قۇت – كونە ۇعىم. كونە تۇركى داۋىرىندە قۇت تاڭىرىسىنەن باستاۋ الادى دەگەن سەنىم جوعارى بولعان ءتارىزدى.  وعان دالەل رەتىندە كۇلتەگىن جازۋلارىنداعى ء«تاڭىرى جارىلقاعاندىقتان، ءوزىمنىڭ قۇتىم بار بولعاندىقتان، قاعان وتىردىم» دەگەن تاسقا قاشالىپ جازىلعان جازۋدى ايتۋعا بولارلىق. ويتكەنى، تاڭىرىسىنەن ادام بالاسىنا جارىلقاۋ بار. ادام ءوزىنىڭ ءسوزى مەن ءىسىنىڭ بۇرىستىعىنان ءتاڭىرىسى بەرگەن قۇتىنان ايىرىلىپ قالماۋى ءتيىس دەگەن سەنىم دە جوعارى بولعان ءتارىزدى.  

ءتاڭىردى ەجەلگى تۇركىلەر اكە دەپ تانىپ،  ۇمايدى انا دەپ اتاعان. وسىنىڭ ءوزى بۇل ءسوزدىڭ اسپان مەن جەر، اكە مەن انا اراسىنداعى كيەلىلىك پەن قاسيەتتىلىكتىڭ تۇنىپ تۇرعانىن باياندايتىن نىشان. اكە مەن انانىڭ باستامالىق گارمونياسى ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ جاراتىلىسىنا ۇلاسىپ، ادام يدەياسىنان ادامزات يدەياسىنا ءوربيتىن ءورىس الادى.

قۇت – كيەلى دە، قاسيەتتى ۇعىم. كيەلىك پەن قاسيەتتىلىكتىڭ كۋاسى قۇتتىڭ جاراتۋشىسى ءتاڭىرىسى مەن ونىڭ جاراتىلىسى ادام اراسىنداعى ەرەكشە ءبىر ساكرالدى قاتىناسى، ءارى گارمونياسى. ادامدار بارلىق تىرشىلىككە ءتىرى دەپ قاراپ، ءار نارسەنىڭ يەسى بار، يەسىز دۇنيە جوق دەپ ءبىلدى. يەسىن ءتاڭىر كيەسىن قۇت دەپ تانىدى. ولار اسپان – قۇت، جەر – قۇت، سۋ – قۇت، ءتورت تۇلىك مال – قۇت. ت.ت.  وسى كيەلىلىكتەرگە ادام جەر بەتىندە يەلىك ەتۋى ءتيىس. ولاردى اقىلمەن ىزگىلىكپەن پايدالانسا، يگىلىگىن كورىپ، قۇت قونادى دەپ سەندى.

كونە  تۇركىلىك كەزەڭنىڭ وزىندە-اق «قۇت» ءسوزى مىناداي تۇسىنىكتەردى بىلدىرگەن:  1) جان، ومىرلىك قۋات، رۋح.  2) باقىت، داۋلەت، جاقسىلىق، جولى بولۋ، باعى اشىلۋ. 3) ساتتىلىك، تابىس. 4) كىسىلىك، ۇلىلىق، دارەجە. 5) اقيقاتقا جەتۋ، نۇرلانۋ، شىنايى باقىت پەن شاتتىققا كەڭەلۋ. [1,471ب.]

كونە دەپ سيپاتتاما بەرىلگەن «قۇت» ۇعىمىمىز ەشقاشان دا ەسكىرمەك ەمەس. كەرىسىنشە، كونە زامانداعى ادام ومىرىندەگى ساتتىلىك، باعى اشىلۋ، ىرىسقا كەڭەلۋ، نەسىبەنىڭ مول بولۋى، ءومىردىڭ بەرەكەلى بولۋى، نۇرلانىپ، شاتتىققا شومىلۋى سەكىلدى تۇسىنىكتەر وسى كۇنگە دەيىن ءوز ماڭىزدىلىعىن جوعالتقان ەمەس. كەرىسىنشە، ادام ءومىرىنىڭ ءمانى بولىپ وتىر. بۇل جەردە قۇت دۇنيەتانىمىندا ەكزيستەنتسيالدىق باستاۋ، ماندىلىك باسىم دەۋگە بولادى. ماسەلەن، جاس نارەستەنىڭ دۇنيە ەسىگىن اشۋ، شىلدەحانا، تۇساۋكەسەر، ەسىم قويۋ، قىز ۇزاتۋ، ۇيلەنۋ تويى ت.ب سان ءتۇرلى سالت-داستۇرلەرىمىزدى ايتۋعا بولادى. قازاق حالقىنىڭ ۇيلەنۋ داستۇرىندە جاس كەلىن بوساعاعا تابالدىرىقتى وڭ اياعىمەن اتتاۋ ارقىلى ەنەدى. تابالدىرىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزىندە دە قۇت دۇنيەتانىمى جاتىر. ويتكەنى، تابالدىرىق اق بوساعانىڭ تابانى، تىرەۋشىسى، ەكى الەمنىڭ شەكاراسى ىسپەتتەس. تابالدىرىق – عارىشتىق تۇسىنىك. ول الەمنىڭ بىرلىگى فيلوسوفياسىنىڭ كىلتى. قازاق حالقى ءۇشىن تابالدىرىق – قۇتتىلىقتىڭ سيمۆولى. سول سەكىلدى «كەلىننىڭ اياعىنان» دەگەن ءسوز بار. كەلىننىڭ اياعىنىڭ قۇتتىلىعى سول وتباسىعا  دۇنيەگە نارەستە، ۇرپاق سىيلاۋىندا. نارەستەنىڭ كەلۋى – بۇل قۇتتىڭ كەلۋى. بالا كوتەرمەگەن ايەل مەن ۇيلەنبەگەن ەركەك الەۋمەتتىك تۇرعىدان دا قۇرمەتكە لايىقتى ەمەس دەپ تانىلعان. باس ەكەۋ بولماي، مال ەكەۋ بولمايدى دەگەن جاقسى ءسوز سودان قالۋى مۇمكىن. ويتكەنى، قۇت-دامۋدىڭ، كوبەيۋدىڭ، مولشىلىقتىڭ، ونىمدىلىكتىڭ نىشانى. ونى كوبەيتۋشىسى باتا-تىلەك دەپ بىلگەن قازاق حالقى. سوندىقتان دا، اۋىل اقساقالدارى كەلىنگە «اياعىن قۇتتى بولسىن!»، «قۇتتى قادام بولسىن!» -دەگەن باتا-تىلەك جولدايتىن بولعان.

ومىرلىك ساتتىلىك، ءومىردىڭ بەرەكەلى بولۋى، باعى اشىلۋ، باق قونۋ، ىرىس-نەسىبەنىڭ مولايۋى، داۋلەتتىلىككە كەڭەلۋ ت.ت. ادام ومىرىنە قاتىستى سۇراقتار. ءمانى تەرەڭ وسى كەڭ تۇسىنىكتەردى ءبىر ورىسكە بىرىكتىرۋشىسى  قۇت دەپ  تۇجىرىمداۋعا بولارلىق. ول جاراتىلىس پەن  تىرشىلىكتىڭ رەتتىلىگى، جۇيەلىگى. جاراتۋشى الەمدى رەتتىلىكپەن، ەسەپ قيساپپەن، ەڭ باستىسى جاراتۋشى مەن جاراتىلىستىڭ، اسپان مەن جەردىڭ، جان مەن ءتاننىڭ ديالەكتيكالىق ەمەس، بىرتۇتاستىلىق گارمونياسىمەن جاراتقان. ال ادامزاتتىڭ تىرشىلىكتەگى تۇپكى ارمانى، مۇددەسى مەن ماقساتى نە؟ ول باقىتتى بولۋ، باقىتتى سەزىنۋ. باقىت ادام ءۇشىن جات دۇنيە ەمەس. باقىت – ادام تىرشىلىگىنىڭ ءورىسى. ال ونىڭ باستاۋى، سۋبستانتسياسى – قۇت.

قۇت – جان، ومىرلىك قۋات، رۋح. قۇت – ءتاڭىردىڭ سىيى رەتىندەگى سۋبستانتسيا. تاڭىردەن ادامزات بالاسىنا قانداي سىي بەرىلۋى مۇمكىن؟ ارينە، تاڭىردەن ادامزات بالاسىنا ەڭ باستى سىي بۇل تىرشىلىككە نەگىز بولا الاتىن جان بەرىلە الادى. وسى جان ارقىلى ادام جاراتۋشىسىمەن بىرلىكتە بولادى. جاننىڭ ماڭگىلىگى وسىندا دەمەكپىز. ماسەلەن، تۇركى قاعاندارىنىڭ «تاڭىرقۇت»، «يدىقۇت» اتاقتارىن ايتۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا  حالقىنا ۇلى جەڭىس سىيلاپ، تۇركى ەلىن ماڭگىلىككە ەل بولۋعا باعىتتاعان قاعاندى قۇرمەتتەپ، «تاڭىرقۇت»، «يدىقۇت» دەپ اتاپ، ولارعا جوعارى اتاق بەرىلگەن. بۇل  جەردە  ءتاڭىر يەسىنە ءتان ەرەكشە قاسيەت – ماڭگىلىكتە ءومىر ءسۇرۋ. ال «قۇت» تاڭىرمەن بەرىلەتىن «جان» دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى. سوندا، «تاڭىرقۇت» دەگەنىمىز «ماڭگى جان» دەگەن ماعىناعا اكەلەدى. ال، ء«يدى»-قاسيەتتى، قۇدىرەتتى جان دەگەن ماعىنا ساياتىن سەكىلدى.  

جان ءتان ءۇشىن سۋبستانتسيا، باستاما بولسا، تىرشىلىك ءۇشىن باستى سۋبستانتسيا قۇت سەكىلدى. بۇل جەردە قۇت دەپ وتىرعانىمىز جان دا،  تىرشىلىك دەپ وتىرعانىمىز باقىت، نەسىبە، ىرىس، بەرەكە دەپ تانۋىمىز دۇرىس سەكىلدى. قۇت دەگەنىمىز نە؟ بۇل جاننىڭ تىلەگى دەمەكپىز. جاننىڭ تىلەگى نە دەسەك؟ ول تانمەن ءبىر بولۋ دەر ەدىك. وسى بىرلىكتى ءبىز تىرشىلىك دەپ تۇسىنەمىز. ال باقىت دەگەنىمىز ەكى اياعىمىزبەن قارا جەردە باسىپ ءجۇرۋ دەپ  تىرشىلىكتى مەڭزەر ەدىك.

ادام ءۇشىن ءومىردىڭ باستاماسى قۇتپەن باستالىپ، قۇتپەن ۇلاسقانى ابزال دەيمىز. وسى «قۇت» ۇعىمىمەن قاتار «قۇتسىزدىق» تۇسىنىگى بار. ول ءوز الدىنا ءبىر ماسەلە. دەگەنمەن دە، قۇتسىزدىق دەگەن نە دەگەنگە جاۋاپ بەرەيىك. ول جان مەن ءتاننىڭ بىرلىگىنىڭ بۇزىلۋى دەر ەدىك. ونى ادامزات ءولىم دەپ تانيدى. سوندىقتان دا، جان ءتان ءۇشىن ومىرلىك قۋات، رۋح،ەنەرگيا دەسەك، جان ءۇشىن ءتان بولمىستىق سيپات دەمەكپىز. ءتانسىز جاندى ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل جەردە باستى ماسەلە، «قۇت» جان مەن ءتاننىڭ گارمونياسى رەتىندە تۇسىنىلەدى. گارمونيانىڭ باستاۋى ءتاڭىر اكە مەن ۇماي انا، اسپان مەن جەر دەپ جوعارىدا ايتقان بولاتىنبىز. وسى ەكى قاتىناستىڭ گارمونياسىنىڭ بۇزىلماۋى تىرشىلىكتىڭ ەڭ باستى كۇش-قۋاتى بولىپ تابىلادى. ول جاعدايدا ادام جانى جەتىلىپ، ۇنەمى رۋحاني كەمەلدىلىككە ۇمتىلۋى ءتيىس. ادامنىڭ جاراتىلىسىنا ساي كەمەلدەنۋى ەكى باعىتتا كورىنەدى. ءال-فارابي ونىڭ العاشقىسىن تانىم، ەكىنشىسىن ىزگىلىك پەن قايىرىمدىلىق دەپ، كىسىلىك كەمەلدىلىكتى جان جەتىلۋى تۇرىندە تانىتادى: «...دەنە جان ءۇشىن  ء(ومىر سۇرەدى), ال جان ءمىنسىز جەتىلگەندىك ءۇشىن، ياعني قايىرىمدىلىق بولىپ تابىلاتىن باقىت ءۇشىن ءومىر سۇرەدى، دەمەك، جان دانالىلىق پەن قايىرىمدىلىق ءۇشىن ء(ومىر سۇرەدى)» دەگەندى. [2,28 ب.]. بۇدان ءبىزدىڭ  تۇسىنەتىنىمىز باستى دۇنيە جاننىڭ كەمەلدەنۋى. ادام فيلوسوفياسى دەگەندە جان مەن ءتاندى بىرلىكتە يگەرۋ فيلوسوفياسى دەر ەدىك. جاننىڭ ءتاندى تاستاپ كەتۋى ول ءولىم. ادام ءۇشىن ول قورقىنىش، ۇرەي تۋعىزادى. عالىم ءا.ت. تولەۋباەۆ بىلاي دەيدى: «قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىندا ادام قاتتى قورىققاندا، نە ءبىر نارسەگە قاتتى ابىرجىعاندا «قۇتى قاشتى»، «سۇرى قاشتى»، «تىنىمى كەتتى» دەيدى. شىندىعىندا بۇل تىركەستەر ادامنىڭ جانىنىڭ قىسىلعاندىعىن، ونى تىرشىلىك كۇشىنىڭ تاستاپ كەتكەلى تۇرعانىن بىلدىرەدى». [3,290ب.] ءارى قاراي عالىم: «كونە قازاقتاردا «جان» تۋرالى تۇسىنىكپەن بىرگە وسىعان جاقىن «يە» دەگەن دە ۇعىم بولعان. بىراق «يە» بارلىق پەندەدە بولماعانعا ۇقسايدى. يە تەك ءتاڭىرىنىڭ تاڭداۋلى ادامىنا عانا قوناتىن ەرەكشە كۇش، اقىل بەرەتىن تىلسىم قاسيەت. ونداي ادامعا ءولىمنىڭ كەلە جاتقانىن ونىڭ يەسى بىلدىرەدى دەگەن سەنىم كەڭ تاراعان.[3,290ب.] مىسالى، ءجۇسىپ بالاسۇعىننىڭ «قۇتتى بىلىك» دەگەن شىعارماسىندا مىناداي جولدار بار: 

                                «ايتتى ودعۇرمىش ءولىمنىڭ شىن كەلگەنىن،

                                  تۇسىنە ەنىپ يەسى ايان بەرگەنىن» [4,477 ب.]

دەپ، «يە» ءسوزىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ايتىپ وتەدى. ارينە، «يە» دەگەن جاننىڭ يەسى، يەلىك ەتۋشىسى ءتاڭىرى ەكەندىگىن ايتادى. جاننىڭ ءتاندى قاي ۋقىتتا تاستاپ كەتەتىنىن يەسى بىلەدى. ءار دۇنيەنىڭ ءوز يەسى بار. يەسىز دۇنيە جوق. بۇل تۇرعىدا دا، كەڭىستىك پەن ۋاقىت شەڭبەرىندە ادام ءومىرى ءۇشىن باستى رۋحاني كۇش – قۋات، ومىرلىك ەنەرگيا وسى قۇت سۋبستانتسياسىندا جاتىر. ويىمىزدى ءارى قاراي تولىقتىرا تۇسسەك، زەرتتەۋشى ج.ت.قوشانوۆا دا ءوزىنىڭ «قازاق تىلىندەگى «بايلىق– كەدەيلىك» كونتسەپتىسى: تانىمدىق سيپاتى مەن قىزمەتى» اتتى عىلىمي جۇمىسىندا:««قۇتادعۋ بىلىگتە» ادامنىڭ  دۇنيەگە كەلۋىن قۇت دەپ تۇسىندىرگەن، سوندا قۇت ءسوزى اسسوتسياتيۆتىك  قاتىناستا «تىرشىلىك» مانىندەگى  «بارلىق، مولشىلىق» كونتسەپتىسىمەن بايلانىستى ەكەنىن كورەمىز» دەپ اتاپ وتەدى. [5,25ب.] بۇل جەردە اۆتور اسسوتسياتيۆتىك قاتىناستا «تىرشىلىك» دەي وتىرا، «مولشىلىق» كونتسەپتىسىمەن ۇلاستىرىپ وتىر. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، تىرشىلىكتەگى مولشىلىق بۇل ماتەريالدىق يگىلىك تۇرىندە ەمەس، ەڭ باستىسى ادام ءومىرىنىڭ مولشىلىعى. ونىڭ ار جاعىندا ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ تانىمى جاتىر. قارتتىڭ جاسقا بەرگەن «جاسىڭ ۇزاق بولسىن!» دەگەن باتاسىنىڭ ءمانى دە سول دەمەكپىز.

"قۇت" ءسوزى  جان دەگەن ماعىنامەن قاتار، «رۋح»، «ومىرلىك قۋات» دەگەن تۇسىنىكتە دە قولدانىلۋى مۇمكىن.  بۇل ورايدا «رۋح» دەگەن ءسوزدى ەكى ماعىنادا قابىلداۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، رۋح دەپ ادامنىڭ دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىنگى جانىنىڭ رۋحقا (ارۋاققا) اينالۋى بولسا، ەكىنشىدەن، رۋحتى ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە ەرىك-جىگەر بەرەتىن ەنەرگيالىق كۇش-قۋات رەتىندە قابىلداۋىمىزعا بولادى. ماسەلەن، "زارە-قۇتى قاشتى" دەگەن جاننىڭ قاتتى قورقۋى، جاننىڭ ءتاندى تاستاپ كەتۋ ساتىمەن ۇشتاستىرۋعا بولاتىن بولسا، "قۇتى تاسىدى" دەگەندى ادامنىڭ ەنەرگەتيكالىق كۇش-قۋاتىنىڭ ارتۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. قۇتى تاسىدى، ءبىلىمى ارتى، دارەجەسى ءوستى، مولشىلىققا كەڭەلدى دەپ قابىلداۋعا دا بولارلىق.

فرانتسۋزدىق عالىم جان - پول رۋ  بويىنشا «رۋح – كوكتىڭ سىيى، نەسىبەسى رەتىندە قۇت تاراپىنان بەرىلگەن. قۇت – رۋح، ومىرلىك قۋات، ازىق، باقىت، نەسىبە ماعىنالاردى بىلدىرەدى. قۇت – كوكتەگى ء«سۇت كولىنەن كەلگەندىكتەن دە ول سۇتتەي تازا. الەمدەگى بارلىق بولمىستا قۇت بار. قۇت – بۇل باقىت» دەپ تۇجىرىمدايدى.[6,128-129ب.]

عالىمنىڭ كوكتەگى ءسۇت كولى دەپ تۇرعانى ءبىزدىڭ تۇسىنۋىمىزشە، ءتاڭىرىسىنىڭ ادامعا بەرەتىن جانى  تازا، پاك، سۇتتەي اق دەگەندى مەڭزەيدى. ادام جانى تازا پەرىشتە. وندا قاتەگەزدىك پەن زۇلىمدىق جوق. ادام كەسەسى اق سۇتكە تولى. ەكىنشى جاعىنان، جانعا، رۋحقا، ءتاڭىر تاراپىنان ومىرلىك قۋاتقا يە بولعان، دۇنيە ەسىگىن ەندى اشقالى تۇرعان نارەستەنىڭ ءسۇت كولىنەن كەلگەنىن مەڭزەيتىن ءتارىزدى. سەبەبى، ءومىر ەسىگىن اشقان نارەستە دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن، اسپان اياسىنداعى ءسۇت كولىنەن انا ومىراۋىنا بەرىلەدى. نارەستە ءۇشىن العاشقى ومىرلىك قۋات انا ءسۇتى بولىپ تابىلادى. بۇل جاعىنان كەلگەندە نارەستەنىڭ دۇنيە ەسىگىن اشۋى قۇت – باقىتتىڭ نىشانى. سونىمەن قاتار، ءسۇت بۇل جەردە نارەستەنىڭ ىرىزدىعى، نەسىبەسى ىسپەتتەس. نارەستەنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن اسقان اتا-انا ءۇشىن باقىت جوق. بۇل تۇرعىدا الەم قۇتتىلىقتىڭ نەگىزىندە جاراتىلعان. قۇتتىلىققا يە بولىپ بارىپ، ادام شىنايى باقىتقا جانە شاتتىققا كەڭەلەدى. «قۇت – بۇل باقىت» دەپ  جان پول رۋدىڭ مەڭزەپ تۇرعانى دا وسى بولار. 

ەجەلگى قىتايلىقتار وزدەرىن اسپان استىنداعى ەلمىز دەپ، وسى اسپان ەرەكشەلىگىن جاقسى تانىعانىن جانە تۇسىنگەندەرىن ءبىر كورسەتكەندەي. ەجەلگى قىتاي دۇنيەتانىمى ءۇشىن «داو» قانشالىقتى ماڭىزدى بولسا، تۇرىك دۇنيەتانىمى ءۇشىن «قۇت» سونشالىقتى ماڭىزدى، ءتىپتى داوعا قاراعاندا «قۇت» ومىرشەڭدىلىگى جاعىنان وتە كۇردەلى دە، كەڭ دۇنيەتانىم دەپ ايتساق تا ارتىق بولماس. دەگەنمەن ەكەۋىنىڭ باستاۋى كوك اسپان ەكەنى بەلگىلى اسپان مەن قاتار جەر دە ماڭگىلىك. اسپان مەن جەر بينارلىق قاتىناستا، ۇيلەسىمدىلىكتە، بىرلىكتە. ادام عارىشتا  نەمەسە جەردىڭ استىندا ءومىر سۇرە المايدى. ادام تەك قانا،  اسپاننىڭ استىندا جەردىڭ ۇستىندە ءومىر سۇرە الادى. قۇران كارىمدە دە جاراتۋشى ادامعا اسپاندى توبە ەتىپ، جەردى توسەك ەتىپ جاراتقانى ايتىلادى. اسپان مەن جەر ارالىعىندا اۋا ورنالاسقان. سوندا اۋا دەپ تۇرعانىمىز  تىرشىلىكتىڭ ناعىز ءوزى. اۋا دەپ تۇرعانىمىز جان. نەگە؟ اۋا سەكىلدى ءبىز جاندى دا كورە المايمىز. ەگەر ءبىز جاندى قۇت دەسەك، وندا اۋانىڭ ءوزى دە قۇت. تىرشىلىك ءۇشىن  اسپاندا قۇت. اسپانمەن قاتار جەر دە قۇت. ماسەلەن، اسان قايعىنىڭ «جەر-ۇيىعىن» ايتۋعا بولادى. قۇتتى مەكەن، قۇتتى جەر دەگەن سونىڭ ءبىر دالەلى بولماق. نەگە دەسەك، جاراتۋشى ءتاڭىر الەمدى، ونداعى اسپان، جەر، كۇن مەن اي، سونىمەن قاتار ادامدى ءبىر الەم ەتىپ جاراتىپ، ولاردىڭ بىرلىگىن ءبىرىنشى ورىنعا قويعان ءتارىزدى. ءبىر بولۋدا عانا قۇت بولادى.

                بىرتۇتاستىق يدەياسى ءجۇسىپ بالاسۇعىننىڭ «قۇتتى بىلىك» داستانىنداعى ءتورت دۇنيەتانىمدىق ۇعىمنىڭ ءادىل بيلىك، يگىلىكتى داۋلەت، بىلىكتى اقىل نەمەسە ساۋ اقىل (زدراۆىي ۋم) جانە سوڭعىسى ادامدى جاراتۋشى الدىندا قادىرىن ساقتايتىن قاناعات بىرلىگىندە، تۇتاستىعىندا. تاڭقالارلىعى بۇل دۇنيەتانىمدىق ۇعىمداردىڭ ورىندارى ءبىر-بىرىمەن اۋىسپايدى. ولاردىڭ ارالارىندا رەتتىلىك ءپرينتسيپى قاتاڭ ساقتالىنعان. ءتورت دۇنيەتانىمدى جەكە دارا قاراستىرۋ قۇت تۋرالى تولىق مازمۇندى اشپايدى. تورتەۋىنىڭ بىرلىگىنىڭ گارمونياسىنىڭ نەگىزىندە عانا قۇت تانىلادى دەپ بىلەمىز.

قۇت – فيلوسوفيالىق ۇعىم دەپ نەگىزدەۋدىڭ ءبىر جولى بۇل ءجۇسىپ بالاسۇعىننىڭ «قۇتتى بىلىك» داستانى. «قۇتتى بىلىك» ناعىز فيلوسوفيالىق شىعارما. ونىڭ مازمۇنىندا ءبىزدىڭ ويىمىزشا ءۇش فيلوسوفيانىڭ بىرلىگى سيپاتتالعان سەكىلدى. ءبىرىنشى – اللا مەن ادام بىرلىگى فيلوسوفياسى، ەكىنشى – اللا مەن ادام بىرلىگىنەن تۋىنداعان ىزگى ءومىر فيلوسوفياسى، ءۇشىنشى – اللا مەن ادام بىرلىگىنەن قالىپتاسقان ىزگىلىكتى بيلىك فيلوسوفياسى. اكادەميك ا.ن.كونونوۆتىڭ: «ەتو فيلوسوفسكوە پرويزۆەدەنيە، ۆ كوتوروم اناليزيرۋەتسيا سمىسل ي زناچەنيە چەلوۆەچەسكوي  جيزني ي وپرەدەليايۋتسيا وبيازاننوستي ي نورمى پوۆەدەنيە چەلوۆەكا ۆ وبششەستۆە» [7,507ب.] دەۋى سونىڭ ايعاعى.

«قۇتتى بىلىكتەگى» ادىلەت، داۋلەت، اقىل، قاناعات تۇسىنىكتەرى سۋبستانتسيالىق ماندەگى ۇعىمدار. داستاننىڭ مازمۇنىن بايىپتىلىقپەن قاراپ وتىرساق، ءبىر قاراعاندا، باستى ماسەلە كۇنتۋدى پاتشا جونىندە بولعانىمەن، نەگىزگى تۇلعا ايتولدى دەپ ۇيعارامىز. ويتكەنى، ول قۇت-داۋلەت. ءجۇسىپ ايتولدىنىڭ تابيعاتىن ەلىك پاتشا ارقىلى اشپاق. ەلىك پاتشا  ءوزىنىڭ بيلىگىن وسى ايتولدى قۇت ارقىلى جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان ءتارىزدى بولىپ كورىنەدى. ال ايتولدى، ول ءۋازىر قىزمەتىندە. پاتشاعا ۇنەمى اقىل-كەڭەس بەرۋشى. سول اقىل-كەڭەس ارقىلى پاتشا ءوز بويىندا قۇتتىلىقتى كەمەلدەندىرۋمەن بولادى. بۇل جەردە قۇت يدەياسىن جۇيەلى تۇردە اشۋ ءۇشىن حاس حاجىب ديالوگ ءادىسىن قولدانعان. سول ديالوگتىڭ نەگىزىندە ادىلەت، داۋلەت، اقىل، قاناعات اراسىندا  تىعىز قاتىناس ورنايدى.

ايتولدى قۇت ءوز تابيعاتىن: «مەن – دەيدى ايتولدى، تۇراقسىزبىن، ۇنەمى وزگەرىس ۇستىندەمىن. ادام تالعامايمىن. مەن سوقىرمىن. كىممەن جۇعىسسام، سونىڭ ارتىنان ەرىپ جۇرە بەرەمىن» دەي كەلە، ايدىڭ تابيعاتىمەن ۇندەستىكتە ەكەنىن اڭعارتادى. اي تۋعاندا كىپ-كىشكەنتاي بولادى، كەيىن تولعان ايداي تولىقسيدى، ارتى جىڭىشكەلەنەدى، سوڭىندا جوعالادى. ەندى ايتولدىنىڭ ءوزىن سويلەتەيىك:

تولعان ايىم بارا جاتىر كەتىلىپ،

سارا قۇلقىم قارا بولدى، سەتىلىپ.

قارسى الۋشى ەم تۋاتىعىن كۇنىمدى;

باتتى كۇنىم، تۇنەك تۇننەن ءتۇڭىلدىم.

قانداي جاقسى داۋلەت اينىپ كەتپەسە

جۇرسە بىرگە،استە سىرتقا تەپپەسە.

قانداي جاقسى بەكتىك-بيلىك ورلەسە

اجال تۇتپاي،كىسى ماڭگى ولمەسە.

قانداي اسەم، جىگىتتىك شاق-اڭعىرت شاق

قارتتىق كەلمەي، يىلمەگەن البىرت شاق![4,266 ب.]

بۇدان تۇسىنەتىنىمىز، اي ادام ءومىرىنىڭ ايناسى ىسپەتتەس. اي تابيعاتى ارقىلى ادام ءومىرىن، تىرشىلىگىن سۋرەتتەپ تۇرعانداي. ادام دا، اي سەكىلدى بىرنەشە فازالاردى باستان كەشىرەدى. نارەستە، بالالىق شاق، جىگىتتىك شاق، ەل اعاسى، ءارى قاراي قارتتىققا جولىعادى. قارتتىقتى قازاق ءبىر اياعى كوردە دەپ سيپاتتايدى. م.قاشقاريدىڭ «جاسالار قىستىڭ قامى قۇتتى جازدى، ويلاساڭ شىركىن عۇمىر ءتىپتى از دا» دەگەن اسىل ءسوزى بار. تالداپ كورەلىك.  قۇتتى جاز – بۇل ادامنىڭ جاستىق شاعى، جىگىتتىكتىڭ كەزەڭى. جاستىق شاق – بۇل ەنەرگيالىق كۇش–قۋاتتىڭ كەرنەۋىنىڭ كەرنەگەن كەزەڭى. ول ادامعا بىراق رەت بەرىلەدى. ال قىس بولسا، ادامنىڭ قارتايعان شاعى. وسىنىڭ ار جاعىندا عۇمىر قىسقالىعى ايتىلادى. ادام عۇمىرى – وسى ءومىر مەن ءولىم اراسىن شارلاۋ. جاي شارلاۋ ەمەس، قۇتتى ىزدەۋمەن كەزۋ دەپ تۇسىنەر ەدىك. وسى جەردە عۇمار قاراشتى سويلەتسەك:

«...ءبىز ادامزات جىنىسى

دۇنيەگە كەلىپپىز.

جيھان دەگەن قونىسقا

كەلىپ جەتىپ ەنىپپىز.

كەلۋىمىز نە ءۇشىن؟

كەتۋىمىز نە ءۇشىن؟

مۇندا نە سىر، نە ماقسۇت؟

                                     بىلدىك دەسەك ءبىلىپپىز» دەيدى.[8,117-118ب.]

عۇمىردىڭ ماقساتى عۇماردى ويلاندىرعان سۇراق. بارلىق ادامزاتتى تولعاندىرعان سۇراق.  باستى سۇراق ادام ءومىرى قۇتتى بولسا دەگەن تىلەك. سوندا، ادام دۇنيە ەسىگىن اشادى دا، جابادى دەمەكپىز. بۇل ۇزدىكسىز پروتسەسس. بىراق ادامزات تىرشىلىگى ۇزىلمەيدى.توقتامايدى. ودان ءبىزدىڭ الاتىن ساباعىمىز اي پروتسەسى، ونىڭ قۇبىلمالدىلىعى بىزدەرگە ءومىردىڭ قۇت ەكەندىگىن ءتۇسىندىرىپ وتىرعانداي. ياعني، اي تىرشىلىكتى تەجەۋشى فاكتور رەتىندە قىزمەت ەتەدى.

داستانداعى ديالوگتى بايقاساق، ايتولدى ولەر شاعىندا كۇنتۋدى ەلىككە ءوزىنىڭ ءىزىن باسىپ كەلە جاتقان ۇلى بار ەكەندىگىن ايتادى. ونىڭ ەسىمى – اقىل. جانە تۋىسى-قاناعات. اقىلدىڭ دا ەلىك سارايىندا قىزمەتى جوعارى. ويتكەنى، ول اقىل، بىلەدى، ايدىڭ قايتا تۋاتىنىن، قايتا ءوز ورنىنا ورالاتىنىن. «تۋماق بار جەردە، ولمەك بار». وزگە ءبىر ادام بالاسى دۇنيەدەن وزادى، ونىڭ ورنىنا وزگەسى كەلەدى. بۇل قايتالانا بەرەتىن پروتسەسس. الايدا ادام ءوز ومىرىنە قاناعاتتىقپەن قاراۋ كەرەك ەكەندىگىن ودعۇرمىش ايتادى. ولىمگە وكىنىشپەن قاراۋعا بولمايدى ەكەنىن ەسكەرتەدى. ادامزات تىرشىلىك مولشەرىنە قاناعاتشىلىق تانىتتۋى ءتيىس. سەبەبى، ءومىر دە، ولىمدە اللامەن بەرىلىپ، الىنادى.

سونىن نەگىزىندە سۋبستانتسيا - اكتسيدەنتسيا اراقاتىناسى انىقتالىنادى. عاريفوللا ەسىم «...بۇل ۇعىمداردى قاراپايىم مىسالمەن ءتۇسىندىرىپ كەتەيىن، مىنا كىسى دەگەندە، كىسى–سۋبستانتسيا، ال كىسىنىڭ ءتۇرى اق پا، الدە افريكادان كەلگەن قارا كىسى مە دەسەك، وسى اق نە قارا دەۋ–اكتسيدەنتسياعا جاتادى» - دەيدى. [9,33ب.]

سوندا قۇت  باستاپقىدا ءتاڭىرىسى، كەيىن اللامەن بەرىلەتىن تىرشىلىكتىڭ باستاۋى بولاتىن جان. ول ومىرلىك قۋات ارقىلى ءتاندى رۋحتاندىرادى دەمەكپىز. ءسويتىپ، جان مەن ءتان بىرلىگى نەگىزىندە ادام ورىندالماق.

اللا ءومىردى، تىرشىلىكتى كوپتۇرلىلىككە تولتىرا وتىرا، بارلىعىنىڭ ءبىر بولۋى يدەياسىنا جەتەلەدى. ءومىر تىرشىلىكتە ادام بالاسىنا بىر–اق رەت بەرىلەدى. وسى ومىردە ادامزات ءبىر بولۋى كەرەك. بولىنۋشىلىك پەن جىكشىلىك ادامزاتقا قۇت اكەلمەيدى. ءدىننىڭ دە، ماقساتى مەن ءمانى وسىندا.

سوندا، سۋبستانتسيا قۇت جاننىڭ تىلەگى بولسا، ونىڭ اكتسيدەنتسياسىنا ءتاننىڭ تىلەگى تىرشىلىك، باقىت، باق، بەرەكە، ىرىس، نەسىبە ارقىلى تولىعادى. ادام بالاسىنىڭ تىلەيتىنى ۇزاق ءومىر، ءماندى ءومىر. تىرشىلىك بار جەردە نەسىبە دە، ىرىزدىق تا، يگىلىك تە، باقىت پەن بەرەكەدە بولادى دەپ سەنىم ءبىلدىردى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قۇت – فيلوسوفيالىق ۇعىم.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. نادەلياەۆ ۆ.م.، ناسيلوۆ د.م.، تەنيشەۆ ە.ر،ششەرباك ا.م. درەۆنەتيۋرسكي سلوۆار. – لەنينگراد.: ناۋكا، 1969, 471 س.
2. قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق مۇراسى. ت.16. فارابيتانۋ/قۇراست.ءا.نىسانباەۆ.-استانا.:اۋدارما،2006. 28 ب.
3. ءا.ت.تولەۋباەۆ.قازاق حالقى ەتنوگرافياسىنىڭ ماسەلەلەرى. ت.2//دۇنيەدەن قايتقان ادامدى جەرلەۋ جانە ارتىن كۇتۋگە بايلانىستى نانىم سەنىمدەر. -الماتى، 2013. 290ب.
4. Əدەبي جəدىگەرلەر. جيىرما تومدىق.5-ت.: ءجۇسىپ بالاساعۇن. قۇتتى بىلىك /كونە تۇركى تىلىنەن اۋدارىپ، العى ءسوزى مەن تۇسىنىكتەرىن جازعان ا.ق.ەگەۋباەۆ. - الماتى: «تايماس» باسپا ءۇيi, -2007. 477 ب.
5. ج.ت.قوشانوۆا. قازاق تىلىندەگى «بايلىق – كەدەيلىك» كونتسەپتىسى:تانىمدىق سيپاتى مەن قىزمەتى//فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن دايىندالعان ديسسەرتاتسيانىڭ اۆتورەفەراتى. -الماتى،  2009.  25 ب.
6. Roul J.P. Turklerin ve Mogollarin Eski Dini. -Istanbul. 1998. 128-129 P.
7. كونونوۆ ا.ي.  بالاسۋگۋنسكي يۋسۋف. بلاگوداتنوە زنانيە. –موسكۆا: ناۋكا، 1983. 507س.
8. عۇمار قاراش. زامانا. -الماتى: عىلىم. 1994. 117-118ب.
9. عاريفوللا ەسىم.ادام-زات. –استانا: اقارمان، 2008, 33 ب.

جاناباەۆ جىلبەك ماراتۇلى، گۋمانيتارلىق عىلىمدار ماگيسترى

Abai.kz