بالا – جانىڭدى جالعانمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان بەينە ءبىر كوپىر ىسپەتتى. ومىردە جىبەرگەن ەسەڭ مەن انتەك باسقان اتتەگەنايلارىڭنىڭ قارىمتاسىن تەك ۇرپاعىڭمەن عانا تۇگەندەي الاسىڭ. ەندەشە بالا اتاۋلىنى اكە مۇراتىنىڭ جاس تانگە الماسقان جاڭا ءبىر مۇمكىندىگى دەسەك تە بولعانداي. قىتايدىڭ كونە ءبىر ماقالى دا وسى ويىمىزدىڭ وندىعىنا ءدوپ كەلەدى. «بالا اكەدەن قانشا جاس كىشى بولسا، سونشا جاس ۇلكەن» ءپالساپاسىنىڭ استارىندا كەلەر مەزگىل مۇراگەرىنىڭ كىم ەكەندىگىن مويىنداعان ءادىل بىتىمگەرشىلىك جاتىر.

باز بىرەۋلەر ءۇشىن بالا بەل قىزىعىنىڭ قۇربانى، يا بولماسا ەرلى-زايىپتى ەكەۋدىڭ توسەكي القىنىسىنان پايدا بولا سالعان تىرشىلىك يەسى عانا. مۇنداي تاسىر تۇسىنىكتىڭ توڭىرەگىنەن «جاۋاپكەرشىلىك» تۋرالى وي ىزدەۋدىڭ دە قاجەتى بولا قويماس.

مىنە، الدىمدا قوس پاراعى ايقارا اشىلىپ فرانتس كافكانىڭ كىتابى جاتىر. جازۋشىنىڭ «اكەگە حات» دەپ اتالاتىن وسى ءبىر تۋىندىسىنداعى اكە مەن بالا اراسىنداعى قاتىناستى وقىپ وتىرىپ جون ارقاڭ مۇزداپ سالا بەرەدى. ارينە، مۇنداعى قاتىگەزدىك توركىنى وزگە تاقىرىپقا جۇك. ءبىزدىڭ جازباعىمىز كەرىسىنشە، مەيىرىم مەن سۇيىسپەنشىلىك ماسەلەسى. الەم ادەبيەتىندە اكە مەن بالا اراسىنداعى ماحابباتتى ابايداي ءيىن قاندىرىپ جازعان اقىن نەكەن-ساياق. مۇنداي عاجايىپ عازالعا بالاما بولۋعا جارايتىن بىردەن-ءبىر شىعارما كونە داۋىردەگى يسپان اقىنى حورحە مانريكەنىڭ «اكە ولىمىنە ارناۋ» اتتى تۋىندىسى دەگەن بولار ەدىك. پوەمانىڭ قىسقاشا عانا مازمۇنى مىناعان سايادى. ءومىردى وزەنگە تەڭەگەن اقىن ء«ولىم اتاۋلى سول وزەندى وزىنە تارتقان ءتۇپسىز تەڭىز سەكىلدى، ءبارىمىز دە اعىپ كەلىپ سوعان قۇيامىز» دەيدى. اكەسى دون رودريگەنى جوقتاپ ومىراۋىن جاسقا بوياعان شايىر اكە داڭقىن اسپانداتا جىرلاپ، ونىڭ باتىرلىعى مەن بىلگىرلىگىن يۋلي تسەزارگە، ال شىنشىلدىعى مەن شەشەندىگىن تسيتسەرونعا تەڭەيدى. ءولىمدى ونەر دارگەيىندە قابىلداۋعا ۇيرەتكەن وسى ءبىر پوەمانىڭ نەگىزگى وزەگىندە قۋراي ۇنىندەي ۋىلدەپ ءبىر سارىن ەستىلىپ تۇرادى. وسى سارىن ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي مەن باۋىرى وسپاندى جوقتاعانداعى زارىنا قاتتى ۇقسايدى ( ءبىر قىزىعى، حاكىمنىڭ قۇنانبايدى شىڭعىس حان مەن ەسكەندىرگە، وسپاندى پلاتون مەن سوكراتقا تەڭەگەن جولدارى حورحە ولەڭىنىڭ بەينە ءبىر جالعاسى سەكىلدى). قوس شىعارمانى ءوزارا جىمداستىرىپ تۇرعان ورتاق ماسەلە اكە مەن بالا اراسىنداعى عاجايىپ ماحاببات تاقىرىبى. مىنە، ءبىزدىڭ دە ىزىنە ءتۇسىپ ىندەتپەك شارۋامىز ءدال وسى بولعالى تۇر. 

ۋاقىت تىلشەسى حورحەدەن قۇنانباي بالاسىنا قاراي اۋىسقاندا اتالعان كەيىپكەرلەر توبى تولىعىمەن ورىن الماستىرىپ ۇلگەرەدى. مۇنداعى ەڭ باستى ايىرماشىلىق، اكە ءوز پەرزەنتىن ولگەننەن كەيىن ەمەس، كەرىسىنشە كوزى تىرىسىندە ۇلىقتايدى. وسى ورايدا مىنا ءبىر ماسەلەنىڭ دە باسىن اشالاپ ايتقىمىز كەلەدى. گۋمانيتارلىق عىلىمدا سىرەسكەن ستەرەوتيپتەردى ءسوز قىلماعاندا، بەلگىلى اۆتوريتەتتەردىڭ اتاعى مەن داڭقى الدىڭعى شەپتە جۇرەدى. ولاردىڭ ەڭبەگىنەن كورى ەسىمدەرىنىڭ ءبىرىنشى بولىپ كۋاگەرلىككە تارتىلىپ جاتاتىنى دا سوندىقتان. ءبىر قىزىعى، سول «دانىشپاندار» دۇرىس دەپ تاۋىپ، باتاسىن بەرگەن دەرەكتى سەنىڭ اقىلىڭ مەن جۇرەگىڭ، تۇيسىگىڭ مەن تانىمىڭ ەش قابىل ەتپەسە شە؟ سوندا نە ىستەۋگە بولادى؟
مىنە، بۇل شاققا دەيىن مىڭ عالىمنىڭ اۋىزىمەن «عاشىقتىق جىرى» دەپ مويىندالىپ، ات قويىلىپ، ازان شاقىرىلعان حاكىم ەڭبەگىنىڭ ءبىرى – «كوزىمنىڭ قاراسى» ولەڭى.

ال، ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا مۇنىڭ «ماحابباتقا»، ونىڭ ىشىندە ايەل زاتىنا ەشقانداي دا قاتىسى جوق. بۇل ابايدىڭ ءتانى بولەك دەمەسەڭ جانى ءبىر، جالعانداعى شىن «عاشىعى» ابدىراحمانعا ارناعان ولەڭى بولاتىن.

كوزىمنىڭ قاراسى،
كوڭىلىمنىڭ ساناسى.
بىتپەيدى ىشىمدە،
عاشىقتىڭ جاراسى.

راس، ءابدىراحمان اباي ءۇشىن «كوزىنىڭ قاراسى» مەن «كوڭىلىنىڭ ساناسى» ەدى. بالقوجا ءبيدى بەك ىنتىزار ەتكەن ىبىراي سەكىلدى ء«ۇمىت ەتكەن كوزىمنىڭ نۇرى بالام» ىقىلاسىنىڭ شىن يەسى-تۇعىن.
ماسەلەنىڭ ميا تامىرىنداي بولىپ بىتىسىپ كەتۋىنە، ءتورتىنشى جولداعى «عاشىقتىق» ءسوزىنىڭ كوپ اسەرى بولعانعا ۇقسايدى. بۇعان باستى سەبەپ، كەشەگى ماتەرياليستىك يدەيا «ماحاببات» پەن «جار» ۇعىمدارىن سانامىزعا تەك ايەل وبرازى رەتىندە عانا بەينەلەپ، ودان اسىرا ويلاي المايتىن موجانتوپاي تۇسىنىككە ۇرىندىردى. ال باعزىداعى بابالار پايىمى ءۇشىن «ماحاببات» پەن «جار» ۇعىمدارى قۇدايلىق تانىم بولاتىن. بۇل سوزىمىزگە شاكارىم قاجىنىڭ مىنا ءبىر ولەڭى كۋا.

«...مەنىڭ جارىم قىز ەمەس،
حاقيقاتتىڭ شىن نۇرى.
ونى سەزەر ءسىز ەمەس،
كوزگە تاسا بۇل سىرى.
جاسىرىپ تۇر جار ءوزىن،
باس كوزىمەن قاراما.
جۇرەگىڭنىڭ اش كوزىن...»

قازاقتىڭ «قۇداي جار بولسىن» ءسوزىنىڭ شىن ماعىناسى دا وسى ءبىر ويدا جاتقانعا ۇقسايدى. عاشىقتىق – اسقاق ۇعىم. ول جان قالاۋىنان تۋسا، قۇمارلىق، كەرىسىنشە ءتان قالاۋىنان تۋادى. ەكەۋى سىرتتاي بىرىنە-ءبىرى قاتتى ۇقساعانى بولماسا، مۇلدە كەراعار ۇعىمدار. حاكىمنىڭ «عاشىقتىق، قۇمارلىق پەن ول ەكى جول» دەپ اراسىن اشالاپ ايتاتىنى دا سول. ءبىزدىڭ ەڭ باستى قاتەلىگىمىز «عاشىقتىق» ءسوزىنىڭ شىن تابيعاتىن تاني الماعانىمىزدا بولىپ وتىر عوي. شاكارىم ولەڭدەگى «جار» تۇسىنىگى سەكىلدى بۇل جەردەگى «عاشىقتىق» ءسوزى دە ساكرالدى ۇعىم. ەندەشە «عاشىقتىق» ۇلت پەن ۇلىس، ەركەك پەن ايەل دەپ استە بولىنبەيدى ەكەن. وندا تەك ىنتىزار ادرەسكە دەگەن الاپات سۇيىسپەنشىلىك قانا بولادى. مىنە، ابايدىڭ اقۋالى وسىنى كورسەتەدى.

قازاقتىڭ داناسى،
جاس ۇلكەن اعاسى.
بار دەمەس سەندەي ءبىر
ادامنىڭ بالاسى.

قۇدايشىلىعىن ايتايىق، وسى ءبىر شۋماقتىڭ ايەل زاتىنا نەندەي قاتىسى بار؟ ولەڭ الاش بالاسىنىڭ «داناسى» مەن «اعاسى» بولار ازاماتىنا سالماق ءتۇسىرىپ تۇرعان جوق پا؟ باسقا باعدارعا نەگىز تارتقان بۇل شۋماققا كۇمانمەن قاراعاندارعا، اقىننىڭ ء«ابدىراحمان ناۋقاستانىپ جاتقاندا» جازعان ولەڭدەرى مەن ول دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىنگى توپتاماسىنا نازار اۋدارۋىن سۇرايمىز. سول ولەڭدەردەگى: «جاسقا جاس، ويعا كارى ەدىڭ» يا بولماسا «كورگەن، بىلگەن وكىندى، ءمىن تاعار جان بولمادى» دەگەن جولدار جوعارىداعى شۋماقتىڭ اينا-قاتەسىز انالوگياسى ەمەس پە؟

جۇرەكتەن قوزعايىن،
ادەپتەن وزبايىن.
ءوزى دە بىلمەي مە،
كوپ سويلەپ سوزبايىن.

مۇرسەيىت بىكى بالاسىنىڭ قولجازباسىمەن جاريالانعان ابايدىڭ العاشقى جيناعىندا «كوزىمنىڭ قاراسى» ولەڭى 1891 جىلى جازىلعان دەپ كورسەتىلگەن ەكەن. ءابدىراحماننىڭ 1895 جىلى نە بارى جيىرما جەتى جاسىندا مەرت بولعاندىعىن ەسكەرسەك، اتالعان عازال سۇيىكتى ۇلىنىڭ كوزى تىرىسىندە تۋعان. ءبىز اقىننىڭ ء«وزى دە بىلمەي مە» يشاراسىنان وسىنى اڭعارامىز. ەكىنشى جاعىنان، وسى ءبىر ولەڭ جولدارى اكە مەن بالا اراسىندا ورناعان شىن اسىقتىقتىڭ ۇلىنا دا ايپاراداي انىق ەكەندىگىن ايگىلەپ تۇر. نە بارى ءتورت شۋماقتان عانا تۇراتىن عازالدىڭ سوڭعى جولى اقىننىڭ ءسوز ءتۇيىنى ىسپەتتى. «كوپ سويلەپ سوزبايىن» دەپ ءوز-وزىنە توقتام جاسايدى.

مىنە، كىسىلىكتىڭ ادەبى دە وسى. وسىمەن ءبارى دە ءبىتۋى كەرەك ەدى. جوق، ولاي بولماي شىقتى. ون سەگىز شۋماقتان تۇراتىن وزگە ءبىر ولەڭنىڭ بۇعان ەش سەبەپسىز قوسىلىپ كەتۋى، نەگىزگى شىندىقتىڭ قاينار كوزىن بىتەپ كەتكەن. ءسىز بەن ءبىزدىڭ ايداي اقيقاتتى اجىراتا الماي ساندالىپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى دە سودان.

ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەنبىز. ابايدىڭ «كوزىمنىڭ قاراسى» ءانى جۇمىر جەر بەتىندەگى ءار قازاق بالاسىنا تانىس دەسەك اسىرا ايتقاندىق ەمەس. سول ءبارىمىز «بىلەتىن» ءان ابايدىڭ تۇپنۇسقا تۋىندىسى ەمەس، وزگەرىسكە ۇشىراپ وپەراعا بەيىمدەلگەن ۆەرسياسى عانا. العاش دومبىرا تابيعاتىنداعى ءوزىنىڭ ءتول نۇسقاسىن ارۋاقتى ءانشى مادەنيەت ەشەكەەۆتىڭ ءۇنتاسپاسىنان ەستىگەندە، كوڭىلدىڭ ايران-اسىر بولعانى بار.

باقساق، ءان اۋەنىندە ايەل بەينەسى دەگەن اتىمەن جوق، كەرىسىنشە كەلەر ۋاقىتقا دەگەن سەنىم مەن ۇلكەن ءۇمىت بار. سول ۇكىلى ءۇمىتتىڭ كەيىپكەرى ءان اۋەزىنىڭ ءون بويىندا مەنمۇندالاپ تۇرادى.
مۋزىكا ماماندارى «قازاقتىڭ كوپتەگەن اندەرى قىز زاتىنا ارنالعان» دەيدى. بالكىم، سولاي دا شىعار، بىراق بۇل جەردەگى «عاشىقتىقتىڭ» وعان ءۇش قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايتىنىن قاداپ تۇرىپ ايتقىمىز كەلەدى. 

«كوزىمنىڭ قاراسى» – كوزىنىڭ قاراشىعىنداي بولعان ابدىراحمانعا اكە تاراپىنان جازىلعان عاجايىپ تۋىندى. اقىننىڭ اماناتىنداي بولعان وسى ءبىر ولەڭدى تالداۋعا، شىنىمدى ايتسام، كوپكە دەيىن جۇرەكسىنىپ ءجۇردىم. ءيا، ۋاقىت تولعاعىمەن ىشكە تۇسكەن شەمەن ويدىڭ «شەر تولقىتقانداعى» شىققان ءساتى بۇگىن بولدى. 

نە نارسەنىڭ بولسىن ءوز ادەبى بار. ەندەشە «كوپ سويلەمەي» بىزدە ءسوزىمىزدى وسى جەرىنەن ءتامام ەتەيىك.

"اقىل بىتپەس داۋلەتكە»

سوزىندە باي ادامنىڭ ءمىن بولمايدى، 
باي بولسا قىزمەتكەرىڭ كىم بولمايدى.
ەر جىگىت شەشەن بولىپ مالسىز بولسا،
راس دەپ ايتقان ءسوزى شىن بولمايدى.
ء(ماشھۇر-ءجۇسىپ)

اقىلىن شامشىراق ەتكەن اتالارىمىز ارتتاعى مۇراگەرلەرىنە: «بارىنەن دە جوق جامان» دەپ ەسكەرە جۇرمەككە ءلازىم ەستى ءبىر ءسوز قالدىرىپتى. ال مايلىقوجا اقىن «الدىنان كەدەيلىكتىڭ اينالىپ ءوت، توبەسى ءبىر كورىنسە قيىن بولار» دەپ اتالعان ويدى ودان ارمەن پىلتەلەي تۇسكەن ەكەن. جوقشىلىق جولداسىڭا اينالعان كۇننەن باستاپ، عازيز باسىڭا «قيامەت» ورنادى دەپ ايتا بەرسەك تە بولادى. دۇنيەدەگى كۇللى جاماندىق اتاۋلىنىڭ جوقتىقتان تامىر تارتاتىنى ءوز الدىنا، ونىڭ ادامعا كەلتىرەتىن مورالدىق ديسكومفورتى مەن پسيحولوگيالىق زاردابىن سانامالاپ كورىڭىز. سۇيەگىڭدى جاسىتىپ، جىگەرىڭدى قۇم قىلىپ جىبەرەتىن مۇنداي ءحالدى اتام قازاق «كەدەيدىڭ كۇنى كىجىنۋمەن وتەدى» دەپ ءبىر-اق اۋىز سوزبەن بەينەلەگەن ەكەن. 

بۇل «قورلىق» ءوز باسىڭمەن عانا كەتسە تاعى دا جاقسى عوي. ءار تاپشىلىقتان تۇسكەن تاڭبا ادەتىڭە ۇلاسىپ، مىنەزىڭە اينالادى. كەيىن سۇيەگىڭە ءسىڭىپ، قاندىق (شەجىرەلىك) قۇجاتىڭدى تۇزەدى. ال تەكتىڭ (گەننىڭ) ادامزاتتىڭ اقپاراتتىق قويماسى ەكەندىگى ايتپاساق تا بەلگىلى عوي. بۇگىنگى ۇلتىمىزدىڭ مەنتالدىك اۋرۋىنىڭ استارىنان وسى ءبىر ءجايدىڭ سەبەبى مەن سالدارىن اڭعارۋىمىزعا بولادى. جاسىراتىنى جوق، قاراشا حالىقتى تاسكەنەدەي سورعان تويىمسىزداردىڭ ارعى جاعىندا تويا تاماق ىشپەگەن «اتالارىنىڭ» اقپاراتتىق قورى جاتىر. مىنە، قانمەن بەرىلگەن قۇجات قازىرگى ۇرپاقتارىن دا وسىنداي وسپادارلىققا سالىپ وتىر. «قوي كورمەگەن قوي كورسە، قۋالاپ ءجۇرىپ ولتىرەر» عيبراتىنان ءبىز وسىنى تۇسىنەمىز.

الميساقتان بەرى اقىل مەن داۋلەت قامشىنىڭ ورىمىندەي تۇتاس ۇعىمدار ەدى. كەيىن كەلە وسى ەكەۋىنىڭ التىن ارقاۋى بىرىنەن-ءبىرى اجىراپ كەتتى. قازاق پايىمىندا باي ۇعىمى – تەكتىلىكتىڭ ءسينونيمى. نەگە دەيسىز عوي؟ سەبەبى كەنەن داۋلەتتىڭ ار جاعىندا سول ادامنىڭ ارمان-مۇراتى مەن توككەن تەرى جاتىر. ولاي بولسا، بايلىقتى ادام اقىل-ويىنىڭ زاتتانعان فورماسى دەسەك تە بولادى. ابايعا سالساق، ادامعا داۋلەتتىڭ ءبىتۋى تىكەلەي اقىلعا قاتىستى، اقىل داۋلەتكە ەمەس، كەرىسىنشە، داۋلەت اقىلعا مۇددەلى دەيدى. اقىن وسى ءبىر ويىن ودان ارمەن شيراتىپ «اقىلدىڭ جەتپەگەنى ارمان ەمەس» دەگەن تاعى ءبىر تەزيستى ۇسىنادى. بۇل جەردەگى «ارمان» اقىلدىڭ ەكۆيۆالەنتى. حاكىم ولەڭىنەن تۇيگەنىمىز، ارمان ءسوزسىز ورىندالادى ەكەن، ەگەر دە وعان ادام اقىلى جەتكەن بولسا. ال جەتپەگەن ەكەن، وندا ول جايىندا ءسوز ەتۋدىڭ قاجەتى دە جوق. 

اقىل – ادامدى ارمانعا جەتكىزۋشى قۇرال دەسەك، ال اقىلسىزدىقتىڭ ارتىندا نەندەي فەنومەن تۇر. ەندەشە وسى ماسەلەگە دە ازداپ ات شالدىرا كەتەلىك. ادام اقىلىن وتكىر ۇستاراداي ەتىپ ۇدايى قايراپ وتىراتىن قوس قۇندىلىق، وقۋ مەن ويلاۋ ماسەلەسى. وسى ەكەۋى توقتاعان جەردە ادام ساناسىندا دەگراداتسيا باستالادى. ءبىر سوزبەن عانا بايلامىن ايتساق، اقىلدى شاڭ باسادى. قازىر الەمدە ورىن الىپ وتىرعان قىلمىس اتاۋلى كوبىنەسە كەدەي ەلدەرگە ءتان. وسىنىڭ سەبەبى نە؟ 

مۇنىڭ تۇپكى ءتىنىن زەردەلەي تۇسسەك، ماسەلەنىڭ ءبارى ادام اقىلىنىڭ كەمىستىگىندە جاتىر. «سەن نە جەيتىنىڭدى ايتساڭ، مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ايتامىن» دەگەن ءتامسىلدى ءبارىمىز بىلەمىز عوي. ادامعا ءتان تۇرعىسىنان عانا باعا بەرگەن بۇل پالساپاعا ءبىز جاننىڭ «كورۋ» مەن «ەستۋ» ۇعىمدارىن دا قوسقان بولار ەدىك. سوندا بۇل ۇعىمنىڭ ماعىناسى بىلايشا: «سەن نە جەيتىنىڭدى، جانە نە كورىپ نە ەستيتىنىڭدى ايتساڭ، مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ايتامىن» بولىپ وزگەرگەن بولار ەدى. راسىندا، ادامنىڭ ىشكەنى مەن جەگەنى، كورگەنى مەن ەستىگەنى ىلعي دا جەتىسپەۋشىلىك بولسا، مۇنداي جانۇيادان كورەگەن ۇرپاق قايدان شىعا قويسىن (بۇعان ءبۇتىن ۇلتتىڭ ويلاۋ يدەنتيفيكاتسياسىن تومەندەتكەن تەلەديدارداعى تومەنەتەك باعدارلامالار مەن مىسىقشا ماۋىققان جۇلدىزقۇرتتاردىڭ لاڭىن قوسىڭىز). ءبىز وڭ قولىمىزدى سول جاق كەۋدەمىزدىڭ ۇستىنە قويىپ ء«بىز رۋحتىمىز، كۇشتىمىز» دەپ قانشا جەردەن كۇشەنسەك تە حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن تىرشىلىگى وڭالماسا، مۇنىڭ ءبارى بوس ءسوز بەن بوس قيال عانا. سونىمەن، «ىستەمەيتىن باس ەكى اياقتىڭ سورى» قاعيداسى قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ ناعىز پورترەتى. «قاراشىعاناق قازاقستان ءسوزىنىڭ سينونيمىنە اينالدى» (ع. بوقاش) دەمەكشى، جيىرما بەس جىل بويىنا ءبىزدىڭ ميىمىزدىڭ (اقىلىمىزدىڭ) ورنىنا مۇناي قىزمەت جاسادى. وسىلايشا سانامىزدىڭ دامۋى جيىرما بەس جىلعا كەنجەلەپ قالدى. مويىنداعانىمىز ءجون، بۇگىنگە دەيىنگى ۋاقىت بەدەرىندە مۇنايمەن باسەكەلەسە الاتىنداي بىردە-ءبىر وزگە سەكتور دامىعان جوق ( بۇل جەردە عىلىم مەن وي ترانسفەرى جايىندا ايتۋ تىپتەن ۇيات) وسىنىڭ كەسىرىنەن الەمدىك نارىقتاعى مۇناي باعاسىنىڭ وينامالى تسيكلونى ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە نەداۋىر دۇربەلەڭ تۋعىزىپ وتىر. ونى وزىمىزشە ەكونوميكالىق داعدارىس دەيمىز. دۇرىسى سانا داعدارىسى ەمەس پە؟ بۇل رۋحاني بانكروتقا ۇشىراعان سانامىزدى «ەكونوميكالىق داعدارىس» دەگەن بەتپەردەمەن ءوپ-وتىرىك بۇركەمەلەۋ عانا. دالىرەك ايتار بولساق، باسىمىزدىڭ ىستەمەيتىنىن باسقاعا اۋدارا سالۋ دەسەك تە بولادى (تاۋەلسىز اسپاننىڭ استىندا «تاۋەلدى» عۇمىر كەشىپ، نە باسىمىزدا ءۇي، نە باۋرىمىزدا قازاننىڭ بولماۋى بۇل ەندى ءوز الدىنا جەكە جىر). توبەدەگى تۇسىنىگىمىگە قايىرا ورالايىق. ادامعا داۋلەتتىڭ ءبىتۋى اقىلعا تىكەلەي قاتىستى دەدىك. مىناداي ءبىر سۇراق كوڭىل قىتىقتايدى. قازاقستاندى قويىپ، قاپ-قاپ اقشالارىن قارت قۇرلىققا سىيعىزا الماعان قازاقتىڭ بۇگىنگى بايلارى اقىلدى ما سوندا؟ ارينە، بەرىلەر جاۋاپتىڭ قانداي بولماعىن ءىشىمىز سەزەتىن سەكىلدى ...

رينگەلمان ەففەك 
(نەمەسە ۇسەندەر ۇكىمەتى)

ەگەر ەرەسەك ادام ءبىر ءوزى عانا 70 كەلىگە جۋىق جۇك كوتەرەدى دەسەك، بۇل ناتيجە ەكى ادام بىرىكسە 140, ال ءۇش ادام بىرىكسە 210 كەلى بولىپ ەسەلەنە بەرەدى دەپ تۇسىنگەن كەڭەس يدەولوگتارى ماسەلەنىڭ ءبارى ۇجىمداسىپ تىرلىك كەشۋدە دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. سودان «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» ناۋقانى باستالىپ، قىزىل ماتاعا اق جازۋمەن ايعىزدالعان ء«بىرىمىز – ءبارىمىز ءۇشىن، ءبارىمىز – ءبىرىمىز ءۇشىن»، ء«بىز بىرىكسەك الىنبايتىن قامال، اسالمايتىن اسۋ جوق» سەكىلدى جەلبۋاز ۇراندار ءار باعانالار باسىندا سامساي ىلىنگەن-تۇعىن. بۇل شارۋا 1927 جىلى حالىقتى جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ (ۇجىمداستىرۋ) ماسەلەسىنە الىپ كەلدى. ارعى جاعى ايتپاساق تا بەلگىلى. ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ باسىنا بۇلت ءۇيىرىلىپ، ولاردىڭ دۇنيە مۇلكى تالان-تاراجعا ءتۇستى. بۇعان باستى سەبەپ، بولاشاق ءبىر استاۋدان اس ىشپەك كەڭەس حالقى قاي جاعىنان بولسىن ءوزارا تەڭ، الەۋمەتتىك يا بولماسا رۋحاني تۇرعىدان ادامنان ادامنىڭ اسىپ كەتۋى دەگەن اتىمەن بولماۋى ءتيىس. وسىنداي ۇلت رۋحانياتىنا جاسالعان جويداسىز جوسپاردى قابىلداي الماعان قازاق بولمىسىنان «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس» دەگەن قاناتتى ءسوز قالعان-تۇعىن. «مىنا وكىمەت ادامدى باي ەتپەكتىڭ ورنىنا، بايدى كەدەي قالعانى نەسى» دەپ ايتىپ سالعانى ءۇشىن قازاقتىڭ ءبىر قارياسى اباقتى بوساعاسىن كورگەن ەكەن. سونىمەن بۇل جاعدايدى ءبىر سوزبەن عانا بەزبەندەسەك، الاشتىڭ رۋحاني اقۋالى مىناداي ساپا مەن سيپاتقا قاراي اۋىستى. «اساندار» جويىلىپ «ۇسەندەر» ۇيەلمەنى تولىعىمەن تاريح ساحناسىنا كوتەرىلدى. ءيا، ەندىگى جەردەگى قوعام دا، ۇكىمەت تە تەك سولاردىكى عانا بولاتىن. 

نەگىزىن فرانتسۋز عالىمى ماكسيميليان رينگەلمان (1861-1931) سالعان بۇل تەوريا تاريحتا «رينگەلمان ەففەكتىسى» دەگەن اتپەن ءمالىم. 1927 جىلى تۇڭعىش رەت سىناقتان وتكىزىلگەن تەوريا ناتيجەسى ادامداردىڭ «ۇجىمداسقان» ءىس-ارەكەتىنىڭ تۇبەگەيلى قاتە ەكەندىگىن دالەلدەدى. ەكسپريمەنت ەسەبى جوعارىداعى كەڭەس باسشىلارىنىڭ قيسىنى قيالدان عانا تۇراتىندىعىن، ونىڭ نەگىزگى ءمانى مىنادا ەكەندىگىن انىقتادى. ماسەلەن، ءبىر ادامنىڭ ەڭبەك كۇشىن 100 پايىز دەپ ەسەپتەيتىن بولساق، ەكى ادام بىرىككەندە بۇل كورسەتكىش 93, ال ءۇش ادام بىرىككەندە 85 بولسا، سەگىز ادامعا كوبەيگەندە جۇمىس ونىمدىلىگى 49 پايىزعا دەيىن تومەندەپ كەتكەن. عالىم تۇپتەپ كەلگەندە بۇل ادامداردى ەنجارلىق پەن جالقاۋلىققا عانا ۇيرەتەتىنىن، توپتىق مۇددە بولعان جەردە جەكە ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دەگەننىڭ اتىمەن بولمايتىنىن العا تارتادى. قالاي دەسەك تە وسى ءبىر ۇجىمداستىرۋ ساياساتى ۇلت اعازاسىنا كوپتەگەن كەساپاتتاردىڭ ۇرىعىن سەۋىپ كەتتى. 

ماسەلەن، «چينوۆنيك» اتاۋلىنىڭ مولشەردەن تىس كوپ ەكەندىگى، ءبىر عانا مەكەمە باسشىسىنىڭ پالەنشە كەڭەسشىسى مەن تۇگەنشە ورىنباسارىنىڭ بولۋى، بۇگىنگى ونەر مەن رۋحانياتتىڭ قىپ-قىزىل «ساۋدا» مەن «مافياعا» اينالۋى، بيوگرافياسى مەن جاعراپياسى كەلمەگەندەردىڭ بۇل سىباعادان سانالى تۇردە قاعىلۋى، قولدان «قايراتكەر» جاسالۋى ءبارى-ءبارى وسىنىڭ سالدارى عوي. ەڭ باستى وكىنىشتى جاعداي ۇلتتىڭ ءبىر ولشەمدەگى ستاندارتتى سانادا قالىپ قويۋى. ابدەن السىرەپ، دەربەس ويلاۋعا داعدىلانباعان سانامىزدىڭ وزگەرىس اتاۋلىعا ورە تۇرەگەلۋىنىڭ استارىندا، مىنەكي، وسىنداي قۇپيالار جاتىر. 
«ەگەر دە ءبىز بىردەي ويلايتىن بولساق، وندا بۇل ەشكىمنىڭ ەشتەڭە ويلامايتىندىعىنىڭ كورسەتكىشى» دەگەن ءتامسىل وسى ءسوزىمىزدىڭ ايعاعى عوي. وزگەرىس كەرەك دەگەندى وتە كوپ ايتامىز. 
ەندەشە، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءوزى تاۋەلسىز ويلاۋىمىزعا بەرىلگەن عاجايىپ مۇمكىندىك ەمەس پە ەدى؟!

ىقىلاس وجايۇلى

Abai.kz