مەنىڭ اتىم - شالتاباي
حالقىمىزدىڭ ەل بولىپ ەڭسە كوتەرۋى، ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى جولىنداعى شەجىرەدە، تاريح قويناۋىندا قوزعالماي جاتقان نەبىر تاماشا دەرەكتەردى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قالدىرماي زەرتتەپ، ونى كەلەشەككە امانات ەتىپ قالدىرۋ، قاشان دا ءوز ۋاعىنداعى كوزى ءتىرى ۇرپاقتىڭ موينىنداعى مىندەتى مەن پارىزى بولىپ كەلگەن.
شالتابايدى حالىق عاسىردان اسا ۋاقىت جادىنان شىعارماي، باتىر، اقىن، كۇيشى، سەرى رەتىندە بۇگىنگى بۋىن ۇرپاقتىڭ قۇلاعىنا جەتكىزدى. قازاق ادەبيەتى تاريحىندا شالتاباي تۋرالى تۇڭعىش رەت جازبا دەرەك قالدىرعان حالقىمىزدىڭ ۇلى اقىنى ءىلياس جانسۇگىروۆ بولاتىن. بەرتىن كەلە، شارعىن اقىن «ايسۇلۋ»، تاۋپىق جەكسەنباەۆ «قوجەكە» داستاندارىندا شالتابايدىڭ كەيىپكەر بەينەسىن سومدايدى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ساعاتبەك مەدەۋبەكوۆ ءوزى قۇراستىرعان «جەتىسۋ اۋەندەرى» كىتابىنا اقىننىڭ ءبىر ءانىن نوتاعا ءتۇسىرىپ ەنگىزەدى دە، شالتاباي ءومىرىنىڭ كەيبىر ساتتەرىنە تۇسىنىك بەرەدى. ول ءان رامازان ستامعازيەۆ ورىنداۋىندا بۇگىندە ەل-جۇرتقا تانىمال بولدى. سونىمەن قاتار، بابا تۋرالى تىرنەكتەپ ماتەريال جيناپ، كوپتەگەن كونەكوز قاريالارمەن اڭگىمەلەسىپ، شىعارمالارىن جيناستىرعان الپار شوبەرەسى جۋرناليست جەكسەن الپاروۆ پەن راۋان ارىپوۆتەر ەدى.
جالپى اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدىڭ دەر كەزىندە قولعا الىنباۋىنا، كونەكوز قاريالاردىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە جىرلارىنىڭ جيناستىرىلماۋىنا، سوڭعى عاسىرداعى حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن اۋىرتپالىقتار سەبەپ بولدى.
اۋىز دەرەكتەر كۇيدىڭ ءپىرى قوجەكەنىڭ شالتابايدى وزىنە ءارى ۇستاز، ءارى اعا تۇتقانىن ايتادى. اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ قوجەكەنىڭ 1823 جىلى دۇنيەگە كەلگەنىن جازدى. ياعني، شالتابايدىڭ تۋعان جىلىن وسى توڭىرەكتەن ىزدەگەنىمىز دۇرىس.
اقىن دۇنيە ەسىگىن اشقان جىلدارى، ناقتىراق ايتقاندا، 1822 جىلى ۇلى ءجۇز قازاقتارى رەسەي پاتشاسى الەكساندرعا حالقىن بوداندىققا الۋ تۋرالى ءوتىنىش حات جازادى. بۇل حاتتىڭ ناتيجەسى اقىن ات جالىن تارتىپ مىنگەندە كورىنىپ، 1843 جىلى اياگوز وكرۋكتىك پريكازىنىڭ زاسەداتەلى سمەلنيتسكيگە ۇلكەن وردانىڭ الپىسقا جۋىق سۇلتان-بيلەرى جانە حات جازىپ، ىلە-شالا 1846 جىلى ۇلى ءجۇز قازاقتارى رەسەي قۇرامىنا رەسمي قابىلدانا باستايدى. ءسويتىپ، ۇلكەن وردا پريستاۆى قۇرىلىپ، ورتالىعى قاپال قالاسى بولدى. بىرەسە قىتاي قىزىلاياقتارى، بىرەسە قوقان اسكەرلەرى ەلگە شىعىپ، الىم-سالىق جيناپ، حالىقتىڭ ابدەن مازاسىن كەتىرگەندىكتەن، ەلدىڭ رەسەي قۇرامىنا كىرۋدەن باسقا امالى قالماعان ەدى.
1843-ءشى جىلعى حاتتا ۇلى جۇز ىشىندەگى البان ەلىنەن التى بي قول قويادى. ولار – اباق قۇداينازاروۆ، تۇمەنباي ورىنتاەۆ، قوجاعۇل رايىمبەكوۆ، بوتاشى ورازباقوۆ، بەردىقوجا اجىباەۆ، پۇسىرمان قونىسپاەۆتار. شالتاباي وسى قول قويعان التاۋدىڭ ىشىندەگى تۇمەنبايدىڭ نەمەرەسى. بۇدان ونىڭ باتىرلىق، ەرلىك، ەلدىك ءداستۇرى ۇزىلمەگەن، ىقپالدى اۋلەتتەن شىققان تۇلعا ەكەندىگىن بايقايمىز. ال، ءوز اكەسى الپار تۇمەنبايۇلى تۋرالى كودەك اقىن:
ايتتاعى سايىمبولەك، قۇرماندا – الپار
بۇلاردى تۋا قىزىر شالىپ وتكەن، - دەپ جىرلايدى.
شالتاباي – «كىم؟» دەگەن سۇراققا، ول - ەڭ الدىمەن – «باتىر» دەر ەدىك. ويتكەنى:
مەنىڭ اتىم – شالتاباي،
اسىلدىن سوققان بالتاداي،-
دەپ، ءوز بەينەسىن ەكى جول ولەڭگە سىيعىزىپ تۇر. اسىلدان سوققان بالتانىڭ قارسى كەلگەن دۇشپانىن قاعىپ تۇسىرەتىنى بەلگىلى. ءارى اقىن، ءارى باتىرلاردىڭ بۇلاي جىرلاۋ ءداستۇرىن «مەن، مەن ەدىم، مەن ەدىم» دەپ جىرلاعان ماحامبەت، ار جاعىنداعى شالكيىز، مارعاسقا جىراۋلاردان وقىدىق تا، باتىرلىق ءداستۇردىڭ جالپى قازاققا ورتاق ساباقتاستىعىن كوردىك.
1870-71-ءىنشى جىلدارداعى رەسەي مەن قىتايدى ءدۇر سىلكىندىرگەن تازابەك باتىر وقيعاسىنىڭ باسى قاسىندا جۇرگەن شالتابايدىڭ تازابەك پەن ساۋرىق باتىرلار دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن بارىپ ءىستى بولعاندىعىن تومەندەگى اقىننىڭ ءوز جىرلارىنان بايقايمىز.
شالتاباي ءوزىم اتىم، اكەم – الپار،
ولەڭگە جاس كەزىمنەن بولدىم ىڭكار.
ورىستىڭ مىڭ سولداتتىق باعاسىنداي،
تازەكەم ءوتىپ كەتتى-اۋ، قايران سۇڭقار.
ءىلىپباي وتىر ما ەكەن جايلاۋىندا،
تۇر ما ەكەن ءبىر توپ بيە بايلاۋىندا.
ساۋرىق اعام بۇل كۇندە ءتىرى بولسا،
ورىستىڭ كەتەر مە ەدىم ايداۋىندا.
ءسويتىپ، اقىن ون جىل مەرزىمگە سىبىرگە ايدالدى. وسى جەردە بولاشاقتا ءالى زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىن زاڭدى ەكى سۇراق تۋادى.
ءبىرىنشىسى – ناقتى قانداي ايىپ تاعىلدى؟
ەكىنشىسى – قاي جىلى ايدالدى؟
اقىن الدىمەن 1871 جىلعى تازابەك پەن ساۋرىقتىڭ سوعىسىنا وزىنشە باعا بەرەدى.
قولىنا ءتۇسىپ ورىستىڭ،
كوردىم دۇنيە جالعانىن.
تازابەك، ساۋرىق كۇش قوسپاي،
تارانشىعا سەنەم دەپ،
تىستەۋلى كەتتى-اۋ بارماعىم،
ىشىمدە كەتتى-اۋ ارمانىم.
- دەگەن ولەڭ جولدارىنان المەرەك باتىردىڭ كىندىگىنەن تاراعان ەكى باتىردىڭ تىزگىندى تارانشىلارعا (ول كەزدە ۇيعىر دەگەن اتاۋ جوق ەدى) بەرىپ قويعان اڭعالدىعىنا وكىنىش بىلدىرەدى.
سونىمەن، شالتابايدىڭ ايدالۋ سەبەبى تۋرالى العاشقى دەرەك – تازابەك پەن ساۋرىققا ەرىپ، ورىسقا قارسى سوعىسۋى.
اقىننىڭ ايدالۋىنا بايلانىستى ەكىنشى ءبىر دەرەكتى زەرتتەۋشىلەر بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى.
1871 جىلى قۇلجا ءوڭىرى رەسەيدىڭ قول استىنا قارادى. تازابەك باتىرمەن ەرىپ، قارا ورنىنان قوزعالعان حالىق – مىڭ ءتۇتىن بوزىم باسشىسىنان ايىرىلىپ، تاعدىر تىزگىنىن ورىسقا بەرىپ، مەكەنىنە قايتا ورالدى. ساۋرىق باتىر دا دۇنيەدەن ءوتىپ، ەل تىزگىنى شالتابايدىڭ قولىندا قالدى دا ول قۇرمان ەلىنە بولىس بوپ سايلانادى. رەسەي قۇلجانى العان سوڭ قىتايلار دۇڭگەندەر مەن ۇيعىرلارىنىڭ كوتەرىلىسىن باسىپ، تۇرپان مەن قاشقاردى ءبىرجولاتا تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن اسكەر شىعارادى. قاشقاردان شىققان ۇيعىرلار سوعىس قۇرالدارى مەن جۇكتەرىن ەسەككە ارتىپ، مۇزارت وزەنىنىڭ رەسەيگە قاراعان جاعىمەن ءجۇرىپ، تەكەس وزەنىنەن ءوتىپ، شارتاس، قالجات، شاكرامبال تاۋلارىنان اسىپ، شالكودە، كەتپەن ارقىلى قۇلجاعا جول تارتادى. رەسەي مەن قىتاي ءوزارا كەلىسىپ، ورىس اسكەرلەرى كوتەرىلىس جاساپ جۇرگەن ۇيعىرلاردى قۇلجا ماڭىندا قارسى الادى. ۇرىستا ۇيعىرلار جەڭىلىس تاۋىپ، كەرى شەگىنەدى. پاتشا اسكەرى ەكىگە ءبولىنىپ، قاشقان ۇيعىرلاردىڭ سوڭىنا تۇسەدى. جولباسشى رەتىندە ءبىر توپتى جانسەركە بولىس، ەكىنشى توپتى شالتاباي باستاپ جۇرەدى. جانسەركە باستاعان توپ ۇيعىرلاردى تولىق جەڭىپ، بولىستىڭ جۋىرىنىنا وق ءتيىپ، جارالى بولادى. شالتاباي باستاعان توپتا اتىس كەزىندە ورىس اسكەرلەرى كوپ شىعىنعا ۇشىرايدى. قۇلجاداعى كوتەرىلىس تىنىشتالعان سوڭ، ورىس اكىمشىلىگى بولعان ساتسىزدىكتىڭ سەبەبىن ىزدەپ، بار كىنا شالتابايعا جابىلىپ، ءبىر جاعىنان تازابەك پەن ساۋرىقتىڭ باۋىرى ەكەندىگى ەسكە ءتۇسىپ، ۇكىمەتكە قارسى ايتىلعان جىرلارى ماسەلە بوپ كوتەرىلىپ، مال-مۇلكى كونفيسكەلەنىپ، ءوزى قاشقىن بولادى. وتباسى قىرىلىپ، ءشانيا دەگەن جالعىز ۇل ءتىرى قالىپ، ونى قىرعىز شىنىبەك ءاجىنىڭ اۋلىنا ۇزاتىلعان اكپەسى الىپ كەتەدى. بۇل دەرەكتىڭ دە جانى بار سەكىلدى. تاعى دا اقىن جىرىنا نازار اۋدارايىق:
سولداتتار تارانشىدان ەكى ەسە كوپ،
بىلمەيدى قالتارىستى، ءادىسى جوق.
بەكەرگە مەنى قيناپ ايىپتايدى،
سولداتتىڭ قولىن ۇستاپ، اتقىزعام جوق.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، رەسەي ۇكىمەتى ءۇشىن شالتاباي ساياسي تۇتقىن بولىپ وتىر. سونىمەن قاتار، اعايىن اراسىنان دا دۇشپان تابىلىپ، ءىستىڭ وسىلاي اسقىنىپ كەتۋىنە سەبەپ بولعانى اقىن جىرلارىندا اڭعارىلادى. بۇل جاعداي حالقىمىزدىڭ قانىندا بار، ءتىپتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قالماي كەلە جاتقان ءوزارا التىباقان الاۋىزدىقتىڭ سالدارى بولسا كەرەك
باتىردىڭ باسىنا قيىن-قىستاۋ كۇندەرى جانىنا ەرگەن ءۇش ءجۇز جىگىت ونى قورعاپ-قورشاپ، قاۋىپ- قاتەردەن امان اپ قالىپ جۇرەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە، سوڭىنا ءتۇسىپ اڭدىعان تارانشىلار كەتپەن دەگەن جەردە جالعىز جۇرگەن ءساتىن بايقاپ، دەرەۋ ورىسقا حابارلايدى دا، ولاردى اقىننىڭ ۇستىنەن تۇسىرەدى. كەيىن بۇل وقيعانى اقىن بىلاي جىرلايدى:
الپەكەم كەرتوبەلدى شىدەرلەسىن،
شالتاباي قايتىپ كەلىپ، «مىنەر» دەسىن.
قانىشەر اق پاتشاعا ۇستاپ بەرگەن،
وبالىم دوعالاقتى جىبەرمەسىن.
شالكودە سۋىڭ تۇنىق سىلدىرلاعان،
التى ورىس ايداپ كەتتى بىلدىرلاعان.
قايتەيىن، قايران دۇنيە، شولاعىڭدى،
ەكى قىپ الپار بايدان قىلدىرماعان.
كەتپەن، كەتپەن، كەتپەن جەر
كەتپەن مەنەن كەتكەن جەر.
بۇلىنبەسەڭ تالقان بول،
تاق تۇبىمە جەتكەن جەر.
كەزدىكتى وتكىر قايراپ قويا ما ەدى،
تورەنىڭ ەكى كوزىن ويار ما ەدى.
ءىلىپباي، ساسكە، ساۋرىق ءتىرى بولسا،
ورىستىڭ ايداۋىنا قويار ما ەدى.
قوش ەسەن بول قۇرداسىم،
قاتار وسكە سىرلاسىم.
ادىلەتسىز پاتشا زاڭىنا،
قۇربان بولدى-اۋ،بۇل باسىم.
ەكىنشى اقىننىڭ قاي جىلى ۇستالعاندىعى. بۇل دا ارنايى زەرتتەۋدى كۇتىپ تۇرعان ماسەلە. ايتەۋىر، شالتاباي تازابەك پەن ورىستىڭ اراسى شيەلەنىسكەن 1870-ءىنشى جىلدار مەن ورىستار قۇلجانى قىتايعا قايتارىپ بەرگەن 1881-ءشى جىلداردان كەيىن ايداۋ كوردى.
حوش. سونىمەن اقىن ايدالىپ كەتە باردى.
سۇراقتا كۇنام جوق دەپ زاردى ايتاسىڭ،
«اقشا» دەپ كورسەتەدى جان قالتاسىن.
مەن كورگەن شەگىر كوزدى ورىس بولسا،
قازاقتىڭ ەزەدى ەكەن اق مالتاسىن.
ارينە، قازاقتىڭ كەيىنگى تاريحى قالاي بولعانى بىزگە بەلگىلى. ال، شالتاباي ورىس قۇلدىعىنداعى تۋعان ەلىنىڭ ەرتەڭگى كۇنى قالاي بولاتىندىعىن سول كەزدەرى شامالاپ سەزگەن سەكىلدى.
شىركىن… دالانىڭ ەركە تاعىسى، ەر مىنەزدى كوشپەندىنىڭ قولىنا كىسەن تۇسكەندە قانداي كۇيدە بولدى ەكەن...
اقىن تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشىن تاعى دا جىر قىلىپ توگەدى.
ورتاق تاۋ شاكرامبال، ەسەكارتقان،
ءتىزىلىپ مەرۋەرتتەي ورگە تارتقان.
كۇنگەيى ارقار، بۇعى، تاۋەشكى مەن
ەركىندەپ، قىسى-جازى جۋساپ جاتقان.
جەر قايدا، و، داريعا، تەكەسىمدەي،
تۋىلعان ايدىڭ جاڭا شەكەسىندەي.
كىر جۋىپ، كىندىگىمدى كەسكەن جەرىم،
جات بولىپ، شىنىمەنەن كەتەسىڭ بە-ەي!
بەلبۇلاق، ەسەكارتقان جەردىڭ مۇلكى،
قالدى عوي شالتەكەڭنەن ويىن-كۇلكى.
ەرىككەندە ەرمەك قىپ ءجۇرۋشى ەدىم،
تاۋداعى سەن دە امان بول ءبورى، تۇلكى.
قاسيەتىڭنەن اينالايىن قارا ولەڭ. ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن ايتىلسا دا، سىنى دا، سىر دا بۇزىلماي ساقتالىپتى. وسىعان قاراپ، بابالار ءسوزىنىڭ ۇلت بولاشاعىنا قىزمەت ەتىپ وتىرعانىنا ەرىكسىز يلاناسىڭ.
ارامىزداعى شالتابايتانۋشى قاريالاردىڭ ايتۋىنشا شالتەكەڭ ايداۋدا جۇرگەندە دە ورلىك تانىتىپ، جاسىماعان سەكىلدى. ءوزى جۇرگەن ورتاسىندا ونەرىن اسىرىپ، جەرگىلىكتى جەردەگى سارى نوعايدىڭ قىزى قازينامەن ايتىسىپ، ونى جەڭىپ، ۇيلەنىپ الادى. اقىننىڭ ايداۋدا ءجۇرىپ ايتقاندارىنان مەندە بارى ەكى شۋماق.
بۇدان تومەن ومبى كوردىم،
تاۋسىلمايتىن جولدى كوردىم.
قايىرىلماس مالدى كوردىم،
جانى اشىماس جاندى كوردىم.
ودان تومەن ماسكەۋ كوردىم،
جىلىپ اققان باستاۋ كوردىم.
اياق - كىسەن اقساۋ كوردىم،
بەينەت، سەنى جاقسى-اۋ، كوردىم.
قوجەكە كۇيشى شالتابايدى وزىنە ۇستاز تۇتقانىن جوعارىدا ايتتىق. جەكسەن الپاروۆ وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىندا وسى كۇنگى رايىمبەك اۋدانىنىڭ سارىباستاۋ اۋىلىندا تۇراتىن مۇقان نۇرسادىقوۆقا جولىعىپ، كۇي تارتقىزىپ، ءبىرازىن تاسپاعا جازىپ الادى. سول كۇيلەردىڭ ىشىندە شالتابايدىڭ «ەلمەن قوشتاسۋ» دەگەن كۇيى دە جازىلادى. باتىردان قالعان جالعىز كۇيدى بۇگىندە قازاق راديوسىندا قىزمەت ىستەيتىن بەلگىلى كۇيشى ءبازارالى مۇپتەكەەۆ نوتاعا ءتۇسىرىپتى.
ايداۋدان امان-ەسەن ەلگە ورالعان شالتاباي قىرعىز ەلىنە ءوتىپ، سوندا تۇراقتاپ قالعان بالاسى مەن قىزىنىڭ قولىنا بارادى. توپىراعىڭ تورقا بولعىر بابامىعا ماڭگىلىك مەكەن قىرعىز جەرىنەن بۇيىرىپتى.
نۇرلان ابدىبەكوۆ
"قازاق ءۇنى" باسىلىمى
.
