىم ارتىپ، قالتالارىنداعى بارىن بەرىپ، بولاشاق پاتەرلەرىن اسىعا كۇتۋمەن كۇن كەشەدى. قورىندا قارجىسى مول «بازيس-ا» مەن «وردا-ينۆەست»  سەكىلدى ۇلكەن قۇرىلىس كومپانيالار بەرگەن ۋادەسىندە تۇرىپ، ۇلەسكەرلەردى جاڭا پاتەرلەرىنە كىرگىزىپ، قۋانتىپ جاتسا، كەيبىر قۋلىق-سۇمدىقپەن ءۇي سالۋعا بيلىك ورىندارىنان ليتسەنزيا العان كومپانيا باسشىسى، كوز قىلىپ، قۇرىلىستى باستايدى دا، ۇلەسكەردىڭ قۇرىلىسقا بەرگەن بار اقشالارىن قالتاسىنا سالىپ «ماڭعىت، اۋزىڭا ساڭعىتتىڭ» كەرىمەن شەتەل اسىپ، قاراسىن دا كورسەتپەي كەتىپ جاتقانى. بار جيعان-تەرگەنىنەن ايرىلعاندار سان سوعىپ، قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنا شاعىمدانۋدان باسقا امال تاپپاۋدا. مۇنداي الاياقتاردىڭ سانى سوڭعى ون جىلدا ءبىرشاما وسكەن.

رەسپۋبليكا باس پروكۋراتۋراسىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، ەل اۋماعىندا قۇرىلىسى اياقسىز قالعان نەمەسە ۇزاق ۋاقىت بويىنا ۇلەسكەرلەردىڭ كۇتۋمەن وزەگىن تالدىرعان ءتورت جۇزدەن استام تۇرعىن ءۇي بار ەكەن. سول ۇيلەردىڭ كوبىسى الماتى مەن استانادا جانە بىرقاتار وبلىس ورتالىقتارىنان دا كەزدەستىرۋگە بولادى.

ەرعانات تايجانوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن «ازبۋكا جيليا» قۇرىلىس كومپانياسى استانادان ءساندى ءۇي سالىپ بەرەمىن دەپ جارياعا جار سالعان سوڭ جۇرت سەنىپ قالتاسىنداعى بارىن بەرگەن. ول قۇرىلىسقا ەكى مىڭ ۇلەسكەر سالعان قوماقتى قاراجاتتى قىمقىرىپ، ءوزى تابان استىندا جوق بولدى. كومپانيا قىزمەتكەرلەرى دە باسشىسىنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيتىن بولىپ شىققان.  الدانعانىن سوندا عانا سەزگەن ۇلەسكەرلەر قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنا بارىپ شاعىمدانادى. ولار الىس-جاقىن شەتەلدەردەن ىزدەۋ سالسا، دەرەگى سوناۋ اۆستريادان شىققان كورىنەدى. ەسەبى تۇگەل تايجانوۆ وتىز ميليوننان استام دوللارمەن سول ەلدە، ءساندى ۇيدە تۇرىپ جاتسا كەرەك. مۇنداي كەلەڭسىز جاعداي تەك بىلتىر مەن بيىل عانا ەمەس، تالاي جىلداردان بەرى ورىن الىپ كەلەدى. ۇلەسكەرلەرگە قاتىستى زاڭ بولماعان سوڭ الاياقتار سولاي بىلگەنىن ىستەگەن.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باس پرو­كۋ­رورى جاقىپ اسانوۆ:

− كەيبىر قۇرىلىس كومپانيالارى ارزان باعامەن قىزىقتىرىپ، كۇماندى شارتتار ۇسى­نىپ، كوپ ادامداردى الداپ كەتتى. ازاماتتار جىلداپ جيناعان اقشاسىنان ايىرىلىپ، ارمانداعان پاتەرىن الا الماي قالعان، − دەيدى.

بۇدان بىلاي ۇلەسكەرلەردىڭ باسپانالى بولۋىنا مەملەكەت كەپىل بولادى. سول ءۇشىن ۇلەسكەرلەردىڭ قۇقىعىن قورعايتىن جاڭا زاڭ ومىرگە كەلدى. زاڭ اعىمداعى جىلدىڭ 10 قازانىنان باستاپ كۇشىنە ەندى. وسى زاڭعا بايلانىستى قازىرگى تاڭدا رەسپۋبليكا باس پروكۋراتۋراسىندا «الداۋسىز ۇلەستىك باسپانا» جوباسى قابىلداندى. بۇگىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى سول جوبا بويىنشا قالالارداعى قۇرىلىس كومپانيا وكىلدەرىنە زاڭ تالاپتارىن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە.

جۋىردا «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ «قوعامدىق كەڭەس» باعدارلاماسىندا جانە عالامتور جۇيەلەرىندە ۇلتتىق ەكو­نوميكا مينيسترلىگى ەكونوميكانىڭ ينفرا­قۇرىلىمىن دامىتۋ دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى ۇلان جازىلبەك وسى زاڭنىڭ قىرى مەن سىرىن كوپشىلىككە اشىپ ايتىپ بەردى. ول:

− ءبىز ۇلەسكەرلەر قۇقىن قورعايتىن زاڭدى دايىنداۋ بارىسىندا  كوپتەگەن مەملەكەتتىك ورگانداردى، ۇلتتىق كاسىپكەرلىك پالاتاسىن، قۇرىلىس سالاسىنداعى قاۋىمداستىقتىڭ ءبارىن تارتتىق. سونداي-اق، ۇلەسكەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلدەرى دە بەلسەنە قاتىستى، − دەپ ناقتى ماسەلەگە كوشتى.       − وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر 2007 مەن 2010 جىلدار ارالىعىندا الاياقتاردىڭ كەسىرىنەن رەسپۋبليكا بويىنشا 450 تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى بىتپەي، 62 مىڭ ۇلەسكەر زارداپ شەكتى. قۇرىلىستىڭ كوبىسى باستالعان دا تاستالعان. بىرقاتارى قاراجاتتىڭ ماقساتسىز جۇمسالۋىنا بايلانىستى ساقالدى قۇرىلىس بولىپ وتىر. بۇل ۇلەسكەرلەردىڭ عانا ەمەس ءبىزدىڭ دە ۇلكەن پروبلەمامىزعا اينالدى. ۇكىمەت سول بىتپەي قالعان قۇرىلىسقا بيۋدجەتتەن 450 ميلليارد تەڭگە ءبولدى. ەندى جاڭا زاڭ مۇنداي كەلەڭسىزدىككە جول بەرمەيتىن بولادى. جاڭا زاڭ بويىنشا قۇرىلىس جۇرگىزەتىن مەردىگەر كومپانيالارعا تالاپ كۇشەيتىلدى. قۇرىلىس جۇرگىزۋگە ەندى ليتسەنزياسىنان باسقا، جارعىلىق كاپيتالى، جەر تەلىمى، جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتارى بولۋى شارت.

«بايتەرەك» اكتسيونەرلىك قوعامى جانىنان قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ۇلەستىك سالىمدارىنا كەپىلدىك بەرۋ جۇيەسىن قۇرۋ ءۇشىن 10 ميلليارد تەڭگە جارعى كاپيتالى بار تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا كەپىلدىك بەرۋ قورى قۇرىلعان.

تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا كەپىلدىك بەرۋ باسقارما توراعاسى داۋرەن وڭاەۆ بۇل جونىندە بىلاي دەيد:

− جارعىلىق مىندەتتەرگە سايكەس، قور قۇرىلىس سالۋشىنىڭ تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى بويىن­شا مىندەتتەمەلەرىن ورىنداماعان جاع­دايدا ۇلەسكەرلەرگە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ تولىق اياقتالۋىنا كەپىلدىك بەرەتىن بولادى، − دەيدى.

ال بۇل قانداي كەپىلدىك؟ ەگەر تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس پايدالانۋ مەرزىمى سەبەپسىز كەشىكسە، قارجى ماقساتتى تۇردە جۇمسالماسا، قۇرىلىس جۇرگىزۋشى مەردىگەردىڭ دارمەنسىزدىگى جونىندە سوت شەشىمى شىقسا، ارنايى قۇرىلعان كەپىلدەندىرۋ قورى بار بيلىكتى قولىنا الادى.

− قور جاۋاپتى كومپانيانىڭ باسقارۋ قورىن ءوز قولىنا الىپ، قاجەت بولعان جاع­داي­دا قۇرىلىستى بەلگىلەنگەن ۋاقىتىندا ءبى­تىرىپ، پايدالانۋعا بەرە الاتىن باسقا مەر­دىگەردى جۇمىسقا تارتادى. وسىلايشا مەحانيزمدى جەتىلدىرۋگە تۇرتكى بولعان قۇرىلىستىڭ اياقتالماي قالۋ قاۋىپى ازايادى. دەمەك قۇرىلىس بۇگىنگىدەي ۇزاققا سوزىلىپ كەتپەي، قالاي بولعاندا دا اياعىنا دەيىن جەتكىزىلەدى، − دەيدى داۋرەن وڭاەۆ.

زاڭدا قۇرىلىس جۇرگىزەتىن مەردىگەرگە تالاپتار كۇشەيتىلگەن. ول قانداي تالاپتار؟

مەردىگەردىڭ وسى قۇرىلىس سالاسى بويىنشا كەمىندە 3 جىل جۇمىس ءوتىلى بولۋى كەرەك. بۇل ولاردىڭ تاجىريبەسى بارىن كورسەتەدى. سونداي-اق، قۇرىلىسشىلار رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار الماتى مەن استانا سەكىلدى ءىرى قالالاردا كەمىندە 18 مىڭ شارشى مەتر، ال وڭىرلەردە كەمىندە 9 مىڭ شارشى مەتر قۇرىلىس سالعان بولۋلارى قاجەت. ەڭ باستىسى، سوڭعى ەكى جىلدا قارجىلىق تۇرعىداعى قىزمەتىندە ولقىلىق بولماعانى ءجون.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋ­را­تۋراسىنىڭ رەسمي وكىلى ءنۇردىلدا وراز قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تاراپىنان قاداعالاناتىن جايلاردان جۇرتتى حاباردار ەتتى.

− ءبىز ەكى جاعدايدا عانا ۇلەسكەرلەردىڭ اقشاسىن قۇرىلىسقا تارتا الامىز. ءبىرىنشىسى، قۇرىلىس كومپانياسىنا اكىمشىلىكتىڭ ارنايى رۇقساتى بەرىلسە. ەكىنشىدەن، كەپىلدىك قورىنان كەپىلدىك بەرىلگەندە. وسى ەكى شارتتى ورىنداعان مەردىگەر عانا قۇرىلىسقا كىرىسە الادى. مەردىگەر كومپانيا ءوز قاراجاتىنا ءۇيدىڭ قاڭقاسى سالىنىپ بىتكەندە عانا نەمەسە ەكىنشى دارەجەلى بانكتەر مەردىگەرگە كەپىلدىك بەرگەن جاعدايدا عانا اكىمشىلىك رۇقساتىن بەرە الادى. تاعى دا ۇلەسكەرلەر الدەقانداي قۋلارعا الدانىپ، بارماقتارىن تىستەپ قالماس ءۇشىن وسىلاردى قاتاڭ قاداعالاۋعا الاتىن بولامىز.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەيبىر قۇرىلىس كومپانيالارى قۇرىلىس ساپاسىنا اسا ءمان بەرمەي كەلدى. ونىڭ كورىنىسىن الماتىدا بىلتىر عانا پايدالانۋعا بەرىلگەن ۇيلەردەن كورۋگە بولادى. قالانىڭ الاتاۋ اۋدانىنداعى العاباس شاعىن اۋدانىنداعى ەكى جاڭا سالىنعان كوپ قاباتتى ءۇي قيسايىپ، تۇرعىندارىنا قاۋىپ تۋعىزعاندىقتان قالا باسشىلىعى ولاردى ۋاقىتشا باسقا مەكەن-جايلارعا قونىستاندىرعان. قازىر سول ۇيلەردى سالعان مەردىگەرلەر ءوز قاتەلەرىن جوندەۋگە كىرىسكەن.

زاڭ قىزمەتكەرى جاندوس تۇياق:

− جاڭا زاڭنىڭ مەردىگەرلەرگە قوياتىن تاعى ءبىر تالابى بار – ەندى ولار ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە قۇرىلىس نىساندارىن جۇرگىزە المايدى. اۋەلى باستاعان قۇرىلىسىن اياعىنا دەيىن تولىق جەتكىزىپ، ۇلەسكەرلەردى قونىستاندىرعان سوڭ عانا ەكىنشى قۇرىلىس نىسانىن باستاۋعا رۇقسات ەتىلەدى. مۇنىڭ تۇرعىن ءۇي ساپاسىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتەتىنى انىق، – دەيدى.

ۇلەسكەرلەر بۇدان بىلاي قۇرىلىس بارىسىن ونلاين ارقىلى قاداعالاپ وتىرۋ مۇمكىندىگىنە دە يە بولا الادى. ويتكەنى زاڭدا قۇرىلىس جۇرگىزۋشى كومپانيانىڭ جەكە ينتەرنەت رەسۋرسى بولۋى ءتيىس دەپ انىق جازىلعان. كومپانيا سول بويىنشا ايىنا ءبىر رەت ءوز سايتىن جاڭارتىپ، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنىڭ بارىسى تۋرالى تىڭ مالىمەتتەر بەرىپ وتىرۋ مىندەتتەلگەن.

«كوش جۇرە تۇزەلەدى». ۇلەسكەرلەردىڭ كوپ جىلداردان بەرى كۇتكەن زاڭى دا ومىرگە كەلدى. ەندى ولاردىڭ قۇقىعىن قورعايتىن مەملەكەتتىك ۇيىمدار بار. دەسەك تە، كوكەيگە جاڭا زاڭ ۇلەسكەرلەر ۇدەسىنەن شىعىپ، كوڭىلدەرىن جايلاندىرا الا ما دەگەن سۇراق ورالادى؟ ونى ۋاقىت كورسەتەدى.

كولباي ادىربەكۇلى

Abai.kz