ەندى عانا باستالىپ جاتقان ححى‑عاسىردىڭ كۇردەلى دە كۇڭگىرت سىر‑سىيپاتتارى مەن قۇيتىرقىسى مول ەۋروپاتسەنتريزمدى – بارىنشا ناقتىلاپ، عىلىمي نەگىزدە تەرەڭ ءتۇسىنۋ ‑ اسىرەسە، حالقىنىڭ سانى از، ەكونوميكاسى ءالسىز شاعىن مەملەكەتتەرگە اۋاداي قاجەت؟! سەبەبى، يمپەريالىق مۇددە مەن ەۋروپاتسەنتريزم مەتودولوگياسى، بۇرىنعى قاي‑كەزدەگىسىنەن دە قابىسا ءتۇسىپ، ەكەۋارا ۇندەسۋدىڭ نە ءبىر ايلالى تاسىلدەرى مەن تۇرلەرىن (فورمالارىن) ۇسىنۋدا... بۇل ء ادىس‑ايلالاردىڭ اتى مەن زاتىن، كوكىرەگى وياۋ جاندار جاقسى بىلەدى. بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ جوتالىسى – عالامدانۋ نەمەسە جاھاندانۋ – دەيتىن وركەنيەتكە كوشۋدى جەدەلدەتۋدە. ونىڭ دا سۇيەنەتىنى – ەۋروپاتسەنتريزمنىڭ قاتپارى قالىڭ اياارلىقتارى ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. ويتكەنى، «سۋپەردەرجاۆالار» – جاڭىلتپاش عىلىم رەتىندە ەۋروپاتسەنتريزم مەتودولوگياسىنان اسقان تاسىلدىڭ دە، ايلانىڭ دا جوق ەكەنىن تەرەڭ تۇسىنەدى. ەندەشە، "ەۋروپاتسەنتريزم مەتودولوگياسى» دەگەنىمىز نە؟ " دەيتىن زاڭدى سۇراق  تۋىندايدى...

- ءيا‑ا، بۇل جايىندا، كوپتەن ايتىلىپ كەلە جاتقانىمەن، ەش ۋاقىتتا ساراپتاي سالالاپ تالدانىپ تا، استارىنداعى قۇپيا سىرلارىن اشىپ، جۇيەلى تۇردە جازىلعان دا ەمەس. مىنە، وسى ساۋالدىڭ توڭەرەگىندە از‑كەم ويلانۋدى، ۇلتتىق قاجەتتىلىككە بالايمىن. سوندىقتان دا، ەڭ اۋەلى كەز‑كەلگەن – مەتودولوگيانىڭ نەگىزى عىلىم ەكەنىن ءتۇسىنىپ العانىمىز ءجون. ولاي بولسا، ەۋروپاتسەنتريزم مەتودولوگياسى دا – عىلىم ؟!  "بىراق، بۇل قانداي عىلىم؟" دەپ زەردەلەي ءتۇسىپ زەرتتەسەك، ونىڭ «تىلسىمى مول  قۇپياسى كوپ» ەكەنىن انىق بايقاۋعا بولادى. بۇعان، ءتىپتى سىزدەر اسا قاتتى تاڭىرقاي دا قويماۋلارىڭىز  مۇمكىن؟!.. ويتكەنى، بارىمىزدە وسى مەتودولوگيامەن قۇنداقتالىپ، نەشە عاسىر  ۇيقىلى‑وياۋ اربالىپ، ساندالۋمەن كۇن كەشىپ جۇرگەنىمىز دە انىق. تەك، ويدا جوقتا كەلگەن تاۋەلسىزدىك دەيتىن ءتاتتى ءسوزدىڭ ىرعاعىمەن عانا، ەۋروپاتسەنتريزم ەرەكشەلىكتەرىنە ەندى‑ەندى عانا وي جىبەرىپ جاتقاندايمىز. مىنە، وسى ارادا سانامىزدى اشىپ قاراساق، بىزدەردى بوداندىقتىڭ كورپەسىمەن قىمتاپ العان ەۋروپاتسەنتريزم مەتودولوگياسى بۇرىنعىداي ەمەس, جانىمىزدى دا، ءتانىمىزدى دە  قىزعان تەمىردەي قارىپ بارا جاتقانىن سەزىنە باستادىق. سوندا، ونىڭ جالپى سيپاتىنان، تايعا تاڭبا باسقانداي انىق  بايقالاتىنى يمپەريالىق وزبىر ساياساتتىڭ، ايلالى تاسىلدەرىن جۇيەلەيتىن ءىلىمى ەكەنى انىقتالىپ وتىر. مىنەكي،وسى قاعيدانىڭ بىرنەشە ‑ دالەلدەرىن كەلتىرىپ كورەلىكشى. 

ءى. ءبىرىنشى دالەل:

ەۋروپاتسەنتريزم مەتودولوگياسىن دا – ەڭ اۋەلى الەم تاريحىنىڭ ادىلەتتىلىگى مەن تاعىلىمدىق شىندىعى جوق. ونىڭ ەڭ ۇلكەن دالەلى رەتىندە ادامزات تاريحىنىڭ بۇرمالانۋىن (فالسيفيكاتسيالانۋى) ايتۋعا بولادى. مىسال ءۇشىن :

– شىعىسىندا ‑ قىتايعا، باتىسىندا – ريمگە تەڭدەسسىز اسەرىن تيگىزگەن تۇران ەلىنىڭ تاريحى قايدا ؟..

– نەمەسە، بۇكىل قىتاي  قورعانىنان قاراتەڭىز بەن قاپ تاۋىنا دەيىن سوزىلعان عۇن  يمپەرياسىنىڭ وركەنيەتى نەگە جاسىرىلادى؟

ء– بىر مەزگىلدە ءومىر سۇرگەن ا. ماكەدونسكي ماراپاتتالادى دا، ودان ون ەسە كۇشتى قولباسشى بولعان مودە‑حان جايىندا ەش تاريحتا ايتىلماۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟

ء– تىپتى، ەۋروپاعا اسا ۇلكەن اسەرى بولعان ەدىلدىڭ (اتيللانىڭ) تاريحى نەگە جاسىرىلدى;

– ەۋروپانىڭ ءۇ‑شى عاسىرعا دەيىن  ساق‑ تىلىندە سويلەگەنى;

– نەمەسە، شىعىس ەۋروپانىڭ ءىح‑ح‑شى عاسىرلاردا قىپشاق تىلىندە بايلانىس جاساعانىن دا (كودەكۋس كۋمانيكۋس) ايتپاۋدىڭ سەبەبى نەدە؟

– ءۇى‑ۇىىى عاسىرلاردا بۇكىل الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن شىعىس جانە باتىس تۇركى قاعاناتتارى جايىندا دا ايتىلماۋى قالاي؟..

– كەشەگى وتكەن شىڭعىسحان – جوشى ‑ باتىي – التىن وردا جايىنداعى شىندىقتار نەگە  بۇرمالانىپ وتىر؟ ايتا بەرسە، بۇل ءتارىزدى تاريحي ادىلەتسىزدىك تولىپ جاتىر...

- وسىنداي ادىلەتسىزدىكتىڭ سالدارىنان، بۇكىل ادامزات تاريحىنىڭ  عىلىمي جۇيەلەرى مەن نەگىزدەرى بۇزىلدى.

- ساقتار مەن عۇندار تاريحىنىڭ ادەيى ايتىلماۋىنان، بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ كونە تاريحى بۇرمالاندى. وسى بۇرمالاۋدىڭ بەتىن اشقان، تەك قازاق دالاسىنان تابىلعان بىرنەشە التىن – ادامداردىڭ ەسكەرتكىشتەرى، ەۋروپاتسەنتريزم مەتودولوگياسىنىڭ ادىلەتسىز دە، جالعان عىلىم ەكەنىن دالەلدەدى.

- مۇنداي فالسيفيكاتسيالاردىڭ سالدارىنان، ادامزات قاۋىمى بۇگىنگە دەيىن،  ادىلەتتى دە قايىرىمدى قوعام قۇرا‑الماي وتىر.

- بۇنىڭ ەڭ ۇلكەن زاۋالى مەن زالالى، ادامزات قاۋىمىنىڭ تاربيەسىنە قاباعات اۋىر زارداپتارىن تيگىزۋدە...

ءىى.    ەكىنشى دالەل:

ەۋروپاتسەنتريزم مەتودولوگياسىنىڭ اسەرىمەن، بۇگىنگى تاڭداعى قولدانىلىپ وتىرعان بۇكىل پەداگوگيكا مەن پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ نەگىزدەرى مەن جۇيەلەرى جالعان باعىتتاردى باسشىلىققا الدى. مۇندا دا يمپەريالىق ساياساتتىڭ ىقپالىمەن، ادامزات تاريحىنىڭ دامۋ جولدارىن ءدال سيپاتتايتىن «مورگان جۇيەسىن» جانە گەنەتيكاداعى «مەندال ءىلىمىن» ادەيى تەرىستەۋ ارقىلى ادام تاربيەسىنە جالعان تاسىلدەر ۇسىندى. مىسال ءۇشىن:

- ماسەلەن، كلاسسيكالىق پەداگوگيكانىڭ نەگىزىن فيلوسوفيادان شىعارۋى; بۇل، ءتىپتى اقىلعا سىيمايتىن قاتەلىك؟! ويتكەنى، مورگاننىڭ كلاسسيفيكاتسياسى بويىنشا، ادامزات قاۋىمىنىڭ دامۋىن ءۇش كەزەڭگە – ت ا ع ى ل ى ق (تومەنگى، ورتا، جوعارعى ساتىلارى بار، 180 مىڭ جىلعا سوزىلادى) – ج ا ب ا ي ى ل ى ق (مۇندادا – تومەنگى‑ورتا‑جوعارعى ساتىلى،15  مىڭ جىل) – م ءا د ە ن ي ە ت ت ءى ل ءى ك (5 مىڭ جىل، بۇگىنگە دەيىن) – دەپ بولىنەدى تەك، جابايىلىق كەزەڭنىڭ تومەنگى ساتىسىندا عانا، فيلوسوفيالىق وي تۇگىل، ەندى‑ەندى شەشەن سويلەۋدىڭ بەلگىلەرى (ك.ماركس) بىلىنەدى. ولاي بولسا، كلاسسيكالىق پەداگوگيكانىڭ نەگىزى فيلوسوفيا دەۋ، شىندىق تۇگىل... قيسىندى وتىرىكە دە ۇقسامايدى.

- عىلىمي پەداگوگيكانىڭ نەگىزى – ءبىلىم بەرۋ، وقىتۋ، تاربيەلەۋ – دەۋى، ونىڭ ۇستىنە بۇكىل ەۋروپالىق عالىمداردىڭ (پەستالوتستسي، ماكارەنكو) بالانى تۋعاننان باستاپ قانا تاربيەلەنەدى دەيتىن تۇسىنىكتەرى دە قاتە ەكەنى دالەلدەنىپ وتىر. بالا انا قۇرساعىنداعى 4-ءشى ايىنان باستاپ تاربيە كۇتەتىنى، عىلىمي جاڭالىق رەتىندە مويىندالعان قۇبىلىس. ولاي بولسا، ىشتە جاتقان بالانى وقىتۋ، ءبىلىم بەرۋ دەگەننىڭ كوكەيگە قونبايتىنى، ەشقانداي دالەلدى قاجەت ەتپەيتىنى تۇسىنىكتى.

- ەجەلدەن بەلگىلى اريستوتەل مەن ءال‑فارابيدىڭ عىلىمي كلاسسيفيكاتسياسى بويىنشا، "كەز‑كەلگەن ءپاننىڭ نەگىزدەرى وزىنىڭ ىشىنەن شىققاندا عانا ول ناعىز عىلىمي ءپان بولا الادى" دەيتىن تۇجىرىمىن ەسكە تۇسىرسەك، عىلىمي پەداگوگيكانىڭ نەگىز دەپ وتىرعاندارى – ءبىلىم دە، وقىتۋ دا – سىرتتان كەلىپ تۇرعانىن اجىراتۋ قيىن ەمەس. ەندەشە، بۇگىنگى پەداگوگيكا مەن پسيحولوگيانىڭ وسىنداي يمپەريالىق ساياساتقا باعىنعان مەتودولوگياسىنان، بۇكىل ادامزات قاۋىمىنىڭ تاربيەسىندە قاباعات ۇلكەن قاتەلىكتەر بار. وسىنىڭ سالدارىنان، بۇكىل ءبىزدىڭ وركەننيەتىمىز بويىنشا، ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى ءۇش جۇيەسى –    ت ءا ن – ج ا ن – ر ۋ ح – تاربيەلەرى ۇندەستىكتەرىن تاپقان جوق. بۇگىنگى تاڭدا، ءتان تاربيەسىنەن باسقا، جان مەن رۋحتىڭ تاربيەسى تۇگىل، ءوزىنىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيتىنىمىز شىندىق. مىنە –ەۋروپاتسەنتريزم مەتودولوگياسىنىڭ كەراعار اسەرلەرىنىڭ ءبىر سالاسى عانا، وسىنداي جايسىزدىقتارعا يە ەكەن.

وسىدان كەلىپ، "بۇل كەشەگى يمپەريالارعا، نەمەسە، بۇگىنگى جاھاندانۋ ساياساتىنا نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟" – دەيتىن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. قىسقا قايىرىپ ايتساق، ءبىر حالىق ءوزىنىڭ وتارىنداعى ونداعان حالىقتاردى ەركىن توستەپ بيلەۋ ءۇشىن، قول استىنداعى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق جانە ازاماتتىق ساناسىن وياتپاۋعا تىرىسادى ەكەن. سوندىقتان، يمپەريا اتاۋلى بودان حالىقتىڭ ۇلتتىق تاريحىن، حالىقتىق پەداگوگيكاسىن جويىپ جىبەرۋگە تىرىسسا، ءتىلىن، جەر اتتارىن، ءداستۇرى مەن سالتتارىن ءوشىرۋدى وزەكتى ماسەلەسى رەتىندە تانيدى. مىنەكي، وسىناۋ سانامالاعان ۇعىمداردىڭ تەرىس جۇرگىزىلۋىنەن، ۇلتتىق جانە ازاماتتىق سانالاردىڭ اشىلماۋىنان، بۇگىگى ماڭدايىمىزعا كۇيەلى كوسەۋدەي ۇرعىلاپ جاتقان شالاقازاقتار مەن كوسموپوليتتەردىڭ قاسىرەتىن تۇسىنۋىمىزگە بولادى.  

ال ەندى، وسىنشاما اۋىر كەراعارلىقتى تۇزەتۋدىڭ جولى بار ما؟ ارينە، بار!  ونى، «حالىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىنىڭ نەگىزدەرى» اتتى ۇرپاق تاربيەسىنىڭ جاڭا ىلىمىنەن  وقىپ تانىسقاندارىڭىز ءجون. 

ءىىى. ءۇشىنشى دالەل:           

ەۋروپاتسەنتريزم مەتودولوگياسى – وتارلانعان حالىقتاردىڭ مادەنيەتتەرىن دە جوققا شىعارۋعا تىرىسقاندىعى، بۇگىنگى تاڭدا ايپاراداي بولىپ اشىلىپ جاتقانىن وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر.  مىسال ءۇشىن:

- قازاق حالقىندا «تاريح تا، مادەنيەت تە جوق» دەيتىن، كەشەگى ەۋروپاتسەنتريزم مەتودولوگياسىنا سۇيەنگەن كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قارابەتتىگىن،  دالامىزدان تابىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق جاڭالىقتار تاپجىلتپاي دالەلدەۋمەن قوسا، بۇكىل دۇنيەنى تاڭقالدىرىپ كوزدەرىن شىراداي اشۋدا!

- بايتاق دالامىزدىڭ ءتورت قۇبىلاسىنان دا، شىعىسىندا – التايدىڭ مۇزدى توڭىنىڭ استىنان، اۋەلگى قالپىندا بۇزىلماي تابىلعان بەرەلدەگى التىن ادام مەن ەر‑تۇرماندارى التىندانعان، ءمۇيىزدى اتتاردىڭ ءبۇتىن كۇيىندە ساقتالۋى، ەۋروپاتسەنتريزمنىڭ كومەكەيىنە قۇم قۇيعانداي بولدى.

- تاعى دا سول شىعىستاعى – ساۋىر تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى شىلىكتى دە تابىلعان دانالىق ورنەكتەرگە تولى زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ ءمانى مەن مازمۇنى، ءتىپتى ەرەكشە ەكەنىن ايتساق تا جەتەدى.

- ال الاتاۋ اڭعارىندا تابىلعان التىن ادام دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ، قازىر  اقش‑تا جانە بۇۇ‑نىڭ عيماراتىندا جانىنان وتكەن جانداردى ءتانتى ەتىپ تۇر. جەرىمىزدىڭ باتىسى مەن تەرىستىگىندەگى ەندى‑ەندى اشىلىپ جاتقان كونە قالالاردىڭ بەرەرى بۇلاردان دا قىزىق بولۋى مۇمكىن.

- «مادەنيەتتەن جۇرداي، تاعىلىقتان باسقا ءتالىمى جوق» دەپ  وقىتاتىن تۇركىلەردىڭ رۋنا الىپبيىمەن جازىلعان ۇلكەن جانە كىشى كۇلتەگىن، تونىكوك، بىلگى‑قاعان جازۋلارىنىڭ اشىلۋى، ەۋروپاتسەنتريزم مەتودولوگياسىنىڭ كۇل‑پارشاسىن باياعىدا‑اق شىعارعان ەدى. بىراق، بەتسىزدىكتىڭ «بەدەلى» ءالى-داعى كۇشپەن ءجۇرىپ جاتقانى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە، بۇگىنگى تاڭداعى سول مەتودولوگيامەن عالىم اتانعان «كوشىرمە ساۋاتتىلار» ۇيقىسىنان ويانىپ دۇرىس باعىتتى تابۋعا تالاپتارى مەن داتتەرى جەتەر ەمەس. ايتسە-داعى، بۇرىنعىداي ەمەس، يمپەريالاردىڭ جامباس استىنا سالىپ  تاستاعان شىندىق كوزدەرى قاسيەتتى كونە ىلىمدەرمەن كورىنە باستاعانىن قۋانىشپەن حابارلاۋعا بولادى. بىرتە‑بىرتە جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ ءبارى دە ءوزىنىڭ تاريحي ورىندارىن الاتىنىنا سەنگىمىز كەلەدى. ايتپەگەن جاعدايدا، ادامزات قاۋىمىنىڭ  تاربيەسى تاركىلەنىپ، قوعامداعى تارتىپسىزدىك پەن ادىلەتسىزدىك اپاتتى جاعدايلارعا جەتكىزەرى قاق. بۇدان قۇتقاراتىن، تەك حالىقتىق تاعىلىمعا نەگىزدەلگەن ادامزاتتىق پاراسات پەن سانا عانا بولماق... 

سوۆەتحان عابباسوۆ

Abai.kz