قازىرگى مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ ساپاسىزدىعى تۋرالى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتىر.   سونىڭ كەيبىرەۋىن ەسكەرىپ، اۆتورلار كەلەسى جولى شىعارعاندا تۇزەتەدى، كەيبىرى ايتىلعان جەرىندە قالادى. «ايتىلماسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەگەندەي كوزگە بادىرايىپ كورىنىپ تۇرعان كەلەڭسىز دۇنيەلەردى بۇگىن ءبىز دە ايتپاق بولىپ وتىرمىز.

ءبىزدىڭ جازباعىمىز ءبىرىنشى سىنىپتىڭ «ساۋات اشۋ» وقۋلىعى تۋرالى اڭگىمە. مەكتەپ ەسىگىن بالا «الىپپەمەن» اشۋشى ەدى، ونى نەگە وزگەرتتىڭدەر دەپ تالاي ادام قارسىلىق جاساپ، نارازىلىقتارىن ءبىلدىردى. ەندى «الىپپەنى» قايتادان ورنىنا كەلتىرەمىز دەپ جاتىر. بىراق «ساۋات اشۋ» دەگەن وقۋلىقتىڭ ساپاسىن ارتتىرماي، سول قالپىندا اتىن عانا وزگەرتىپ، «الىپپە» دەي سالاتىن بولسا – ودان ەشتەڭە ۇتپايمىز.    

ويتكەنى بۇل كىتاپ بارىنشا ساپاسىز، كىتاپ اۆتورلارىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىگى جوعارى ەكەندىگىنە سەنبەيسىڭ. ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن بىرنەشە مىسالدار كەلتىرەيىك. كىتاپتا كوپتەگەن ەرتەگىلەردەن ۇزىندىلەر كەلتىرىلگەن. ەرتەگى دەگەننىڭ ءوزى باس-اياعى بار، بالا ءۇشىن ۇلگى بەرەتىن، وي تۋدىراتىن، تۇجىرىمدى، جۇپ-جۇمىر مىسالدار عوي. ونى وقىعان بالا «سولاي ەكەن-اۋ» دەپ وزىنە اقىل قورىتۋعا ءتيىستى. ال مىنا وقۋلىقتاردا ەرتەگىنىڭ وسىنداي قاسيەتتەرى ەلەنبەي، بەتىن سىزىپ، بەلىن ءۇزىپ قىسقارتا سالعان جەرلەر كوپ. مىسالى، «ساۋات اشۋدىڭ» 1-ءشى بولىمىندە م.ەتەكباەۆ دەگەن اۆتوردىڭ ەرتەگىسىن كەلتىرىپتى. وندا دۇكەنگە كىرىپ كەتكەن ءبىر تىشقان شەتكى ناندى كەمىرە باستايدى. كۇزەتشى كەلىپ قالعاندا زىپ بەرىپ، قاشىپ كەتەدى. سوسىن تەسىكتەن ساقتانا سىعالاپ: «نان، نان، سەن قايدان شىقتىڭ؟ - دەيدى سىبىرلاپ. – ساتۋشىدان سۇرا، - دەيدى نان». سونىمەن ەرتەگى اياقتالادى. بۇدان بالا نە ۇقتى؟ ارينە اۆتورلار: ءبىز بۇل ەرتەگىنى بالانىڭ ءتىلى جاتتىعۋى ءۇشىن عانا الدىق دەيتىن شىعار، بىراق قىسقا بولسا دا ءبىر تۇجىرىمى بولسا كەرەك ەدى عوي.

كىتاپ اۆتورلارى ءا.جۇماباەۆا، گ.ۋايسوۆا، گ.سادۋاقاس جانە م.وسپانبەكوۆا. 2-ءشى ءبولىمدى دە وسىلار جازىپتى، تەك م.وسپانبەكوۆا عانا مۇندا قاتىسپاعان. اۆتورلاردىڭ كوپ بولۋى دا كىتاپ ساپاسىنا تەرىس اسەر ەتەتىن سەكىلدى، ويتكەنى اركىمنىڭ ءوز كوزقاراسى، ءوز ءتۇيىنى بولادى. ءتۇرلى ۋاقىتتار مەن وقيعالار كەزەڭىنە سايكەس تاريح وقۋلىعىن ءارتۇرلى اۆتورلار جازسا ونى تۇسىنۋگە بولادى، ال جاس بالانىڭ ساناسىنا ساي بولۋعا ءتيىستى، قولايلى، ىقشام، قىسقا دا نۇسقا وقۋلىقتى بىرنەشە اۆتوردىڭ ءبىرىزدى ەتىپ جوبالاۋى قيىن.

كىتاپتىڭ 2 بولىمىندە ولاق قىسقارتۋلار، ويى جوق، اقىل تۇيەر ايتارى جوق، لوگيكالىق سەنىمدىلىگى تومەن دۇنيەلەر ءتىپتى كوپ. مىسالى، مىناداي ءماتىن بار: «داستارحاندا باۋىرساق، كامپيت، قانت، نان بار. اتاسى ايانعا كامپيت الىپ بەردى دە: - دۇنيەدەگى ەڭ ءتاتتى نارسە نە؟ – دەدى. – كامپيت، - دەدى ايان. – جوق تابا المادىڭ. - وندا قانت. – جوق ول دا ەمەس. سەن تۇزسىز پىسىرىلگەن ناندى، تاماقتى جەي الاسىڭ با؟- دەدى اتاسى. –جوق، ونداي تاماق ءدامدى بولمايدى عوي. –ەندى تاپتىڭ. دۇنيەدە تۇزدان ءتاتتى، تۇزدان ءدامدى نارسە جوق، - دەدى اتاسى. (اۆتورى جاڭىل ادامباەۆا، «ساۋات اشۋ»، 2 ءبولىم، 6 بەت).

تۇزدى ءتاتتى دەگەننىڭ ەشقانداي لوگيكاسى جوق. جەتى جاسار بالا ونىڭ اششى ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ەندەشە ونى ءتاتتى دەپ جازعانعا قالاي سەنەدى؟ بالانىڭ ويى ايران-اسىر بولىپ، كىمگە سەنەرىن بىلمەي، اقىرى مۇنداي وقۋلىققا دەگەن كوڭىلى دە سۋىپ قالادى. «بارلىق استىڭ ءدامىن كەلتىرەتىن تۇز. تۇز سالماسا اس ءدامدى بولمايدى. ادامدار ونداي تاماقتى جەي المايدى. سوندىقتان تۇزدى استىڭ تورەسى دەيدى» دەپ جازىلسا بالاعا الدەقايدا ۇعىنىقتى بولار ەدى عوي. سونىمەن بىرگە بالا ءۇشىن بەيتانىس «تورە» دەگەن ءسوزدىڭ دە ماعىناسىن تۇسىندىرە كەتۋگە بولار ەدى... سونداي-اق جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن «باۋىرساق» دەگەن ەرتەگى بار. بۇل – قازاقىلىعى تومەن بولسا دا كوپ ۋاقىتتان بەرى ءبىزدىڭ بالالارىمىزعا ايتىلىپ جۇرەتىن سىرتتان كىرگەن ەرتەگى.  وندا جۇرتتىڭ ءبارىن الدايمىن دەيتىن «ماقتانشاق باۋىرساقتىڭ» اقىرى تۇلكىگە جەم بولعانى ايتىلىپ، بالالارعا ماقتانشاق بولۋدىڭ زيانىن كورسەتكەن ۇلگى بار بولاتىن. سول ەرتەگىنى دە ورتا بەلدەن قىسقارتىپ، جالىققان باۋىرساقتىڭ «ىرگەدەن كوگال ۇستىنە دومالاۋىمەن» ەرتەگىنى قىسقارتا سالىپتى. («ساۋات اشۋ»، 2 ءبولىم، 47 بەت).  مۇنداي اياقسىز دۇنيە بالاعا نە بەردى، ول نە ۇقتى، قانداي اقىل الدى دەگەندى اۆتور ويلاپ تۇرعان جوق.

82 بەتتە قازاقستان سپورتشىلارى تۋرالى قىسقا ءماتىن جازىلىپ، بىرنەشە وليمپيادا چەمپيوندارىنىڭ سۋرەتتەرى بەرىلگەن. سونىڭ ىشىندە ي.يلين دە بار. سول ءيليندى 94 بەتتە ەكىنشى رەت باسىپ، «ول – قازاقستاننىڭ تۇڭعىش وليمپيادا ويىندارىنىڭ ەكى دۇركىن چەمپيونى» دەپ جازىپتى. تولىپ جاتقان باسقا چەمپيونداردى كورمەي، ونى ەكىنشى رەت بەرگەنىنە دە قارسى ەمەسپىز، بىراق ءماتىننىڭ ولاقتىعىنا قالاي قايران قالماسسىڭ؟ مىناعان قاراپ يلين قازاقستاندا بولعان تۇڭعىش وليمپيادا ويىندارىنىڭ ەكى دۇركىن چەمپيونى دەگەن ءسوز ۇعىلىپ تۇر ەمەس پە؟ ء سويتىپ، بالاعا تەرىس اقپار بەرىلگەن. ارينە، ايتايىن دەگەنى يلين – وليمپيادانىڭ ەكى دۇركىن چەمپيونى اتانعان تۇڭعىش قازاقستاندىق. بىراق اۆتوردىڭ جازۋىنان سونى بالا تۇگىل ۇلكەننىڭ ءوزى ۇعا المايدى.

ال 101 بەتتەگى مىنا ماتىننەن اۆتورلاردىڭ قانشالىقتى «مۇقيات» ەكەندىگى اشىلا تۇسەدى: «ونىڭ كوزى تەرەزە الدىندا جىلتىراپ جاتقان ءبىر زاتقا ءتۇستى. گۇلجازيرا باسقالاردىڭ سوڭىنان كيىندى. جاقىنداپ بارىپ قاراسا، باۋى بار التىن ساعات ەكەن. دەنەشىنىقتىرۋ ساباعى ءبىتتى. اپاي وعان ريزا بولدى. گۇلجازيرا ساعاتتى مۇعالىمگە تابىستادى». («ساۋات اشۋ»، 2 ءبولىم). ءبىز ءماتىندى ەش وزگەرتپەي الىپ وتىرمىز. التىن ساعات تاۋىپ العان قىز اپايى ريزا بولعانى ءۇشىن وعان ساعاتتى تابىستاعان ەكەن عوي دەگەن وي تۇيدىك. بالالار دا سولاي ويلاعان شىعار-اۋ...  ورىندارى اۋىسىپ كەتكەن سويلەمدەر سول قالپى بەرىلگەن.

وسىنداي مىسالداردى تابا بەرۋگە بولادى، بىراق وسى كەلتىرگەندەر-اق كىتاپ ساپاسىنىڭ قانداي ەكەندىگىن كورسەتىپ تۇر. ءبىرىنشى سىنىپقا ارنالعان دۇنيە عوي، وعان نەگە سونشا شۇقشيدى ەكەن دەگەن وي دا تۋى مۇمكىن. بىراق جاۋاپكەرشىلىك ءبىرىنشى سىنىپتان باستالۋى كەرەك ەدى عوي. وسى وقۋلىقتى بىلىكتى كوميسسيا بەكىتكەن. وسىنشالىق ولقىلىقتاردى كورمەسە، ول كوميسسيانىڭ بىلىكتىلىگى قايدا؟ الدە سول باياعى كوڭىل جىقپاس نەمقۇرايلىلىقپەن ءبىرىنشى سىنىپقا وسى دا جارايدى دەپ قولدارىن قويا سالعان با؟ ءسويتىپ جاس ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى ەسكەرمەي، بالانىڭ بىلىمگە، وقۋعا قۇشتارلىعى وسى جاستان باستالاتىنىن ەلەمەي، وبال جاساعان. «ەل بولامىن دەسەڭ بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەندى قازاق دانالىعى تەگىن ايتقان جوق ەدى عوي.

جاقسىباي سامرات

Abai.kz