Osy aptada belgili jurnalist Kólbay Adyrbekúlynyng "Týrkistan" gazetine "Ýleskerler qúqyghy — Jalpyny quantqan jana zan" atty maqalasy jariyalandy. Ýili bolu - әr qazaqtyng armany. Sondyqtan da aitary mol maqalany oqyrman nazaryna úsynudy jón sanap otyrmyz.

Abai.kz aqparattyq portaly

Qarapayym jangha baspana basty mәsele. Ásirese, qalada. Qalagha qonys audarushylar sany jyldan jylgha artyp keledi. Baspanasy joq janda qaydan kýy bolsyn. Qalanyng әr túsynan pәter jaldap, jyldar boyy kóship-qonyp jýrgeni. Sóitip tapqan-tayanghan qarjysyn pәter satyp alugha jinaydy.

Múndayda qúrylys kompaniyalarynyng tasy órge domalaytyny belgili.  Aqparat qúraldary arqyly «Myna sәndi ýiding qúrylysyna qarjy salsandar, ishindegi qolayly pәterlerde túrasyzdar» dep kóz arbaytyn syzba, jobasymen qyzyqtyryp jatqany. Birining jarnamasy, birinen ótken. Anghal jandar olargha senim artyp, qaltalaryndaghy baryn berip, bolashaq pәterlerin asygha kýtumen kýn keshedi. Qorynda qarjysy mol «Baziys-A» men «Orda-invest»  sekildi ýlken qúrylys kompaniyalar bergen uәdesinde túryp, ýleskerlerdi jana pәterlerine kirgizip, quantyp jatsa, keybir qulyq-súmdyqpen ýy salugha biylik oryndarynan liysenziya alghan kompaniya basshysy, kóz qylyp, qúrylysty bastaydy da, ýleskerding qúrylysqa bergen bar aqshalaryn qaltasyna salyp «manghyt, auzyna sanghyttyn» kerimen shetel asyp, qarasyn da kórsetpey ketip jatqany. Bar jighan-tergeninen airylghandar san soghyp, qúqyq qorghau oryndaryna shaghymdanudan basqa amal tappauda. Múnday alayaqtardyng sany songhy on jylda birshama ósken.

Respublika Bas prokuraturasynyng mәlimetine qaraghanda, el aumaghynda qúrylysy ayaqsyz qalghan nemese úzaq uaqyt boyyna ýleskerlerding kýtumen ózegin taldyrghan tórt jýzden astam túrghyn ýy bar eken. Sol ýilerding kóbisi Almaty men Astanada jәne birqatar oblys ortalyqtarynan da kezdestiruge bolady.

Erghanat Tayjanov jetekshilik etken «Azbuka jiliya» qúrylys kompaniyasy Astanadan sәndi ýy salyp beremin dep jariyagha jar salghan song júrt senip qaltasyndaghy baryn bergen. Ol qúrylysqa eki myng ýlesker salghan qomaqty qarajatty qymqyryp, ózi taban astynda joq boldy. Kompaniya qyzmetkerleri de basshysynyng qayda ketkenin bilmeytin bolyp shyqqan.  Aldanghanyn sonda ghana sezgen ýleskerler qúqyq qorghau oryndaryna baryp shaghymdanady. Olar alys-jaqyn shetelderden izdeu salsa, deregi sonau Avstriyadan shyqqan kórinedi. Esebi týgel Tayjanov otyz milionnan astam dollarmen sol elde, sәndi ýide túryp jatsa kerek. Múnday kelensiz jaghday tek byltyr men biyl ghana emes, talay jyldardan beri oryn alyp keledi. Ýleskerlerge qatysty zang bolmaghan song alayaqtar solay bilgenin istegen.

Qazaqstan Respublikasynyng Bas pro­ku­rory Jaqyp Asanov:

− Keybir qúrylys kompaniyalary arzan baghamen qyzyqtyryp, kýmәndi sharttar úsy­nyp, kóp adamdardy aldap ketti. Azamattar jyldap jinaghan aqshasynan aiyrylyp, armandaghan pәterin ala almay qalghan, − deydi.

Búdan bylay ýleskerlerding baspanaly boluyna memleket kepil bolady. Sol ýshin Ýleskerlerding qúqyghyn qorghaytyn jana zang ómirge keldi. Zang aghymdaghy jyldyng 10 qazanynan bastap kýshine endi. Osy zangha baylanysty qazirgi tanda Respublika Bas prokuraturasynda «Aldausyz ýlestik baspana» jobasy qabyldandy. Býginde qúqyq qorghau organdary sol joba boyynsha qalalardaghy qúrylys kompaniya ókilderine zang talaptaryn týsindiru júmystaryn jýrgizude.

Juyrda «Qazaqstan» telearnasynyng «Qoghamdyq kenes» baghdarlamasynda jәne ghalamtor jýielerinde Últtyq eko­nomika ministrligi Ekonomikanyng infra­qúrylymyn damytu departamentining diyrektory Úlan Jazylbek osy zannyng qyry men syryn kópshilikke ashyp aityp berdi. Ol:

− Biz ýleskerler qúqyn qorghaytyn zandy dayyndau barysynda  kóptegen memlekettik organdardy, últtyq kәsipkerlik palatasyn, qúrylys salasyndaghy qauymdastyqtyng bәrin tarttyq. Sonday-aq, ýleskerler qauymdastyghynyng ókilderi de belsene qatysty, − dep naqty mәselege kóshti.       − Ózderiniz bilesizder 2007 men 2010 jyldar aralyghynda alayaqtardyng kesirinen respublika boyynsha 450 túrghyn ýy qúrylysy bitpey, 62 myng ýlesker zardap shekti. Qúrylystyng kóbisi bastalghan da tastalghan. Birqatary qarajattyng maqsatsyz júmsaluyna baylanysty saqaldy qúrylys bolyp otyr. Búl ýleskerlerding ghana emes bizding de ýlken problemamyzgha ainaldy. Ýkimet sol bitpey qalghan qúrylysqa budjetten 450 milliard tenge bóldi. Endi jana zang múnday kelensizdikke jol bermeytin bolady. Jana zang boyynsha qúrylys jýrgizetin merdiger kompaniyalargha talap kýsheytildi. Qúrylys jýrgizuge endi liysenziyasynan basqa, jarghylyq kapitaly, jer telimi, jobalyq-smetalyq qújattary boluy shart.

«Bәiterek» aksionerlik qoghamy janynan Qazaqstan Respublikasynda ýlestik salymdaryna kepildik beru jýiesin qúru ýshin 10 milliard tenge jarghy kapitaly bar Túrghyn ýy qúrylysyna kepildik beru qory qúrylghan.

Túrghyn ýy qúrylysyna kepildik beru basqarma tóraghasy Dәuren Onaev búl jóninde bylay deyd:

− Jarghylyq mindetterge sәikes, qor qúrylys salushynyng túrghyn ýy qúrylysy boyyn­sha mindettemelerin oryndamaghan jagh­dayda ýleskerlerge túrghyn ýy qúrylysynyng tolyq ayaqtaluyna kepildik beretin bolady, − deydi.

Al búl qanday kepildik? Eger túrghyn ýy qúrylys paydalanu merzimi sebepsiz keshikse, qarjy maqsatty týrde júmsalmasa, qúrylys jýrgizushi merdigerding dәrmensizdigi jóninde sot sheshimi shyqsa, arnayy qúrylghan kepildendiru qory bar biylikti qolyna alady.

− Qor jauapty kompaniyanyng basqaru qoryn óz qolyna alyp, qajet bolghan jagh­day­da qúrylysty belgilengen uaqytynda bi­tirip, paydalanugha bere alatyn basqa mer­digerdi júmysqa tartady. Osylaysha mehanizmdi jetildiruge týrtki bolghan qúrylystyng ayaqtalmay qalu qauipi azayady. Demek qúrylys býgingidey úzaqqa sozylyp ketpey, qalay bolghanda da ayaghyna deyin jetkiziledi, − deydi Dәuren Onaev.

Zanda qúrylys jýrgizetin merdigerge talaptar kýsheytilgen. Ol qanday talaptar?

Merdigerding osy qúrylys salasy boyynsha keminde 3 jyl júmys ótili boluy kerek. Búl olardyng tәjiriybesi baryn kórsetedi. Sonday-aq, qúrylysshylar respublikalyq manyzy bar Almaty men Astana sekildi iri qalalarda keminde 18 myng sharshy metr, al ónirlerde keminde 9 myng sharshy metr qúrylys salghan bolulary qajet. Eng bastysy, songhy eki jylda qarjylyq túrghydaghy qyzmetinde olqylyq bolmaghany jón.

Qazaqstan Respublikasy Bas proku­ra­turasynyng resmy ókili Núrdildә Oraz qúqyq qorghau organdary tarapynan qadaghalanatyn jaylardan júrtty habardar etti.

− Biz eki jaghdayda ghana ýleskerlerding aqshasyn qúrylysqa tarta alamyz. Birinshisi, qúrylys kompaniyasyna әkimshilikting arnayy rúqsaty berilse. Ekinshiden, Kepildik qorynan kepildik berilgende. Osy eki shartty oryndaghan merdiger ghana qúrylysqa kirise alady. Merdiger kompaniya óz qarajatyna ýiding qanqasy salynyp bitkende ghana nemese ekinshi dәrejeli bankter merdigerge kepildik bergen jaghdayda ghana әkimshilik rúqsatyn bere alady. Taghy da ýleskerler әldeqanday qulargha aldanyp, barmaqtaryn tistep qalmas ýshin osylardy qatang qadaghalaugha alatyn bolamyz.

Kýni býginge deyin keybir qúrylys kompaniyalary qúrylys sapasyna asa mәn bermey keldi. Onyng kórinisin Almatyda byltyr ghana paydalanugha berilgen ýilerden kóruge bolady. Qalanyng Alatau audanyndaghy Alghabas shaghyn audanyndaghy eki jana salynghan kóp qabatty ýy qisayyp, túrghyndaryna qauip tughyzghandyqtan qala basshylyghy olardy uaqytsha basqa meken-jaylargha qonystandyrghan. Qazir sol ýilerdi salghan merdigerler óz qatelerin jóndeuge kirisken.

Zang qyzmetkeri Jandos Túyaq:

− Jana zannyng merdigerlerge qoyatyn taghy bir talaby bar – endi olar bir mezgilde birneshe qúrylys nysandaryn jýrgize almaydy. Áueli bastaghan qúrylysyn ayaghyna deyin tolyq jetkizip, ýleskerlerdi qonystandyrghan song ghana ekinshi qúrylys nysanyn bastaugha rúqsat etiledi. Múnyng túrghyn ýy sapasyn jaqsartugha yqpal etetini anyq, – deydi.

Ýleskerler búdan bylay qúrylys barysyn Onlayn arqyly qadaghalap otyru mýmkindigine de ie bola alady. Óitkeni zanda qúrylys jýrgizushi kompaniyanyng jeke internet resursy boluy tiyis dep anyq jazylghan. Kompaniya sol boyynsha aiyna bir ret óz saytyn janartyp, túrghyn ýy qúrylysynyng barysy turaly tyng mәlimetter berip otyru mindettelgen.

«Kósh jýre týzeledi». Ýleskerlerding kóp jyldardan beri kýtken zany da ómirge keldi. Endi olardyng qúqyghyn qorghaytyn memlekettik úiymdar bar. Desek te, kókeyge jana zang ýleskerler ýdesinen shyghyp, kónilderin jaylandyra ala ma degen súraq oralady? Ony uaqyt kórsetedi.

Kólbay ADYRBEKÚLY

Abai.kz