Cەرىك داۋلەتوۆتىڭ الشىن شەجىرەسى ( جاڭاشا كوزقاراس) كىتابىنىڭ وتكەن بولىمدەرىن تومەندەگى سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=11229
http://abai.kz/post/view?id=11255
http://abai.kz/post/view?id=12321
http://abai.kz/post/view?id=11495
http://abai.kz/post/view?id=12516
http://abai.kz/post/view?id=11536  
http://abai.kz/post/view?id=12542

http://abai.kz/post/view?id=12676

بايباقتى

بايباقتى شەجىرە بويىنشا جان-باقتى، ءدىن-باقتى ەنشىلەستەرىمەن بىرلەسىپ بايباقتى اليانسىن قۇرايدى. بايباقتى اتاۋىنا بايلانىستى توپونيمدەر سايان-التاي ولكەسىندە كەزدەسپەدى.  مۇقانوۆ پەن ۆوستروۆ بايباقتىنى بەرىشتەن ءبولىنىپ شىققان رۋ دەپ ەسەپتەيدى. ول تۋرالى بەرىش تاراۋىندا ايتىلدى. ەسكەرە كەتەتىن ءبىر ءجايت، بايباقتى تەك بەرىشتىڭ قۇرامىندا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ادايدا، تورتقارادا، شومەكەيدە دە بار.بايباقتى اتاۋىن تاريحي ەتنونيمدەردەن ىزدەسەك، رۋكن-ءاد دين بەيبارستىڭ قولجازباسىندا 1293 جىلى التىن وردانىڭ حانى توقتىنىڭتۇمەنباسى نوعايدىڭ اقىل- كەڭەسىمەن ولتىرىلگەن 23 ءامىرىنىڭ ءبىرىنىڭ ەسىمىرەتىندە كەزدەسەدى.[1]

ەكىنشى بايباقتى- نوعاي ورداسىنىڭ ءبيى ءجۇسىپتىڭ 1551 جىلى 14 قازاندا ماسكەۋگە كەلگەن ەلشىسى. ونىڭيۆان IV-گە تاپسىرعان حاتى ورىس مەملەكەتىنىڭ ەلشىلىك ماتەريالدارىنىڭ اراسىندا ساقتالىپتى.[2]

بايباقتىنىڭ قۇرامىندا التاي- ساياننان كەلگەن رۋ بار.

ول-قىنىق تايگاسىندا اڭشىلىقتى كاسىپ ەتكەن حالىق، قىنىقتار.

سونىمەن بىرگە، بايباقتىنىڭ قۇرامىندا الشىننىڭ باسقا تايپالارىندا كەزدەسەتىن جاراس، بولەك رۋلارى بار.

شەركەش

           مۇحامەتجان تىنىشباەۆ الشىن رۋلارىنىڭ ىزدەرىن التاي تاۋلارىنان ىزدەگەن. شەركەشتەردىڭ مەكەنى جايىندا عالىم«ودين يزپراۆىح پريتوكوۆ ر. كاتۋني، ۆپادايۋششەي ۆ وب، نازىۆاەتسيا چەركيش» دەگەن ەدى.[3]كەلەسى بەتتە سول وزەننىڭ كارتاسىن بەرىپ وتىرمىز. شەركەشتەر وسى وزەننىڭ جاعاسىندا تۇرىپ، تايگادان اڭ اۋلاعان.الشىنعا ورتاق جاڭبىرشى، بەسسارى، تولەس، انداعۇل، قۇلتۋمارۋلارى شەركەشتىڭ قۇرامىندا دا بار.

ەسەنتەمىر

راشيد ءاد-ءديننىڭ زامانىندا بارعىت رۋىنان شىققان ەسەنتەمىر دەگەن مىڭباسى بولعان:

«يح نازىۆايۋت بارگۋتامي ۆسلەدستۆيە توگو، چتو يح ستويبيششا يجيليششا [ناحودياتسيا] نا توي ستورونە رەكي سەلەنگي،نا ساموم كرايۋ مەستنوستەي ي زەمەل، كوتورىەناسەليالي مونگولى ي كوتورىە نازىۆايۋت 

بارگۋدجين-توكۋم.ۆ تەح پرەدەلاح سيدەلو منوجەستۆو [درۋگيح] پلەمەن: ويرات، بۋلاگاچين، كەرەمۋچين ي درۋگوە پلەميا، كوتوروە وني نازىۆايۋت حوين-ۋريانكا، --تاكجە بىلو بليزكو ك ەتيم گرانيتسام; كاجدوە ۆوتدەلنوستي يمەلو ناچالنيكا ي پرەدۆوديتەليا.چينگيز-حان پوكوريل ۆسەح يح، ي پودروبنوستي وب يحپولوجەني پريۆەدەنى ۆ [ەتوي] يستوري. يز پلەمەني بارگۋت ۆ ەتوم گوسۋدارستۆە [ت. ە. ۆيرانە] بىل دجۋر-دجاگان، اتابەك ارگۋن-حانا; ەگو جەنوي [بىلا] بۋلاگان، ا سىنوۆيامي: تاۋتاي ي بۋرالگي-كۋكەلتاش... سىنوۆيا تاۋتايا: كۋتلۋگ-تيمۋر، ەسەن-تيمۋر, بۋلاس ي حۋلكۋن، كوتورىە [نىنە] سوستوياتەميرامي تىسياچ».[4]

ەسەنتەمىردىڭ اجەسىنىڭ اتى اڭشىلىققا بايلانىستى- بۇلعىن.

بارعىتتار بارگۋزين وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى تايگادا بۇلعىن اۋلاۋدى كاسىپ قىلعان. بۇل ءوڭىردىڭ بۇلعىنىنىڭ تەرىسى بۇگىندە الەمدەگى اڭ تەرىسىنىڭ ەڭ قىمباتى بولىپ سانالادى.

بۇلعىن                  بۇلعىن ىشىك              بارگۋزين وزەنى كارتادا

«وسوبەننوست بارگۋزينسكوگو سوبوليا 

ۆ پريرودە سۋششەستۆۋەت نەسكولكو ۆيدوۆ سوبوليا، ي ۆسە وني دەلياتسيا نا نەسكولكو ۋروۆنەي پو كرياجۋ، تسۆەتۋ، سەدينە ي رازمەرام. بارگۋزينسكي سوبول ياۆلياەتسيا سامىم دوروگيم. ۆسە دەلو ۆ ەگو وسوبوم تسۆەتە. چەم تەمنەە تسۆەت مەحا، تەم تسەننەە شكۋركي ي، سلەدوۆاتەلنو، ۆىشە يح ستويموست. مەح بارگۋزينسكوگو سوبوليا يمەەت پوچتي چەرنىي يلي تەمنو-بۋرىي تسۆەت س سەدىم يلي سينەۆاتىم پودشەرستكوم، نەكوتورىە شەرستينكي وچەن سۆەتلىە، چتو پريداەت سوبوليۋ نەپوۆتوريمۋيۋ كراسوتۋ».[5]

بارگۋزين وزەنى. بۋرياتيا

بالكىم ەسەنتەمىر رۋىنىڭ اتاۋى وسى مىڭباسى ەسەنتەمىرگە بايلانىستى بولار.

الشىننىڭ ادايىنىڭ ءبىر تارماعى قوساي، شومەكەيىنىڭ بولىمشەسى قاراتامىر وسى ەسەنتەمىر رۋىنىڭ قۇرامىندا بوي كورسەتەدى. سوندىقتان ەسەنتەمىردى ورمان ەلى الشىننان بولە-جارۋعا بولمايدى.

تاز

تاز رۋىنىڭ اتاۋى دا اڭشىلىققا بايلانىستى ەكەنى جوعارىدا كەلتىرىلدى. قازىرگى رەسەيدىڭ كەمەروۆو وبلىسىندا كۋزنەتس الاتاۋىنان باستاۋ الاتىن ۇزىندىعى 77 كم ۇلكەن جانە كىشى تاز وزەندەرى بار، كەلەسى كارتانى قاراڭىز.

وسى وزەننىڭ بويىندا تۇرىپ، تايگادا اڭشىلىقتى كاسىپ ەتكەن حالىق تاس دەپ اتالعان، ماعىناسىن ىلگەرىدە كەلتىردىك.

بۇل تايپا تۋرالى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» دە ايتىلادى:

« ءشىبىر، كەسدىم، بايىت، تۇقاس، تەڭلەك، توەلەس، تاس, باجىقىتتان بەرگى ورمان ەل-جۇرتىن جوشى باعىندىرىپ، قىرعىزداردىڭ تۇمەندىك، مىڭدىق نوياندارى مەن ورمان ەلىنىڭ نوياندارىن ەرتىپ الىپ، شىڭعىس قاعانعا اقسۇڭقار، اقبوزات، قارا بۇلعىندارىمەن كەزدەستىردى».[6]تاز رۋى قىرعىزدار مەن باشقۇرتتاردا دا كەزدەسەدى.

ماسقار

گرۋمم-گرجيمايلونىڭ ۇراڭقاي ولكەسىندە وتكەن عاسىردا ماسقار سۋمىنى (بىزدىڭشە- اۋىل اكىمشىلىگى) بولعانى تۋرالى «زاپادنايا مونگوليا ي ۋريانحايسكي كراي» دەگەن ەڭبەگىندە جازعانىن ىلگەرىدە كەلتىردىك. ونىڭ ارىپتەسى پوتانين دە سول ولكەدە ماسقار رۋىنىڭ بار ەكەنىن جازىپتى، ول تۋرالى مۇقانوۆ پەن ۆوستروۆ بىلاي دەيدى:

«نەيزۆەستنو ۆ يستوريچەسكوي ليتەراتۋرە پرويسحوجدەنيە ي رودا ماسكار. ۆسە ناشي پوپىتكي نايتي چتو-ليبو و نەم پوچتي نيچەگو نە دالي. ەدينستۆەننوە سووبششەنيە زاينتەرەسوۆاۆشەە ناس، سلەدۋيۋششەە. سرەدي نارودنوستەي زاپادنوي مونگولي جيلي حوتونى (چاست پلەمەني دوربەت)...يتاك، سرەدي سەمي رودوۆ حوتونوۆ، زاپيساننىح پوتانينىم، ەست رود ماسكار».[7] 

سونىمەن، ماسقار رۋىنىڭ ورمان ەلى ەكەنىندە كۇمان جوق.

ماسقارلار باشقۇرتتىڭ قىتاي تايپاسىندا بار. سونىمەن بىرگە ماسقارلار

92 باۋلى وزبەكتىڭ تىزىمىندە دە اتالادى.

تانا 

ءىرى ماسشتابتى زاماناۋيكارتالاردان تانا اتاۋىنا بايلانىستى  توپونيمدەر كەزدەسپەدى. الايدا «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» ايەلى بورتەنى مەركىتتەردەن ازات ەتۋ جورىعىندا تەمۇجىنكەرەيىت تۇعىرىل حان مەن اندا جامۇقاعا تانا وزەنشىگىنىڭ بويىندا قوسىلعانى تۋرالى ايتىلادى.

«107-ءبولىم. ... تۇعىرىل حان اتتاناردا بۇرقان-قالدۇننىڭ قويناۋى كەرلەن وزەنىنىڭ بۇرگى جاعالاۋىنا بەتتەپ كەلەدى دەپ ەستىپ، تەمۇجىن بۇرگى جاعالاۋىن جول ءۇستى دەپ تانىپ، بوگەت بولماي تانا بۇلاققابۇرقان-قالدۇننىڭ قويناۋىنا ءتۇسىپ قونىپ، تەمۇجىن سول جەردەن اسكەر جاساقتاپ، تۇعىرىل حان ءبىر تۇمەن، تۇعىرىل حاننىڭ ءىنىسى جاقا-قامبۇ ءبىر تۇمەن بولىپ ەكى تۇمەنمەن قىمۇرقا بۇلاقتا ايىل-قاراقولعا ءتۇسىپ جاتقاندا بىرىگىپ قوندى» [8]

تانانىڭقۇرامىنداعى بايعارا بولىمشەسىنىڭ ورمان ەلىنەن كەلگەنىنىڭ دالەلى بار. 20 عاسىردىڭ باسىندا ۇراڭقاي  ولكەسىندە، حا-كەم وزەنىنىڭ وڭ جاق جاعالاۋىندا جانە ۇلى-كەم وزەنىنىڭ بويىندا پايعارا رۋى ءومىر سۇرگەنى تۋرالى  گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلو ءوزىنىڭ اتالمىش ەڭبەگىندە اتاپ كورسەتكەن.بايعارالار الشىننىڭ ادايىندا دا كەزدەسەدى، ال ءبىر بولىگى نايماندارعا قوسىلسا كەرەك.

(جالعاسى بار)