ەڭ ۇلكەن كۇش كىمنىڭ كۇشى؟ الىپ بالۋاننىڭ كۇشى مە، شىرىگەن بايدىڭ داۋلەتى مە، جوق الدە ايلاكەر سيقىرشىنىڭ سيقىرى ما؟ بۇل  ۇشەۋىنىڭ بىرەۋىن تاڭداپ، ناعىز كۇش دەپ ويلاساڭىز ءسىز قاتەلەسەسىز. بايدىڭ كۇشى كەدەيلەرگە كومەكتەسكەنىندە، ايتپەسە قولدىڭ كىرى عانا. بالۋاننىڭ كۇشى بۇلشىق ەتىندە،  جالعىز عانا قارسىلاسىن جىعۋعا جەتەر، ون بالۋانعا بىردەن شاماسى جەتە قويماس. سيقىردىڭ كۇشىن ايتپاسام دا بولادى، ءوزى دە كوز بايلاپ قىزىقتىراتىن بىرنەشە ايلادان تۇراتىنى ءمالىم. ال ەشقاشان سارقىلمايتىن، ومىردە باعىت باعدار بەرىپ، مىڭداردى جىعاتىن كۇش ول- ءبىلىم. «بىلەكتى ءبىردى جىعادى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى» دەيدى قازاق. بۇل ماقالدى كوبىمىز جاتقا بىلسەك تە، ماعىناسىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ ويلانىپ كورمەگەن بولارمىز.

ادام بالاسى تۋا سالا ەشتەڭە بىلمەگەنىمەن، اللا تاعالا ونى ۇيرەنۋى ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەرمەن قامتىعان. ياعني ادام تۋا بىلمەيدى، جۇرە بىلەدى. سول سىزگە بەرىلگەن مۇمكىندىكتەردىڭ ەڭ نەگىزگىسى، جانە ءسىزدى جانۋارلاردان ايىراتىن ول – اقىل جانە دە ويلاۋ قابىلەتىڭىز. ەكپەي ەگىن شىقپاس، ۇيرەنبەي ءبىلىم جۇقپاس دەمەكشى وسى اقىل ويىڭىز ارقىلى ۇيرەنىپ، ءبىلىم كۇشىنە يە بولا الاسىز.

بۇل كۇندە ماتەماتيكا سالاسىنان مەتەرeولوگياعا دەيىن كەرەك ەتىلىپ كەلگەنىمەن ءالى دە زەرتتەنىلىپ بىتە بەرمەگەن قولدانبالى فيزيكانىڭ كاوس اتتى تەورياسى بار.  بۇل تەوريا مىنەزدەرى شاعىن وزگەرىستەرگە وتە سەزىمتال كەلەتىن كۇردەلى جۇيەلەردى زەرتتەيدى جانە سول  شاعىن وزگەرىستەر ۇلكەن زارداپتارعا جول اشادى دەپ جورامالدايدى. ەدۆارد لورەنز 1963-جىلى كاوس تەورياسىنىڭ ''كوبەلەك اسەرى'' اتتى ءپرينتسيپىن اشقان. لورەنزدىڭ ايتۋىنشا، الەمنىڭ ءبىر شەتىندە ۇشىپ جۇرگەن الدەبىر كوبەلەكتىڭ قانات قاعىسىنان پايدا بولعان جەل، الەمنىڭ ەندى ءبىر شەتىندەگى مۇحيتتىڭ تولقىنىنا سەبەپ بولادى. ياعني كىشكەنتاي كوبەلەكتىڭ قانات قاعىسى قانشا بولىمسىز كورىنگەنىمەن، ۇلكەن ناتيجەگە جەتەلەيدى. سول سياقتى ءسىزدىڭ  بىلىممەن جاساعان از عانا تالپىنىسىڭىز الەمنىڭ جاقسارۋىنا ۇلەسىن قوسپاق. بىلمەيتىن ادام قالاي تالپىنباق ارينە ءبىلىمنىڭ، ءبىلۋدىڭ دە وزىندىك قۇرامى، ەرەجەلەرى بار. ەڭ ماڭىزدى تورتەۋى تومەندەگىدەي.

ءوز ءوزىڭىزدى تانۋ

ءوز ءوزىڭىزدى قانشالىقتى جاقسى بىلەسىز؟ ءوزىڭىزدىڭ ىشكى دۇنيەڭىزدى ەش اۋىتقۋسىز ايتا الاسىز با؟ ادام بالاسىن كىشكەنتاي الەممەن ۇقساستىرۋعا بولادى، ءتىپتى جەر بەتىندەگى سۋ مولشەرىمەن ادام اعزاسىنداعى سۋ مولشەرى شامامەن بىردەي. ءار ادام ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ ەگجەي-تەگجەيىن بىلمەي سىرت الەمدى تولىقتاي ءتۇسىنۋى مۇمكىن ەمەس. ال ىشكى دۇنيەڭىزدى تانۋ ءۇشىن: ''مەنىڭ قايراتىم نەدە؟ قانداي كەمشىلىكتەرىم بار؟ نەدەن قورقامىن، قانداي جاعدايدا اشۋلانامىن؟ مەنىڭ قانداي قۇندىلىقتارىم بار؟ ومىردەگى ماقساتىم نە؟ قايدان كەلىپ قايدا بارامىن؟'' دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋىڭىز قاجەت. ءجاي اشەيىن ءبىر ساتتە بەرەتىن جاۋاپ ەمەس، ۋاقىت وتە كەلە ءوز ءوزىڭىزدى باقىلاي، قاداعالاي وتىرىپ ويلانىپ تولعانىپ بەرەتىن جاۋابىڭىز ماڭىزدى. سودان كەيىن باسقالارىنىڭ ءسىز جايىنداعى ويلارى ماڭىزدى ەمەس بولىپ قالادى، سەبەبى ءسىز جان دۇنيەڭىزدى تاني كەلە شىنىمەندە اللا تاعالادان كەيىنگى ءسىزدى ەڭ جاقسى بىلەتىن ادام ول ءوزىڭىز ەكەنىن تۇسىنەتىن بولاسىز. ءوزىڭدى تانۋ ەڭ اۋەلى انىق جانە دەربەس ويلاۋىڭىزعا جول اشادى.

الەمدى تانۋ

ءوزىڭىزدىڭ جان دۇنيەڭىزدەن تولىعىمەن حاباردار بولعاننان كەيىن سىرت الەمدى زەرتتەي باستاساڭىز بولادى. سىرت الەم ءبىر جۇمباق، تولىق سۋرەتىن كورۋ ءۇشىن الدىمەن بولشەكتەرىن قۇراستىرۋىڭىز ابزال. قۇراستىراردا سىزگە ەڭ سەنىمدى  جول نۇسقاۋشىڭىز بولاتىن ول – كىتاپ. «وقۋسىز ءبىلىم جوق، ءبىلىمسىز كۇنىڭ جوق» دەمەكشى، كىتاپ ء بىلىمدى بولۋ ساپارىندا ەڭ بەرىك سەرىگىڭىز بولماق. ۇيدە وتىرىپ قانا سىزگە قازاقتىڭ تاريحىن، ەۆروپانىڭ سوعىستارىن، افريكالىقتاردىڭ ءومىرىن، امەريكانىڭ دامۋ قاعيدالارىن ت.ب بارلىعىن ايتىپ بەرەتىن كىتاپ. ۇلى تۇلعالار نەمەسە ايگىلى جازۋشىلار تولستوي، ديككەنس جانە ماقاتاەۆتەرمەن قاراما-قارسى وتىرىپ اڭگىمەلەسكەندەي اسەر قالدىراتىن دا كىتاپ. كوپتەگەن كىتاپتاردى وقي كەلە، سونشاما ۋاقىت تۇسىنبەي باسىڭىز قاتىپ جۇرگەن سىرت الەمنىڭ بارلىق شىتىرماندارى بىرتىندەپ ءوز ورنىنا كەلىپ، سۋرەت ايقىن كورىنەتىن بولادى. ياعني،  بىلىمدىگە الەم جارىقتانا تۇسەدى.

توقتاماۋ

ءوزىڭىزدى تانىدىڭىز، سىرت الەمنىڭ بولشەكتەرىن قۇراستىرىپ جاتىرسىز، بىراق بىرنەشە كىتاپ وقىدىم نەمەسە مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىردىم دەپ ءبىلىمدى بولىپ كەتپەيسىز دەگەندى ۇمىتپاڭىز. مەكتەپ ءبىلىم تەڭىزىنىڭ ءبىر بۇلاعى بولعانى بولماسا تۇتاستاي ءبارى ەمەس. قولىنا ديپلومىن الا سالا مەن ءبارىن ءبىلىپ، ۇيرەنىپ قويدىم، جەتەرلىكتەي ءبىلىم الىپ قويدىم دەگەن جان راسىندا ەشتەڭە ۇيرەنبەگەن بولار. ءبىلىم – ول تاۋسىلمايتىن كەن، ءومىر بويى جالعاساتىن ساپار. قانشا كوپ نارسە بىلگەنىڭىزبەن، بىلمەگەنىڭىز قاشان دا ودان  كوپ بولادى. ماحاتما گاندي ايتپاقشى «Eرتەڭ ولەتىندەي ءومىر ءسۇرىڭىز الايدا ماڭگى ءومىر سۇرەتىندەي ۇيرەنىڭىز'».

جاۋاپكەرشىلىك

ءوز ءوزىڭىزدى، الەمدى تانۋ جانە  توقتاۋسىز ىزدەنىس – ء بىلىم شىڭىنىڭ باسپالداق قادامدارى. شىڭعا جەتكەن سوڭ ءسىزدىڭ ناعىز كۇشىڭىزدى راستايتىن ءبىر نارسە – جاۋاپكەرشىلىك. بىلگەنىڭىزدى وزگەلەرگە ۇيرەتۋ جاۋاپكەرشىلىگى. الاڭداماڭىز، تولا باستاعان كەسەدەگى سۋ ىشىنە سىيماي سىرتقا  اققانداي، جان دۇنيەڭىز تولا باستاعاندا وزگەلەرگە ۇيرەتۋ تىلەگى وزدىگىنەن پايدا بولادى. بۇل الەمدە بىلگەنىمەن بولىسپەيتىن ادامنىڭ قۇندىلىعى جوق. ەگەر ءسىز ءبىلىمنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن الىپ باسقالارمەن ءبولىسe باستاعان بولساڭىز، الەمنىڭ جاقسارۋىنا كۇشىڭىزدى قوسىپ جاتىرسىز دەگەن ءسوز.

قاسيەتتى  قۇران كارىمنىڭ يسرا سۇرەسىنىڭ 13-اياتىندا اللا تاعالا: ء«ار ادامنىڭ ءىس ارەكەتتەرىن (تاعدىرىن)  ءوز موينىنا بايلادىق. سونداي-اق قيامەت كۇنى اشىق تۇردە كىتابىن ونىڭ الدىنا قويامىز» دەيدى. ياعني، بۇل دۇنيەدەن قاراڭعى تۇنەك ىشىندە وتەسىز بە جوق الدە ءبىلىم جانە سەنىم جارىعىن يەمدەنىپ باسقالارعا ساۋلەڭىزدى شاشىپ وتەسىز بە بارلىعى ءوز ءىس-ارەكەتتەرىڭىزگە بايلانىستى. Cوندا جوعارىدا ايتقان كوبەلەكتىڭ قانات قاعىسىنداي، ادامزات مۇحيتىنداعى ناداندىق تولقىنىن وشىرەتىن ءبىلىم قاناتىن قاعۋعا بەكىنىپ كورەسىز بە؟ شەشىم سىزدىكى، بىراق ۇمىتپاڭىز، از دا بولسا تالپىنىس ۇلكەن ناتيجەگە جەتۋگە سەبەپكەر بولارى ءسوزسىز.

امينە قادىر

Abai.kz