عالىمداردىڭ پىكىرىنشە كونە ءداۋىر ادامى تاريحتى باسقاشا قابىلداعان. ولاردى وتكەن زاماننىڭ دەرەگى ەمەس وقيعانىڭ ماعىناسى كوبىرەك قىزىقتىرعان. ولار، وتە ەرتە كەزدە بولىپ كەتكەن كونە وقيعالار تىزبەگىنە ءمان بەرمەيدى. ادام ومىرىندە ماڭگى باقي قايتالانىپ تۇراتىن، ۋاقىت پەن كەڭىستىككە ەش باعىنبايتىن اقيقاتتىڭ سىرلارىن عانا مەڭگەرۋگە ۇمتىلعان. ۋاقىت پەن كەڭىستىككە تاۋەلدى بولماعاندىقتان دا، قازاق دۇنيەتانىمىنداعى باتىرلار پايعامبار زامانىندا ساحابا اتانىپ، ولارمەن بىرگە جورىقتا جۇرە بەرەدى. ماسەلەن، قاساپشىنىڭ ءپىرى – سادۋاقاس باتىر VII عاسىردا ءومىر سۇرگەن مۇحامبەت پايعامبارعا ساحابا بولىپ جۇرە بەرەدى. ەكىنشى ءبىر اڭىزدا بۇكىل قازاق شەجىرەسى ءتۇپ اتاسىن انەس ساحابادان تاراتادى. ەگەر قازاقتىڭ وسى دۇنيەتانىمىن ميفتىك تۇرعىدان ەمەس لوگوسپەن تەكسەرەتىن بولساڭىز، شىم-شىتىرىق قاراما-قايشىلىققا تاپ بولاسىز.

سوندىقتان دا ەجەلگى تاريحي اڭىزدار ءار زاماندا قايتالانىپ تۇراتىن ۇقساس وقيعانىڭ عيبراتتى مازمۇنىن عانا قارماپ قالۋعا تىرىسادى. مىسالى، ەجەلگى ەۆرەي جۇرتى قىزىل تەڭىزدى جارىپ ءوتتى مە جوق پا ونى ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل وقيعا تەك ميف تۇرىندە عانا باياندالادى. ەسەسىنە وسىدان كەلەسى شىندىق تۋىندايدى. ەۆرەي حالقى جىل سايىن وسى وقيعانى ەسكە الىپ، ۇلتتىق مەيرام ەتىپ تويلايدى. ەگەر وسى قىزىل تەڭىز وقيعاسىن ميف ارقىلى جەتكىزىپ، ونى ميستيكالىق تۇرعىدا بايانداماسا ول ءدىني رەڭىنەن ايرىلار ەدى. ياعني، لوگوستىڭ بۇل جەردە ەشقانداي ءرولى جوق. «مۇسا پايعامبار قىزىل تەڭىزدى شىنىمەن دە اسا تاياقپەن ەكىگە جاردى ما؟»، «تاريحتا بولعانى راس پا؟» دەگەن سياقتى سۇراقتار ەجەلگى ءميفتىڭ ءيلاھي ماعىناسىن كورسەتپەي بۇركەپ تاستايدى.

بۇنداي سۇراقتار لوگوس پەن ميف شاتىسقان كەزدە كوبەيەدى. قازاقشا تۇسىنىككە سالعاندا بىلاي بولىپ شىعادى. اڭىزدى كوڭىلدىڭ پەرنەسىمەن ەمەس اقىلدىڭ ساۋلەسى ارقىلى تۇسىنۋگە تالپىنۋ – قاتە قادام. تۋرا سول سياقتى قازاق اڭىزدارىن دا تاريحي فاكتىمەن تاني المايسىز. «ارىستان باپ شىنىمەن 400 جىل ءومىر ءسۇردى مە؟» «ول قۇرمانى اۋزىندا 400 جىل قالاي ساقتادى؟ »، «نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى قازىعۇرتقا توقتاعانى راس پا؟»، «ادام اتا قازاقستانعا كەلگەن بە؟» دەگەن سياقتى سۇراقتار ادامعا ەشقانداي دا پايدا بەرمەيدى. وسىنداي سۇراقتار كوبەيگەن سايىن اڭىزدىڭ رۋحاني مازمۇنى السىرەپ، كوڭىلگە ساۋلە شاشاتىن شىندىقتىڭ جالىنى السىرەي بەرەدى.

اعىلشىن عالىمى كارەن ارمسترونگ لوگوس پەن ميفكە قاتىستى ويلارىن بىلايشا تارقاتادى. «ادام ءومىرى ءۇشىن لوگوس تا وتە ماڭىزدى. لوگوستىڭ راتسيونالدى پراگماتيكالىق تانىمى بولماعاندا، ادامزات ناقتى عىلىمعا قول جەتكىزىپ، قازىرگىدەي الەمدى يگىلىگىنە جاراتا الماس ەدى. قازىرگى باتىس جۇرتى ميفتىك تانىمىن السىرەتىپ العان سياقتى. ەسەسىنە لوگوس بىزگە جاقسى تانىس. باتىس قوعامى وسى تانىمنىڭ نەگىزىندە قۇرىلدى. لوگوستىڭ ميفتەن ايىرماسى مىنادا. لوگوس ناقتى فاكتىلەردى سالىستىرادى. ەگەر فاكتىلەر سايكەس كەلمەسە، ماسەلە كۇردەلەنەدى. دۇنيەلىك ىستەردى رەتتەگەندە – لوگوس تاپتىرمايتىن قۇرال. پراكتيكالىق تۇرعىدان وتە پايدالى. ياعني، لوگوس العا عانا ۇمتىلادى. جاڭا نارسەلەر ويلاپ تاپقىسى كەلەدى. تەوريالاردى دامىتادى. قورشاعان ورتانى يگەرگەندى جاقسى كورەدى.

ميف كەرىسىنشە، كەلەشەككە ەمەس، وتكەنگە نازار اۋدارتادى. ءميفتىڭ ماقساتى – ومىردەگى ەڭ قۇندى، ەڭ كيەلى، ەڭ قاسيەتتى يدەيالاردى ۇمىتتىرماي، ۇدايى ەسكە سالىپ وتىرۋ. ميف ادامداردى ءاماندا ءار نارسەنىڭ تۇپكى نەگىزى مەن باستاۋىنا ۇڭىلدىرەدى. بىراق ءميفتىڭ انىق-قانىعىن ەمپيريكالىق ادىسپەن تەكسەرىپ بىلە المايسىز. ءميفتىڭ مىندەتى ءبىزدىڭ تۇرمىس تىرشىلىكتە تۇتىناتىن تىيىمدار مەن ىرىمداردى ءيلاھي ماعىنامەن بايىتىپ، ادامدى ومىردەن جالىقتىرماۋ».

وسى ارادا ايتا كەتەر ءبىر نارسە بار. ميفكە سۇيەنىپ، پراگماتيكالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا استە بولمايدى. ونىڭ سوڭى اپاتقا اكەپ سوقتىرادى. كارەن ارمسترونگ كىتابىندا وسى پىكىرىن نىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن مىناداي فاكتىنى كەلتىرەدى. 1905 جىلى پاپا ۋربان ءىى ءبىرىنشى كرەست جورىعىن ميفكە ەمەس لوگوسقا سۇيەنىپ ويلاپ تابادى. ول كەزدە ەۋروپادا ءبىر بىرىمەن قىرقىسىپ جاتقان رىتسارلار پاپا ءۇشىن باس اۋرۋ بولاتىن. ءوزىن ءوزى قۇرتۋعا اينالعان حريستيان الەمىن ىشكى سوعىستان قۇتقارۋ ءۇشىن، ءارى يەلىگىندەگى جەردى كەڭەيتۋ ءۇشىن پاپا اسكەري كۇش-قۋاتىن تاياۋ شىعىسقا قاراي بۇرۋدىڭ امالىن جاسايدى. ەسەپپەن اشىلعان بۇل مايدان باسىندا پاپا ءۇشىن جەمىستى بولدى. رىتسارلار تاياۋ شىعىستاعى بىرنەشە قامالدى ساتىمەن باسىپ الدى. ولار اسكەر سانىن تولتىرىپ، ازىق-تۇلىگىن رەتتەپ، ايماقتى بارلاپ الىپ، سودان كەيىن سوعىسقا كىرەتىن. بىراق كوپ ۇزاماي بۇل جورىق حريستيانداردىڭ باسىنا بالە بوپ جابىستى. سەبەبى، ءدىنباسىلار سوعىسقا جۇرتتى جاپپاي تارتۋ ءۇشىن جاڭادان وتىرىك ميفتەر ويلاپ تاۋىپ، ولاردى وتقا ايداپ سالدى. «قۇداي ءۇشىن سوعىسقانداردى پەرىشتە جەلەپ-جەبەپ تۇرادى» دەگەن وتىرىك اڭىزعا ءبارى سەندى. ساۋ اقىلعا جۇگىنىپ، ءار ءبىر قيمىلىن اڭداپ باساتىن قاسيەتىنەن جۇرداي بولعان حريستياندار اسكەري جاعىنان قالا بەردى مورالدىق تۇرعىدان دا كەرى كەتىپ، سوعىستا ماسقارا بوپ جەڭىلدى.

تاپ وسىلاي ميف پەن لوگوستى شاتاستىرۋدىڭ كەسىرىنەن اپاتقا ۇشىراعان وقيعالار قازاق تاريحىندا دا كوپ كەزدەسەدى.

19 عاسىردا رەسەي اسكەرى ورتا ازيانى جاۋلاپ كەلە جاتىپ، 1864 جىلى تۇركىستان شاھارىنا كەلىپ تىرەلەدى. قارۋى باسىم ورىس اسكەرى قالانى وپ-وڭاي قورشاپ الادى. سول كەزدە قوقاندىق ءدىندارلار باستاعان قوجا-مولدالار ياساۋي كەسەنەسىنە بارىپ تىعىلادى. ولار: ء«بىز اۋليەنىڭ باسىندا جاتىرمىز. اۋليەنىڭ كەرەمەتى بىزگە كاپىردىڭ وعىن دارىتپايدى. بەرىلۋگە نەگىز جوق» دەپ قارسىلاسادى. اسكەردى باستاپ كەلگەن ۆەرەۆكين عاجايىپ عيماراتتى اتقىلاۋعا قيماي تۇرعان كەزدە، قاشىپ كەلگەن تۇتقىننان اۋليەنىڭ وق دارىتپاس قاسيەتى جايىندا اڭگىمە تاراپ، ول اڭگىمە قوقاندىقتارعا جىگەر بەرىپ تۇرعانىن ەستيدى. بۇدان سوڭ ۆەرەۆكين كەسەنەگە زەڭبىرەكتەن 12 رەت وق اتۋعا بۇيىرادى. سنارياد تيگەن اسحانا بولمەسىنىڭ كۇمبەزى مەن قابىرعاسى قيرايدى. قوقان ءدىندارلارى تاشكەنتكە قاراي قاشىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ زاماندا دا ميفتىك تانىم مەن لوگوستى شاتىستىرىپ، تۇيىققا تىرەلەتىن جاعدايلار ءجيى كەزدەسەدى.

ميف پەن لوگوسقا قاتىستى ويىمىز انىق بولا ءتۇسۋ ءۇشىن تاعى دا مىناداي قاراپايىم فاكتىنى كەلتىرە كەتەلىك. 5-7 جاسار بالانى سۇندەتتەۋ ءداستۇرىن لوگوسپەن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ءداستۇردىڭ نەگىزگى ماعىناسىن ۇمىتىپ قالعاندىقتان قازىرگى ادامدار ونى بارىنشا لوگوسقا سۇيەنىپ، عىلىممەن تۇسىندىرگىسى كەلەدى. ياعني، «بۇل بالانىڭ دەنساۋلىعىنا پايدالى. ميكروبتىڭ جينالۋىنا جول بەرمەيدى. بۇل گيگيەنالىق ماقساتتى كوزدەگەننەن شىققان» دەگەن سىڭايدا كەتە بەرەدى. بىراق، بۇعان وسىلايشا تازا اقىلمەن جاۋاپ بەرىلسە، وندا «سۇندەتتەۋ ادام ءۇشىن سونشالىقتى پايدالى بولسا قۇداي بارشا ادام بالاسىن نەگە بىردەن سۇندەتتەپ تۋعىزا سالمايدى؟» دەگەن تاعى ءبىر لوگيكالىق سۇراق شىعا كەلەدى، نە بولماسا، «سۇندەتتەۋ ءداستۇرىن قولدانبايتىن بوتەن حالىقتار ودان ايتارلىقتاي زارداپ شەكپەي-اق مۇسىلماندارمەن بىرگە ءوسىپ-ءونىپ كەلە جاتىر ەمەس پە؟» دەگەن سۇراق تۋادى.

سوندىقتان، سۇندەتتەۋ سالتىن تەك ميف ارقىلى عانا تەرەڭ تۇسىندىرە الاسىز.

سانجار كەرىمباي

degdar.kz