Cەرىك داۋلەتوۆتىڭ الشىن شەجىرەسى ( جاڭاشا كوزقاراس) كىتابىنىڭ وتكەن بولىمدەرىن تومەندەگى سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=11229 
http://abai.kz/post/view?id=11255
http://abai.kz/post/view?id=12321
http://abai.kz/post/view?id=11495
http://abai.kz/post/view?id=12516
http://abai.kz/post/view?id=11536  
http://abai.kz/post/view?id=12542

http://abai.kz/post/view?id=12676

http://abai.kz/post/view?id=12864

التىن-جاپپاس

ادەتتە شەجىرەلەردە التىن مەن جاپپاس بىرگە ايتىلادى. الايدا بۇلار ءبىر-بىرىنەن دەربەس رۋلار.  التىن رۋىنىڭ التاي جاقتان ەكەنىنە ەش كۇمان جوق. سەبەبى ىلگەرىدە ايتىلعانداي، التىندار،  سترالەنبەرگ بويىنشا 18 عاسىردا قىزىل حاكاستاردىڭ ىشىندە بولعان.

التاي رەسپۋبليكاسىندا جاعاسىندا تولەس تايپالارى مەكەندەگەن تولەس كولى بار. تابيعاتى سۇلۋ بۇل كولدىڭ ەكىنشى اتى- التىنكول. كولدىڭ باتىس جاعىنداعى  تاۋ جوتالارى  التىنتۋ دەپ اتالادى.

التىن رۋىنىڭ اتاۋى سودان شىققان بولار دەپ بولجايمىز. 

جاپپاس رۋىنا بايلانىستى التاي-سايان ولكەسىندە ەش توپونيم كەزدەسپەدى. الايدا ىلگەرىدە قاراكەسەكتىڭ قۇرامىندا  ۇڭگىت رۋى ورمان ەلى رەتىندە اتالىپ ەدى. سول ۇڭگىت(وڭعىت) جاپپاستىڭ دا قۇرامىندا بار، سوندىقتان جاپپاستى دا ورمان ەلىنە قاتىسى بار دەپ ايتا الامىز.

قىزىلقۇرت

قىزىلقۇرت رۋىن زەرتتەگەن م. س. مۇقانوۆ پەن ۆ. ۆ. ۆوستروۆ بىلاي دەپ جازادى.

«رود كىزىلكۋرت نە فيگۋريرۋەت نيۆ ودنوم يز راننيح يستوچنيكوۆ. نەت ەگو ي ۆ سپيسكاح رودوۆ ملادشەگو جۋزا.، سوستاۆلەننىح م. تەۆكەلەۆىم ي چينوۆنيكوم ورەنبۋرگسكوي پوگرانيچنوي كوميسسي لاريونوۆىم. ۆپەرۆىە مى ۆسترەچاەم ەتوت رود ۆ سوستاۆە ملادشەگو جۋزا ۋ ا. لەۆشينا.

پو رودوسلوۆنوي، پروۆوديموي م.تىنىشپاەۆىم، مى ۆيديم، چتو رود كىزىلكۋرت يمەل تري پودرودا : ەمرەي، ولجاشى، ەرشي. پو داننىم بلارامبەرگا ي ناشيم پولەۆىم ماتەريالام ۆ نەم نە تري، ا چەتىرە پودرودا. كرومە ۋكازاننىح ۆىشە ەست ەششە چەتۆەرتىي پودرود- سۋبا (سابا), چتو مى سچيتاەم نايبولەە ۆەرنىم...

ناليچيە رازليچنىح تامگ سۆيدەتەلستۆۋەت و توم، چتو ەتوت رود سمەشاننوگو پرويسحوجدەنيا ي، كاك نام كاجەتسيا، سوۆسەم نەداۆنەگو.

كاكيە جە كومپونەنتى ۆوشلي ۆ نەگو?

وب ەتوم، پرەجدە ۆسەگو موجنو سۋديت حوتيا بى پو تومۋ فاكتۋ, چتو كىزىلكۋرت كاك پودرود ەست ۋ رودا تاما ملادشەگو جۋزا ي توچنو تاكوي جە پودرود ەست ۋ رودا ويىك پلەمەني ىستى (ستارشي جۋز). پريچەم س پوسلەدنيم ۋ نيح سحودنى داجە تامگي -  (كوسەۋ).

دۆا ەتيح فاكتا پوزۆوليايۋت س نەكوتوروي دولەي دوستوۆەرنوستي پرەدپولوجيت، چتو رود كىزىلكۋرت ياۆلياەتسيا ۆىحودتسەم يز پلەمەني ىستى ي چتو ەگو چاست، وتدەليۆشاياسيا كوگدا-تو، پريسوەدينيلاس ۆ كاچەستۆە پودرودا ك رودۋ تاما.

نە يسكليۋچەنى، كونەچنو، ي درۋگيە ۆاريانتى سلوجەنيا ەتوگو رودا، يبو دوستوۆەرنىح سۆەدەني و ەگو پرويسحوجدەني مى نە يمەەم، نو ۆ ليۋبوم سلۋچاە ناليچيە رودستۆا، مەجدۋ كىزىلكۋرت، تاما ي ىستى پولنوستيۋ وتريتسات نەلزيا.

ۋ كيرگيزسكوگو پلەمەني سارۋ ، ۆ پودرازدەلەني جەتاۋرۋ ەست رود كىزىلكۋرت. سەيچاس ترۋدنو ەتو سكازات پروستوە لي ەتو سوۆپادەنيە

ەتنونيموۆ يلي سۆيدەتەلستۆو يح رودستۆا. ەتو ۆوپروس بۋدۋششيح يسسلەدوۆاني». [1]

ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، قىرعىزدىڭ قىزىلقۇرتى مەن الشىننىڭ قىزىلقۇرتى تۋىستاس، سەبەبى قىرعىزدار مەن الشىندار 13 عاسىرعا دەيىن سايان-التايدا ارالاس-قۇرالاس تۇردى.

الشىن قىزىلقۇرتى  ورمان ەلىنەن كەلگەنىنىڭ دالەلى- ونىڭ قۇرامىندا اتالمىش سۋبا-سابا («الشىن شەجىرەسى» بويىنشا جانە دۇرىسى- سوبا) رۋىنىڭ بولۋى.سوبا رۋىنىڭ اتاۋى- اڭشىلىققا بايلانىستى، موڭعولشادان اۋدارعاندا كامشات دەگەن ءسوز.[2]ورىستىڭ«سوبول» ءسوزى وسىدان شىققان.

قىزىلقۇرتتىڭ التاي-سايان جاقتان كەلگەنىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى مىناۋ. قىزىلقۇرتتىڭ قۇرامىندا جايىق رۋى بار. ول رۋ- الشىننىڭبەرىش، شەركەش، اداي،قاراكەسەكسياقتى تايپالارىندا بار.

قىزىلقۇرتتىڭ قۇرامىندا انداعۇل رۋى بار،  ول الشىننىڭ شەكتىسىندە، شومەكەيىندە، تورتقاراسىندا، بەرىشىندە، شەركەشىندە بار

بۇدان شىعاتىن تۇجىرىم،  قىزىلقۇرت- ورمان ەلىنەن كەلگەن الشىن تايپاسى.جەكەلەگەن قىزىلقۇرت بولىمشەلەرى تاما مەن ىستىنىڭ ىشىندە كەزدەسەدى.

      ىسىق

سايان-التاي ولكەسىنىڭ كارتالارىنان ىسىققا بايلانىستى ەش توپونيم كەزدەسپەدى.كەيبىر تاريح زەرتتەۋشىلەرى «ىسىق»سوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن ورتا ازيالىق ءدىن وكىلدەرى سيىقتارمەن («شيىحلار») بايلانىستىرادى. قالاي بولعاندا دا، شەكتىلەردە بار حانگەلدى، پۇسىرمان، باۋبەك، ادايلاردا بارسارى، كەدەي، توقا سياقتى رۋلار ىسىقتىڭ بولىمشەلەرى رەتىندە كەزدەسەتىندىگى ىسىقتاردىڭ تاعدىر-تالايىنىڭ الشىندارمەن ءبىر بولعانىن مەڭزەيدى. 

الشىن شەجىرەلەرىندەگى ماڭعىت كومپونەنتى

ەدىگە

ت.ۇسەنباەۆتىڭ «الشىن شەجىرەسى»بويىنشا شەكتىنىڭ ىشىندە بولەك دەگەن رۋ بار، ودان ايت پەن بۇجىر تۋادى، ايتتان- تىلەۋ مەن قاباق، بۇجىردان- نازار، شۇرەن، جەكەي تۋادى. وسى بولەكتىڭ ارعى اتاسى اتالمىش شەجىرە بويىنشا اتاقتى بەكلەربەگى ەر ەدىگە.كەيبىر جازۋشىلار مەن عالىمدار، اڭىز-اڭگىمەلەر مەن شەجىرەلەرگە سۇيەنىپ، ەدىگەنىڭ ۇلتىن اراب دەپ، ونىڭ اتا-تەگىن بابا تۋكلاس اۋليە (بابا تۇكتى شاشتى ءازيز) ارقىلى العاشقى اراب ءحاليفىابۋ-باكىرگە تىرەيتىنى، اريستوۆ پەن گرودەكوۆ ونى قورالاس دەيتىنى، يبن ارابشاح- قوڭىرات دەيتىنى بولماسا، عالىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەدىگەنىڭ موڭعولدىڭ ماڭعىت رۋىنان شىققانىنا شاك كەلتىرمەيدى. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» بويىنشا دا، «التىن توپشى» بويىنشا دا، راشيد ءاد-دين بويىنشا دا، نوعاي ورداسىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەگەن رەسەي عالىمى ۆ. ۆ. ترەپاۆلوۆتىڭ «يستوريا نوگايسكوي وردى» دەگەن ەڭبەگى بويىنشا[3] دا ماڭعىتتار دا بورجىگىندەر (شىڭعىسحاننىڭ رۋى) سياقتى اڭىز انا الان-گوانىڭ–«دومالاق»(موڭعولشا دوموگلوح[4]= اڭىز) انانىڭ نۇرلى قۇرساعىنان تارايدى، نيرۋندار. قالاي بولعاندا دا، ەدىگەنىڭ الشىن ەمەس ەكەندىگى ايقىن.

      سوعان قاراماستان، شەجىرەلەردە الشىننىڭ كەيبىر رۋلارىن ەدىگەدەن تاراتۋدىڭ وزىندىك سەبەبى بار.

      تاريحتان بەلگىلىسى ەدىگە باستاعان ماڭعىتتار 1390 جىلدارى قىرىمنان الشىندار جەرىنە، جەم مەن جايىق ارالىعىنا كوشىپ كەلىپ، قونىس تەپتى.  ول   وقيعالار تۋرالى عالىم ۆ.ۆ. ترەپاۆلوۆ بىلاي دەيدى.

«ۆ پەرۆوي پولوۆينە 1390-ح گودوۆ، پوسلە دالنيح ميگراتسي، مانگىتى ۆو گلاۆە س ەديگە زاكرەپيليس ۆ ستەپياح زاپادنوگو كازاحستانا، ۆ باسسەيناح يايكا ي ەمبى. يستوريچەسكيە وبستوياتەلستۆا سلوجيليس تاك، چتو يمەننو تام وني سموگلي ۋتۆەرديتسيا ناستولكو، چتو وبرازوۆالي سوبستۆەننوە كوچەۆوە ۆلادەنيە، يۋرت. ۆ ۋسلوۆياح راسپادا زولوتوي وردى گلاۆنىم گارانتوم سۋششەستۆوۆانيا نوۆوگو يۋرتا بىل ۆوجد مانگىتسكوگو ەليا ەديگە.»[5]

ترەپاۆلوۆەدىگەنىڭ ەلىن الشىن جەرىنە كوشىرۋ سەبەپتەرىن ونىڭ اۋەلدە ءامىر تەمىرگە قوسىلىپ، سوڭىنان سىلتاۋ تاۋىپ سىتىلىپ  كەتكەندىكتەن اقساق تەمىر كەكتەنىپ، ءوش الا ما دەپ قورقۋىمەن تۇسىندىرەدى.

«مانگىتسكي «سمۋتيان» سوپروۆوجدال سۆوەگو نوۆوگو پوكروۆيتەليا ۆ پوحودە 1391 گ. پو ودنيم سۆەدەنيام، ون بىل ليش پروۆودنيكوم ارمي، پو درۋگيم- اكتيۆنىم ۋچاستنيكوم ۆوەننىح دەيستۆي پروتيۆ وردىنتسەۆ (يبن ارابشاح 1887, س.55-59; يازدي 1972, س.436). ۆو ۆرەميا ۆوينى ۋ نەگو سوزرەلا وچەرەدنايا پوليتيچەسكايا كومبيناتسيا. كوگدا تيمۋر ۆوزۆراششالسيا يز پوحودا، ەديگە تايكوم پوسلال گونتسا ك سۆويم روديچام ي سوسەديام، راۆنو كاك ي كو ۆسەم پلەمەنام لەۆوگو كرىلا س پريكازانيەم، چتوبى وني، «وستاۆيۆ سۆويۋ سترانۋ ي پوكينۋۆ رودينۋ، وتوشلي ۆ تاكيە مەستا،دوبيراتسيا دو كوتورىح تياجەلو ي وپاسنو، ي پري ەتوم نە زادەرجيۆاليس بى نا ستويانكاح پو دۆا دنيا. ۆ پروتيۆنوم سلۋچاە تيمۋر سموجەت دوگنات ي رازگروميت يح». ەلي پودچينيليس ي وتكوچەۆالي ۆ ستەپنۋيۋ گلۋش. دوجداۆشيس ەتوگو، ەديگە پود بلاگوۆيدنىم پرەدلوگوم ۋەحال يز ستاۆكي گۋراگانا ۆ دەشت (يبن ارابشاح، 1887, س.59). ۆمەستە س نيم سكرىلسيا ي تيمۋر-كۋتلۋگ، سكازاۆشيس ودەرجيمىم يدەەي سوبيرانيا ناسلەدستۆەننوگو ۋدەلا، زاحۆاچەننوگو نەكوگدا توحتامىشەم. ون سگوۆوريلسيا س ەديگە ي توجە رەشيل نە ۆوزۆراششاتسيا ك تيمۋرۋ، ا پوسەليتسيا پودالشە وت نەگو (Aboul- Ghazi, 1871, ر.163, 164; كراتكيە ۋپومينانيا وب ءاتيح سوبىتياح سم. تاكجە: يازدي 1972, س.462;Sami 1937, p.14)... اۆتورى XV-XVI ۆۆ. زاستايۋت ەل مانگىتوۆ، پلەميا ەديگە، كاك ي پروچيح بۋدۋششيح نوگاەۆ، مەجدۋ يايكوم ي ەمبوي. وچەۆيدنو، ەتو مەجدۋرەچە ي وكازالوس تەمي سامىمي مەستامي، «دوبيراتسيا دو كوتورىح تياجەلو ي وپاسنو». پرەدوستوروجنوستي ەديگە پونياتنى: ون وپاسالسيا كاراتەلنوگو پوحودا زا وبمان گوسۋداريا, نو ۆەرنو راسسچيتال, چتو تيمۋر نە ستانەت پوسىلات رات نا سەۆەرو-زاپاد، پو مارشرۋتۋ پوحودا 1391 گ.، گدە دجۋچيدسكيە ۆلادەنيا بىلي ۋجە رازورەنىيم ي ۆسە مىسليمىە ي نەمىسليمىە تروفەي زاحۆاچەنى. پوۆتورنايا ەكسپەديتسيا ۆ وپۋستوشەننىي كراي كازالاس نەۆەروياتنوي. تاك ي پرويزوشلو. گۋراگان دوۆولنو سپوكوينو پەرەنەس نەوجيداننوە يسچەزنوۆەنيە سوراتنيكا، ك تومۋ جە ون بىل زانيات پودگوتوۆكوي ك زاۆوەۆانيۋ يراكا. ەديگە، وبرەتاۆشيسيا پري دۆورە، ناۆەرنياكا بىل ۆ كۋرسە دالنەيشيح ۆوينستۆەننىح پلانوۆ تيمۋرا، زنال، چتو ۆوستوچنىي دەشت ۆ نيح بولشە نە فيگۋريروۆال. وچۋتيۆشيس سرەدي سوپلەمەننيكوۆ، ۆنە دوسياگاەموستي ارمي ماۆەرانناحرا، ەديگە سموگ ۋكرەپيتسيا ۆ زاپادنوكازاحستانسكيح ستەپياح ي پولوجيت ناچالو دولگوۆەچنومۋ ۆلادەنيۋ- مانگىتسكومۋ يۋرتۋ»[6].

ەدىگە قايتىس بولعان سوڭ دا، نوعاي ورداسىندا، ماڭعىت جۇرتىنداالشىنداردىڭ جەكەلەنگەن توپتارى ەدىگە ۇرپاقتارىنىڭ قولاستىندا بولدى، سولاردىڭ ەسىمدەرىمەن اتالىپ، رۋ بولىپ قالىپتاستى. ونىڭ مىسالى رەتىندە شەكتىنىڭ قۇرامىنداعى جاقايىمدى (شەيح-مۇحامەد), شەكتى جاقايىمنىڭ ىشىندەگى اعىس پەن كوگىستى، بەرىش پەن شەركەشكە جاتاتىن جاڭبىرشىنى, بايباقتى، شەركەش پەن شومەكەيدىڭ جاۋعاشتىسىن, قاراكەسەك پەن شومەكەيگە كىرگەن قاساي توپتارىن ايتۋعا بولادى،

باتىس قازاقستاندا بۇل وقيعالاردىڭ كۋاسى ىسپەتتتى سول زاماننان قالعان توپونيمدەر بارشىلىق. مىسالى،  اقتوبە وبلىسىنىڭ اتىراۋ وبلىسىمەن شەگاراسىنا جاقىن تۇسىندا ساعىزعا قۇياتىن نوعايتى وزەنى بار. وزەننىڭ اتاۋى نوعايلى ەمەس، نوعايتى بولۋى ول اتاۋدىڭ كونە زاماننان كەلە جاتقانىنىڭ ايعاعى. نوعايتى اۋىلى مەن نوعايتى تەمىر جول ستانساسىنىڭ اتاۋى وتكەن عاسىردا وسى نوعايتى وزەنىنە بايلانىستى قويىلعان.

سونىمەن بىرگە نوعايتى وزەنىنەن باتىسقا قاراي، اتىراۋ وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىندا ماڭعىت جايلاۋى بار.

جەم وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىنىڭ بويىندا الشىنساي قۇمى بار.

كەڭەس ارمياسىنىڭ باس شتابىنىڭ كارتاسىندا جوعارىدا اتالعاننوعايتى وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىندە،ساعىز وزەنىنە جاقىن جەردە ەدىگە زيراتى كورسەتىلگەن.

رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، وسى ۋاقىتقا دەيىن ەدىگەنىڭ بەيىتىنىڭ قايدا ەكەندىگى تۋرالى ورتاق پىكىر جوق. ءبىر عالىمدار ەدىگە ۇلىتاۋدا جەرلەنگەن دەسە، ەندى بىرەۋلەرى وڭتۇستىكتە، قۇمكەنتتە دەيدى.  جۋىردا ەدىگە ماڭعىستاۋ جەرىندە جەرلەنۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدى فيلولوگ-عالىم ب.نۇرداۋلەتوۆا اقتاۋدا باسىلاتىن «نە حابار» گازەتىنە جاريالادى. ال «ەدىگە» ەپوسىنان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان  اقتوبەلىك فيلولوگ ج. اسانوۆ ەدىگە اقتوبە وبلىسىندا، بىراق بارشاقۇم ماڭىندا جەرلەنگەن دەيدى.[7]

ءبىز دە ءوز ۆەرسيامىزدى تەكسەرۋ ماقساتىنداالدىڭعى بەتتە كەلتىرىلگەن كەڭەس اسكەري  كارتاسىن پايدالانىپ، سونداعى «كلادبەدگە» دەپ بەلگىلەنگەن زيراتتىڭ باسىنا باردىق. زيراتتا اداي جانە كەتە تاڭبالى  19 عاسىردىڭ قۇلپىتاستارى بار،كەيبىرەۋىندە  قۇلپىتاس جوق، نەبارى جيىرما شاقتى بەيىت ديامەترى 15 مەتردەي دوڭگەلەك قورعاننىڭ اينالاسىنا ورنالاسىپتى.

قورعاننىڭ ۇستىندەگى شاشىلىپ جاتقان كۇيگەن كىرپىشتەر كەزىندە بەيىتتىڭ ۇستىندە كىرپىش قابىرعالى مازار بولعانىن كورسەتەدى.

كىرپىشتەر شارشى پىشىندەس، ۇزىندىعى مەن ەنى بىردەي، شامامەن 30 سانتيمەتردەي، ەنى شامامەن 5 سانتيمەتردەي.

ورتاعاسىرلىق قىششىلاردىڭ قولىنان شىققان وسى قالىپتاس كىرپىشتەردى  ءايشابيبى، قاراحان، قوجا احمەت ياساۋي سياقتى ايگىلى كەسەنەلەردىڭ قابىرعالارىنان بايقاۋعا بولاتىنىن ەسكەرسەك، بۇل قيراعانمازار دا قاراپايىم كىسىنىكى ەمەس دەۋگە بولادى. قورعاندى تەرەڭىرەك زەرتتەۋلاۋازىمدى جانە ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ مۇددەلىگىنە بايلانىستى ەكەندىگى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. ازىرگە ايتارىمىز، ەدىگە عۇمىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن الشىندار مەكەندەگەن باتىس قازاقستان وڭىرىندە وتكىزگەنى انىق.

(جالعاسى بار)

Abai.kz