«ازات» قوزعالىسىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالدى.

تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى ءۇش بۇلقىنىس

حح عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق رۋحىن ايگىلەگەن ءۇش وقيعا بولدى:

- الماتىداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى;

- جاڭاوزەندەگى 1989 جىلعى شىلدە وقيعاسى;

- ورالداعى 1991 جىلعى قىركۇيەك وقيعاسى.

ءالى كۇنگە دەيىن تاريحشىلارىمىز بۇل وقيعالاردىڭ ءمان-جايىنا ءۇڭىلىپ تاريحي تارازىدان وتكىزۋگە كەرەناۋلىعى جىبەرمەي وتىرعاندىعى وكىنىشتى.

بۇل وقيعالاردى قازاق حالقىنىڭ ەگەمەندىككە ۇمتىلىسىنىڭ كورىنىس تاپقان تىزبەكتەس ءۇش بۇلقىنىسى ەدى دەسەك، قاتەلەسپەسپىز. بۇلاردىڭ ۇشەۋىنە دە ءتان جايت - قاراپايىم حالىقتىڭ قاتىناسۋى. ۇشەۋى دە ەگەمەندىككە قول جەتەر ۋاقىت قارساڭىندا جالپى ۇلتتىق سيپاتقا يە بولعان قۇبىلىستار.

«ازات» قوزعالىسىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالدى.

تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى ءۇش بۇلقىنىس

حح عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق رۋحىن ايگىلەگەن ءۇش وقيعا بولدى:

- الماتىداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى;

- جاڭاوزەندەگى 1989 جىلعى شىلدە وقيعاسى;

- ورالداعى 1991 جىلعى قىركۇيەك وقيعاسى.

ءالى كۇنگە دەيىن تاريحشىلارىمىز بۇل وقيعالاردىڭ ءمان-جايىنا ءۇڭىلىپ تاريحي تارازىدان وتكىزۋگە كەرەناۋلىعى جىبەرمەي وتىرعاندىعى وكىنىشتى.

بۇل وقيعالاردى قازاق حالقىنىڭ ەگەمەندىككە ۇمتىلىسىنىڭ كورىنىس تاپقان تىزبەكتەس ءۇش بۇلقىنىسى ەدى دەسەك، قاتەلەسپەسپىز. بۇلاردىڭ ۇشەۋىنە دە ءتان جايت - قاراپايىم حالىقتىڭ قاتىناسۋى. ۇشەۋى دە ەگەمەندىككە قول جەتەر ۋاقىت قارساڭىندا جالپى ۇلتتىق سيپاتقا يە بولعان قۇبىلىستار.

الايدا، الماتى مەن جاڭاوزەن وقيعالارى ارنايى ۇيىمشىلدىقپەن ەمەس، ويدا جوقتا ستيحيالى تۇردە بۇرق ەتە قالعانى بەلگىلى. ال، ورال وقيعاسى باسقارىلىپ، باستان اياق بارىسىنا قاتىسىپ قويماي، جاۋاپكەرشىلىگىن موينىنا جۇكتەگەن ۇيىمنىڭ بولۋىمەن ەرەكشەلەۋ. وسىعان قاراپ ءۇش وقيعانىڭ ساباقتاسقان سوڭعى جالعاسى رەتىندە، ورال وقيعاسى قازاق حالقىنىڭ ساياسي باتىلدىعىنىڭ كورىنىس بەرۋى ەدى. ەگەر جەلتوقسان وقيعاسىنا اڭعالدىق، جاستىق نامىس، داۋرىقپالىق ءتان بولسا، شىلدە وقيعاسىنىڭ سيپاتى الەۋمەتتىك ماسەلە بولاتىن. ال، قىركۇيەك وقيعاسى بولسا، ساياسي شيرىعىس پەن تاريحي جاۋاپكەرشىلىكتىڭ تاقالعان ەگەمەندىككە جولاشارى بولعاندىعىن جوققا شىعارا المايمىز.

وقيعاعا دايىندىق

اقتوبە قالاسىندا 1990 جىلى 21-قازاندا «الداسپان» كلۋبىنىڭ ۇيىمعا اينالۋ قۇرىلتايىنا بۇكىل رەسپۋبليكا اۋماعىنان دەلەگاتتار كەلگەن. ورال جاعدايىمەن سول قۇرىلتايدا العاش رەت تانىسىپ، ونىڭ بولاشاق ساياسي سيپاتىنىڭ بار ەكەنىن بىلدىرگەن وسى قۇرىلتايعا نۇرلىباي سيسەنباەۆ باستاپ كەلگەن ورالدىق ءبىر توپ جىگىتتەر ەدى. سول قۇرىلتايدا رەسپۋبليكا كولەمىندە ورال جاعدايى العاش رەت جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ بايانداماسىنان تىڭدالىپ، ونىڭ بولاشاق بايىپتى جايتقا اينالاتىن نەگىزى بارلىعىنا كوز جىبەرىلگەن ەدى. قازاق ەگەمەندىگى قارساڭىندا ۇيىرىلگەن الدەبىر بۇلتتى سول توپ العاش رەت جەتكىزىپ، ۇلتشىلداردى قاتتى ويعا عانا ەمەس، دايىندىق بارىسىنا يتەرمەلەگەن بولاتىن.

***

1991 جىلى اقتوبەلىك قوعامدىق-ساياسي مادەني «الداسپان» بىرلەستىگى «ازات» قوزعالىسىنىڭ وبلىستىق بولىمشەسى بولىپ جاريالانعاننان كەيىن مەن قوزعالىستىڭ باتىس ايماق (اقتوبە، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا، ورال، تورعاي وبلىستارى) بويىنشا ۇيلەستىرۋشىسى بولىپ تاعايىندالدىم دا، وبلىس بولىمشەسىن باسقارۋ ەستاي جايلىباەۆقا جۇكتەلدى، ءسويتىپ ماعان ۇيلەستىرۋشى رەتىندە قالعان باتىستاعى ءتورت وبلىستا (ماڭعىستاۋدا «پاراسات» قوعامى دا «ازاتقا» كىرگەن ەدى) «ازات» قوزعالىسىنىڭ بولىمدەرىن قۇرۋ مىندەتى تاپسىرىلدى.

1991 جىلى «ازات» قوزعالىسىنىڭ ورال وبلىستىق بولىمىنە بەلسەندىلەر ىزدەپ مامىر ايىندا ورال قالاسىنا بارۋعا تۋرا كەلدى. سىرتتاي سۇراستىرا، ۇلتشىل ادام رەتىندە سول كەزدەگى «قازاق ءتىلى» قوعامىن قۇرۋشى اقىن ايسۇلۋ قادىرباەۆاعا ماڭداي تىرەپ بارۋدى ءجون كوردىم. ايسۇلۋ ەكەۋمىز تەز ۇعىستىق. ءسويتىپ، سول جولى امانجول زينۋللين (اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا وقىتۋشى ەكەن) باستاعان ءبىر توپ ازاماتتى «ازات» بولىمشەسىنىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنە تارتىپ، قۇرىلتايدى ماۋسىم ايىنا بەلگىلەدىك.

***

ماۋسىم ايىندا اقتاۋ قالاسىندا مارقۇم سايىن شاپاعاتوۆ باسقاراتىن «پاراسات» (جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ ىزىمەن قۇرىلعان) ۇيىمى ۇيىمداستىرعان ميتينگىسىنە سابەتقازى اقاتاي، ايسۇلۋ قادىرباەۆا ۇشەۋمىز قاتىستىق.

«پاراساتتىڭ» ءىس-تاجىربيەسىمەن تانىسىپ، ءبىر توپ اقتاۋلىقتاردى ەرتىپ اتىراۋعا كەلدىك. ول كەزدە اتىراۋدا «ازات» بولىمشەسى جوق بولاتىن. سول جولى ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنە ادام تارتىپ، ءارى ولجاس سۇلەيمەنوۆ باسقاراتىن «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ باتىس ايماق بويىنشا ۇيلەستىرۋشىسى باقىتجان ءادىلوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن اتىراۋدا وتكەن انتيادرولىق كونفەرەنتسياعا قاتىستىق. ول كەزدە اتىراۋ وبكومىنىڭ 1-حاتشىسى عازيز الدامجاروۆ بولاتىن.

ساپار ودان ءارى ۇلاسىپ، ورال وبلىسىنا اۆتوكولىكپەن شىعىپ، تايپاق اۋدانى ارقىلى ورال قالاسىنا ءبىر توپ ۇلتشىل دەلەگاتسيا جەتتىك تە، «ازات» قوزعالىسىنىڭ ورال وبلىستىق بولىمشەسىنىڭ قۇرىلتايىن باستاپ جىبەردىك. قۇرىلتايعا بار بولعانى 23-اق ادام قاتىستى. بولىمشە باسشىلىعىنان باس تارتىپ،ءبىزدىڭ قولقامىزعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعىپ، ا. قادىرباەۆا «حالىقتىڭ ءىسىن ەر-ازامات باسقارسىن» دەپ امانجول ءزينۋلليندى ۇسىندى. سونىمەن، ورالدىق جىگىتتەرگە ماقسات-مىندەتتى ۇعىندىرىپ، ءىس-قيمىلعا جىگەرلەندىرىپ ءبىز اتتانساق تا، ارتىمىزدا ءجۇنى جىعىلىپ، ەسىرگەندەردە ەسەسى كەتكەن كازاكتەكتىلەر باسىنعان ايانىشتى حالدەگى باۋىرلارىمىز قالدى. بىرنەشە ايدان كەيىن الدە ءبىر ارەكەتتىڭ بولارىن ءبارىمىز دە ىشتەي سەزىپ، الاڭداۋمەن ورالدان اتتانىپ كەتتىك.

ورالدا نە كوزدەلدى؟

كەڭەس وداعى تىگىسىنەن سەتىنەي باستاعانىن سەزگەن قىزىل يمپەريا جاعىنداعى شوۆينيستىك توبىرلار ونى كۇشپەن بولماسا، جاساندى سوعىستى جەلەۋ ەتىپ، ىدىراۋدى بولدىرماۋدى ويلاپ، الاس ۇرعانى بەلگىلى. وعان ارينە، ءار جەردەگى ۇلتتىق سەپاراتيزم دا ارانداتۋ اۋانىن جاسادى. سونىڭ ءبىر مىسالى، پرەدنەستروۆە وقيعاسى ەدى. مىنە، ءدال وسىنداي ستسەناري قازاقستان اۋماعىندا دا دايىندالىپ، ورال وقيعاسىن تۋعىزۋ ارقىلى بارلىق سولتۇس ايماقتى رەسەيگە قوسىپ الۋعا جەلەۋ جاساۋعا شوۆينيستىك كۇشتەر دە، ونىڭ يدەولوگتارى دا (سولجەنيتسىن، گورباچەۆ) جانتالاستى. وسىنداي ماقساتقا پايدالانۋ ءۇشىن ورىس-كازاك كۇشى ىزدەگەنگە سۇراعانداي ەدى. بۇكىلرەسەيلىك كازاچەستۆو ورال كازاكتارىن ايتاقتاپ، سىرتتان رۋحتاندىرىپ، ورالدىق كازاكتاردىڭ «جان دۇنيەسى» سوعان تۇلەپ شىعا كەلدى دە، «ورال-كازاك رەسپۋبليكاسى» كارتاسىن ويناۋعا كىرىسكەن ەدى. بۇعان جەلەۋ رەتىندە ورال ايماعىنىڭ كازاكتار كۇشىمەن رەسەيگە كوشكەندىگىنىڭ 400 جىلدىعى دەيتىن داتا جاساقتالدى. بۇل 1991 جىلى 15 قىركۇيەككە كەلەتىن ەدى. ءسويتىپ، ونى كازاكتاردىڭ مەيرامى ەتە وتىرىپ، بۇكىلرەسەيلىك كازاك اتاماندارى قاتىستىرىلىپ، الگى «رەسپۋبليكانى» جاريالاپ جىبەرۋ ماقساتى كوزدەلدى. ودان ارعىسى شيەلەنىسىپ بارا جاتسا، اسكەري كۇشتىڭ شارۋاسى بولۋ كەرەك ەدى. ءسويتىپ مۇنداي تولقىن قازاقستاننىڭ بۇكىل تەرىستىگىن قامتۋى ءتيىس ەدى جانە ول مۇمكىن دە بولاتىن. ءبىر قىزىعى، بۇل جايىندا قازاقستاننىڭ رەسمي باسشىلىعى بىلگەنمەن، ونى «قوزدىرماۋ ماقساتىمەن» ۇساق-تۇيەك نارسە دەگەن سىڭاي تانىتىپ، «ەلەمەۋگە» تىرىستى. ول كەزدە گكچپدان كەيىن ىدىراعان قىزىل يمپەريانىڭ قۇلاندىسىندا قالعان قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ تا ۇلگەرمەگەن بولاتىن. ال، رەسەي ءۇشىن بۇل قايتكەندە دە جەڭىلىس بەرمەيتىن تەرريتوريالىق ويىن ەدى دە، ول يدەولوگيالىق-ينفورماتسيالىق شوقتى اۋىق-اۋىق لاقتىرىپ قويىپ، اتامانداردى ايتاقتاپ، ءتىپتى، كيىم-كەشەك، قارۋ جاعى دا بەيرەسمي تۇردە پايدا بولۋىن قامتىپ وتىردى. ال، كازاكتار بولسا، بۇدان كادىمگىدەي «تويدىڭ تويعا ۇلاسۋىنا» كۇدىك كەلتىرمەي، ورال قالاسىن باسىنعان ۇستىنە باسىنىپ جاتتى.

سەمەيدەگى ۇلتشىلداردىڭ سىبايلاسۋى

ۇلت-ازاتتىق رۋح بويلارىن كەرنەگەن سول كەزدەگى قازاقتىڭ ءبىر توپ لەگى 1991 جىلعى تامىز توڭكەرىسىنىڭ قاھارىنان سەسكەنبەستەن، وقيعا بىتەر بىتپەستەن سەمەيگە جينالدى. ماقسات - سول كەزدەگى ۇلتتىق دەڭگەيدەن شىعىپ الەمدىك اۋقىمعا جەتكەن يادرولىق پوليگوندى جاپقىزۋ ەدى. رەسپۋبليكانىڭ تۇپكىر - تۇپكىرىنەن جينالعان 100-گە تارتا ادام ءبىر اپتا بويى سەمەيدى باسىنا كوتەرىپ، پوليگوندى جابۋدى ماسكەۋدەن دە، الماتىدان دا تالاپ ەتىپ جاتقان-دى. ول كەز جەر بەتىنىڭ التىدان ءبىرىن الىپ جاتقان قىزىل يمپەريانىڭ ادامزاتتىڭ كوز الدىندا ىدىراپ، بىرەۋدىڭ ەسىنەن تانىپ، بىرەۋ اھ ۇرىپ، الدەكىم تاڭ قالىپ جاتقان، ال كوممۋنيستىك ساياسات بىتكەننىڭ دال-دۇلى شىعىپ، كىمنىڭ نەنى تۇتقا ەتەرى بەلگىسىز، اۋرە-سارساڭ كەز بولاتىن. مىنە، سول كەزدە سارابدال ساياساتشى ميحايل ەسەناليەۆ باستاعان ءبىر توپ «ازاتشىلدار» وسى ءساتتى ءوز حالقىمىزدىڭ پايداسىنا شەشۋدى كوزدەي ءجۇرىپ، سول كەزدەگى قازاق كسر پرەزيدەنتى نازارباەۆتىڭ قولىمەن سەمەيدەگى ۇلى پوليگوننىڭ ءۇنىن ءوشىرۋدى قولعا العان ەدىك. ءالى ەسىمدە، امانتاي اسىلبەكوۆ (كازىرگى امانتاي قاجى) اعامىز ەكەۋمىز كۇنىگە ەكى رەت ميتينگ اتىنان ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ اتتارىنا تەلەگرامما سالۋمەن بولدىق.

اقىرى، «ازاتشىلداردىڭ» ايقايىندا ءبىر نەگىزدىڭ بار ەكەنىنە يلانعان جانە تاريحي مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، قازاقستان تاعدىرى ءوز قولىنا انىق كوشە باستاعانىنا كوزى جەتكەن ن. نازارباەۆ ءوز جارلىعىمەن اتالمىش پوليگون تاعدىرىن شەشىپ، جابۋعا شەشىم شىعاردى. بۇل شەشىم - نۇرسۇلتاننىڭ حالقى يتەرمەلەگەن جاعدايدا الەمدىك دەڭگەيدەگى شەشىمگە العاش قول قويعان ءساتى ءارى ەگەمەندىك الىپ ۇلگەرمەگەن قازاقستاننىڭ جوعارعى كەڭەسى سايلاعان پرەزيدەنتتىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى العاشقى ءىرى شەشىمى بولاتىن. ءسويتىپ، تامىزدىڭ 29-ى كۇنى تاۋەلسىزدىك الىپ ۇلگەرمەگەن قازاقستاننىڭ باسشىسى نازارباەۆتىڭ كسرو باسشىسىنىڭ قولىمەن قۇرىلعان الەمگە ازۋىن بىلەگەن قىزىل يمپەريانىڭ باستى قارۋى تاراتىلعان ەدى.

ول كەز پوليگوننىڭ جابىلۋىمەن عانا ەمەس، «ازاتشىلدار» «الاش الاڭى» اتالعان ەرتىس بويىنداعى توعاي القابىنا بارىپ، كوممۋنيستىك جانە كومسومولدىق بيلەتتەرىن ورتەپ، «تاريحي تازارۋ» اكتسياسىن دا جاساعانى ۇلكەن ساياسي قادام ەكەن. سوندا قانشاما قولقالاساق تا، امانتاي اعامىز ءوزىنىڭ پارتبيلەتىن وتقا تاستاماي-اق قويعانى بار. ول ونىڭ كەيبىر ەكىجۇزدى كوممۋنيستەردەن گورى ازاماتتىق پوزيتسياسىنىڭ مىقتىلىعى بولار دەپ باعالايمىن.

ءسويتىپ، قازاقستان تاريحىندا سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلۋى تۋرالى شەشىمنىڭ قابىلدانۋىنا وزدەرىنىڭ دە قاتىسى بارىن سەزىنىپ، قاناتتانعان ۇلتشىلدار قىركۇيەكتە ورالعا جينالۋعا كەلىسىپ، مارە-سارە اتتانىسىپ جاتتى. قازاقستاننىڭ ءار تۇكپىرىنەن وزدەرى كۇش-قاراجات تاۋىپ جينالعان بۇل توپ، شىن مانىسىندە ەل تاعدىرىنداعى ەرەكشە قۇبىلىس بولىپ تابىلاتىن ۇلتتىق سىبايلاسۋدىڭ ناقتى العى كورىنىسى ەدى!

جايىققا اتتانۋ

«ازات» قوزعالىسىنىڭ باتىس ايماق بويىنشا ۇيلەستىرۋشىسى رەتىندە وزىمە قاراستى 4 وبلىسقا (ورال مەن اقتوبەدەن باسقا) جايىققا جينالۋدى ايتىپ، حابار سالدىم دا، ءوزىم اقتوبە وبلىسى بويىنشا دەلەگاتسيا جاساقتاۋعا كىرىستىم. دەلەگاتسيا باسشىسى رەتىندە اقتوبە وبلىستىق «ازات» ءبولىمىنىڭ توراعاسى ەستاي جايلىباەۆ تاعايىندالدى. ال، مەن ورال وقيعاسىنا قاتىستى قۇرىلۋعا ءتيىس شتاب جاساقتاۋ يدەياسىمەن ءجۇردىم.
بىزدەر اقتوبەدەن اتتاناردا بارلىق مۇمكىن جاعدايعا ءوزىمىزدى دە، جانۇيامىزدى دا دايارلاپ اتتانعان ەدىك. شىن مانىندە، جىگىتتەر ءۇي-ىشىمەن ىشتەي قوشتاسىپ شىقتى. ويتكەنى، ءبىز قايدا، نەگە جانە نە ءۇشىن بارا جاتقانىمىزدى جاقسى بىلدىك.

بۇل اتتانىس ەشبىر داڭعويلىق پەن داراقىلىققا، جالعان نامىسقويلىققا جاتپايتىن، حالىق پەن جەرىمىز ءۇشىن اتتانۋ، ەرتەڭ نە بولعالى تۇرعان ەگەمەندىككە قول سوزۋدىڭ شىنايى دا بوياماسىز ۇلگىسى بولاتىن.
جاسىراتىن نەسى بار، ءبىرشاما وبلىستاردان دەلەگات-ساربازدار ورالعا شىقپاي قالدى، ءتىپتى، «ازات» قوزعالىسىنىڭ ورتالىق باسشىلىعىنان الماتىداعى اعالارىمىز دا كەلۋگە جۇرەكتەرى داۋالامادى، ءتۇرلى سەبەپ ايتىپ، قاشقالاقتادى دا، بىراق جەڭىس جالاۋى جەلبىرەگەن كەزدە كورنەكتى ورىننان كەشىكپەي تابىلا ءبىلدى.

وبالىنا نە كەرەك، سول كەزدە «ازاتتىڭ» مۇشەسى بولماسا دا، وقيعانىڭ باسقارۋ شتابىنىڭ مۇشەسى بولىپ جەكە دارا استانادان كەلگەندەر - باقىتجان ءادىلوۆ، جاسارال قۋانىشالين، ورال ساۋلەباەۆ، داۋرەن ساتىبالديندەر ءجۇردى. اسىرەسە، تۋعان اعاسىن ەرتىپ شوقاي اقساقال، ءتىپتى، 3 جاسار قىزىن جەتەلەپ، حاديشا جەڭگەمىز سەكىلدى ايەلدەر ارالاس قاپتاي كەلگەن شىمكەنت، جامبىل وبلىستارىنىڭ دەلەگاتسياسىن ايتسايشى! ال، قالاعا جىبەرۋگە تىيىم سالىنىپ، وقيعاعا اتسالىسا الماي وكىنىپ كەيىن اتتانعان، اتىراۋ مەن ورال وبلىستارىنىڭ اۋداندارىنان اتپەن كەلگەن ساربازداردى قالاي اتاماسقا! ورالعا جينالعاندار «ازات» قوزعالىسى مۇشەلىگىنىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ، بۇكىلالاشتىق مانگە يە بولعان وتانشىل قۇراما بولاتىن. سول سەبەپتى دە، وقيعانى باسقارىپ، بارلىق جاعدايدى قولعا الىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنە جۇكتەگەن ورگان قۇرۋ جونىندەگى ۇسىنىسىم قابىلدانىپ، شتاب قۇرىلدى; ونى سول كەزدەگى ورالدىڭ ساياسي اعارتۋ ۇيىنە ورنالاستىرعان ەدىك. شتاب قۇرامى ون ءۇش مۇشەدەن جاساقتالدى.

وقيعا

جايىققا ەل تۇكپىرىنەن جينالعاندار 13-قىركۇيەكتەن قالماي كەلىپ بولدى. سول كەزدە ەشبىر قارجىنىڭ جوقتىعىنا قاراماستان، ەلدىڭ جاعدايى كەڭەستىك قوردىڭ ءالى دە السىرەمەي تۇرعان كەزى ەدى. كەلگەن جۇرت قونار ورىن مەن استى ەشبىر ماسەلە قىلماي وزدەرى تاۋىپ جاتتى. شتابتىڭ باستى ماقساتى احۋالدى بەيبىت جولمەن، بىراق ۇلت پايداسىنا شەشۋ عانا بولاتىن.

14-قىركۇيەك كۇنى تاڭعى ساعات 7-دە ورال قالاسىنىڭ ماڭىندا ەلەۋسىز تۇردە قۇم باسىپ، قۇرىلىس تابانىنا ءتۇسىپ جاتقان، كازاكتار قولىنان قازا بولعان قازاقتار قورىمىنا ايسۇلۋ قادىرباەۆا ءبىر توپ ادامدى ەرتىپ باردى. قورىم دەگەن اتى عانا، ەشبىر بەيىت كوزگە تۇسپەيدى، جەرمەن-جەكسەن. اقىن دا ءور كوڭىلدى ايسۇلۋ اپامىز كوزىنە جاس الدى. بىلگەن دۇعامىزدى وقىدىق.

سول كۇنى اۋا-رايى قارا سۋىق بولدى. وقيعاعا جينالۋى ءتيىس دەگەن مەكەمە، وقۋ ورىندارىنا تاڭەرتەڭگى ساعات 9-عا جينالۋدى حابارلاعانبىز. ساياسي اعارتۋ ءۇيىنىڭ ماڭىنداعى الاڭعا دىبىس كۇشەيتكىش الدىرتتىق، پلاكات، لوزۋنگىلار دايىندالىپ جاتتى.

ساعات ءدال 9 بولعان ساتتە، ميتينگىنى اشىپ جىبەرىپ، جان-جاقتان كەلگەندەر الما-كەزەك ءسوز الىپ، ورتالىق كوشەنى باسىمىزعا كوتەرە ورىسشا-قازاقشا سامپىلداپ جاتتىق. ول كەزدە بارلىق جەردە بيلىكتىڭ بەلبەۋى بوساپ، كوشەلىك دەموكراتيا بەلەڭ العان كەزەڭ ەدى.

وبلىس، قالا باسشىلىعىنا جاعدايدىڭ ۋشىقپاۋ جاعىن ويلاستىرۋدى، جينالعان كازاكتاردىڭ توي تويلاۋدى دەرەۋ دوعارۋىن، كەلىسسوزگە كەلۋىن ايتىپ مامىلەگە شاقىردىق. وبلىستىق اكىمشىلىككە بارىپ، وقيعانىڭ الدىن الۋ شارالارىن ۇسىنىپ، ءوز قۇزىرلارىن قولدانۋدى تالاپ ەتتىك. سوندا تۇسىنگەنىمىز، ورالدا جەرگىلىكتى ماسەلەنى شەشۋگە قاۋقار بولارلىق وبلىس باسشىلىعىندا دارمەن دە، جىگەر دە جوقتىعى ەدى. كۇيىنگەننەن ميتينگ مازمۇنىن باسشىلىقتى كىنالاۋعا بۇردىق. وسىنىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ تالابىمىز بويىنشا كەلگەن شىركەۋ باسشىسىمەن كەلىسسوز ماندىمادى. جەرگىلىكتى وكىمەت ويداعىداي مامىلەگە كەلتىرۋگە ەكى جاققا دا اراشا بولا المادى.

ءبىز سول كۇنى تويعا بايلانىستى شىركەۋ مەن «زەنيت» سارايىندا وتپەك ارنايى شارالاردى دەرەۋ دوعارۋدى تالاپ ەتكەنبىز. باسىنعان كازاكتار ءبىزدى مەنسىنبەدى، ال جەرگىلىكتى بيلىك كازاكتاردىڭ شىلاۋىندا ءجۇردى. جەرگىلىكتى وكىمەتتى باسىنعانى ايقىن كورىنىپ تۇردى. ال، وكىمەت وكىلدەرى وعان نامىستانبادى دا. بار بولعانى ءبىزدى اياقتان شالىپ، بولاشاق كىنالاۋ ستسەناريىنە ءبىزدىڭ جاقتى جاساندى تۇردە يكەمدەۋمەن بولدى.
ميتينگ قىزا باستادى. جاستار جان-جاقتان كەلىپ قوسىلىپ الاڭدى كەرنەدى.ەرەسەكتەر دە ىشكى اشىنىسىن ءبىلدىرىپ، ميتينگ وتىنا ماي تامىزدى. سول ارادا كازاكتار جاعىنا كوبىرەك بارعىشتاپ جۇرگەن مۇقانوۆ (ول كەيىن جوعارعى كەڭەسكە دەپۋتات بولدى) دەگەن ءورىستىلدى قازاق مىنگەن «ۆولگانى» جۇرت اۋدارىپ تاستادى. ءبىز ءاربىر شالت قيمىلدى باقىلاپ، ارتىق ارەكەتكە ۇلاسپايىن قاداعالادىق، الگى مۇقانوۆپەن سويلەسۋدى ءوزىمىز قولعا الىپ، جۇرتتىڭ داۋرىعۋىن باستىق. جاشىكپەن اراق تاراتىلىپ جاتقانى تۋرالى دا حابار ءتۇستى. بىراق ونىڭ بارىنەن تۇك شىقپادى. ءبىز تۇگىل جينالعان حالىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ قانداي ەكەنىن جاقسى سەزىنە باستادى. بۇل -  ماسەلەنىڭ باستى كورىنىسى ەدى. جينالعان جۇرت ءبىر كومانداعا ۇلاستى دەگەن ءسوز.

ساعات 10-دا شىركەۋدە شوقىنۋ سالتاناتى، 11-دە «زەنيتتە» كازاكتار قۇرىلتايى بولادى دەگەن حابار الدىق. رەسمي باسشىلىقتان كۇدەر ۇزگەن بىزدەر وقيعا بارىسىن ۇيلەستىرىپ، قولعا الۋدى جانە باسقارۋدى ويلاستىرا باستادىق.

دەرەۋ، ءار وبلىستان كەلگەن توپتاردان بىرىكتىرىپ، 13 ادامنان تۇراتىن شتاب جۇمىسىن ىسكە قوستىق. ەندى، جينالعان جۇرتتى مەڭگەرەتىن جانە ۋشىققان جاعدايعا الدىن الا ازىرلىك شاراسىن جاساپ، ءتارتىپ ساقتاۋ مەن وقيعانى باسقارۋعا كۇش جاساقتاۋ كەرەك بولدى. ءسويتىپ، 100 ادامنان تۇراتىن ەرىكتى جاساق قۇردىق. ولاردىڭ مالىمەتىن ءتىزىپ، قولدارىن قويعىزىپ، انت قابىلدادىق.

كازاكتار شىركەۋىندە شوقىنۋ باستاعان كەزدە، بىزدەر دە 113 ادام ساپ تۇزەپ، قۇرىلتايدى بولدىرماۋ ماقساتىمەن «زەنيت» سارايىنا تارتتىق. ال، ساياسي اعارتۋ ءۇيى جانىنداعى باستى الاڭدا قالعان جۇرتتىڭ بارماۋىن تاپسىرىپ، ميتينگىنى جالعاستىرا بەرۋدى ايتىپ، ولارعا باسشىلار مەن جاساقتار تاعايىنداپ قالدىردىق.

***

«زەنيتكە» تاياپ كەلىپ ءتىزىلىپ تۇردىق. ميليتسيا جاساعى بىزدەن دە كوپ ەكەن. الدىندا كورشى وبلىستاردان ميليتسيا مەن مقك-ءنىڭ قىزمەتكەرلەرىن الدىرتتى دەپ ەستىگەنبىز.الماتىلىق ورتا بويلى قازاق، ميليتسيا گەنەرال-مايورى ءجۇردى. بىراق ونىڭ قىزمەتى قانشالىقتى ەكەنىن اقىرى تۇسىنە المادىق. ميليتسيا جاساعى بەتىن بىزگە قاراتىپ «زەنيت» پەن ءبىزدىڭ ارامىزعا قالقان بولىپ ساپ تۇزەپ تۇردى. اسىرەسە، ورىس-كازاك ميليتسيالاردىڭ قاباعى قاتىڭقى، دورەكى سويلەيدى. ءىش قازانداي قايناسا دا الدىن الا ءوزىمىز جاساعان نۇسقاۋ بويىنشا ەشبىر ارانداتۋعا بارماي، بار ماقساتىمىز - كەلىمسەك كازاكتاردى كەيىن قۋىپ، قۇرىلتايىن بولدىرماۋ.

كۇن قارا سۋىق. جەڭىل كيىنگەن ءبىزدىڭ وڭمەنىمىزدەن ءوتىپ بارادى. ءبىر كەزدە الەم-جالەم، اسكەري كيىنگەن قاۋعا ساقال كازاكتار ساپ تۇزەپ، ءبىزدى اينالىپ، تۇپ-تۋرا «زەنيتكە» قاراي اسكەري قاداممەن، بىزگە قىر كورسەتە وتە باستادى. بىزدەن شىدام كەتتى. ءبىر-ءبىرىمىزدى توقتاتساق تا، اركىمنىڭ كەۋدەسى ىزاعا تولى ەكەنى تۇيىلگەن قاباق پەن جۇدىرىقتان كورىنىپ تۇردى.

ءبىر مەزگىلدە ارامىزداعى جامبىلدىق شىمىر دەنەلى، كاراتەشى، ورتا بويلى مۇقتار دەگەن جىگىت شىداي الماي ايقاي سالىپ، كازاكتارعا تۇرا ۇمتىلدى. ءبارىمىز ونىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ، ۇستاپ قالدىق. بايعۇس جىگىت ىزاعا بۋلىعىپ، شاراسىزدىقتان نامىسقا تۇيىلگەن كەۋدەسى شىداماي، ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى. ءوزىن-ءوزى ۇستاي الماي، 100 مەتر بويىنا ساپ تۇزەگەن ءبىزدىڭ جاساقتى بويلاپ ويىنداعى ءسوزىن ايقايلاي ايتىپ، ەرسىلى-قارسىلى جىلاپ كەزىپ كەتتى. ءبىز جىلاما دەمەدىك. ويتكەنى، ءبارىمىز ءۇشىن ەڭ بولماسا، بىرەۋ نامىسىن جىرتىپ، ىشتەگى شەرىن تارقاتقانىن دۇرىس سانادىق. مۇقتاردىڭ بۇل قىلىعى جارتى ساعاتقا سوزىلدى. وعان ىلەسىپ، ساپتاعى ءبىر ميليتسيونەر قازاق ءۇنسىز جىلاپ تۇردى. كەم-كەمدەپ مۇقتاردى سابىر ساقتاۋعا شاقىردىق.ويتكەنى، وعان قوسىلۋشىلار قاتارى شىعا باستادى.

كازاكتاردىڭ سالتاناتتى جينالىسىنىڭ اشىلعانىن بىلدىك. اسپاندى بۇلت تورلاپ، ءبىر ۋاقىتتا جاڭبىر سىركىرەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز ماعان اسپان جىلاپ تۇرعانداي بولىپ كورىندى. ەرتەڭگى دۇعا وقىعان بەيىت باسى ەسىمە ءتۇستى.بىزبەن بىرگە و دۇنيەلىك ارۋاقتار دا شاراسىزدىقتان جىلاپ تۇرعانداي سەزىندىم، ويىمدى ساپتاعىلارعا ايتتىم. الدەكىم مۇنى جاقسىلىققا جورىدى. جاۋىن 15 مينۋت جاۋدى دا، كوپ ۇزاماي كۇن شىعىپ، جىلىپ قويا بەردى.

ءبىز ميتينگىدەگى جۇرتتىڭ باعىنباي، بەرى قاراي كەلۋگە سۇرانىپ جاتقانىن ەستىدىك. ولارعا «كەلمەڭىزدەر، قىرعىن بولادى» دەپ حابار ايتتىق.

ارامىزدان، جەتى ادام دەلەگات رەتىندە مەن، ايسۇلۋ، امانجول، جاسارال، باقىتجان، ورال، داۋرەن كازاكتار سالتاناتىنا بارىپ كەلىسسوز جۇرگىزۋدى ۇيعاردىق. سويتكەنشە، بىزگە قاراي جامىراي جۇگىرىپ كەلە جاتقان ميتينگىگە جينالعان  ون مىڭ ادامنىڭ قاپتاپ كەلە جاتقانىن كورىپ، شوشىپ كەتتىك. بەينە ءبىر قۇرلىقتى باسىپ، توپانسۋ كەلە جاتقانداي. ءبىر ءسات ءبارىمىزدىڭ ويىمىزدا «كازىر قىرعىن باستالادى!» دەگەن سۋىق وي قارىپ ءوتتى. كازاكتارعا دا، رەسەيگە دە كەرەگى وسى عوي!..

دەرەۋ 3 جاسار بالاسىمەن جامبىلدىق حاديشا جۇگىرىپ بارىپ، باسىنداعى ورامالىن جۇلىپ الىپ، قاپتاعان قازاق جاستارىنىڭ الدىنا جايىپ وتىرا قالىپ، «توقتاڭدار!» دەپ ايعاي سالدى. ساپتاعى بىزدەر دە دەرەۋ ەسىمىزدى جىيىپ، قول ۇستاسقان كۇيى كەلە جاتقان توپقا قارسى سابىمىزدى كەرىپ تۇرا قالدىق. دەرەۋ بۇرىن جەتكەندەردىڭ وزدەرىن قول ۇستاستىرىپ، ەكىنشى قاتار، سوسىن ءۇشىنشى قاتار تۇزدىك. ءسويتىپ، كىجىنىپ كەلگەندەردىڭ وزدەرىنە وزدەرىن توسقاۋىل ەتىپ، ەندى كازاكتارمەن كەلىسسوز جاساۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، كورىكتەي قىزعان جۇرتتىڭ باسىلۋىن وتىندىك.

سولاي تۇرعاندا الگى جەتەۋدىڭ كەلىسسوزگە بارۋ كەرەكتىگى ەسكە ءتۇستى. مىڭداعان ميتينگىشىلەردىڭ قان قىسىمى كوتەرىلگەندىگى سونداي، ەشتەڭەگە توقتار ەمەس. كەشەگى ورالدىق بۇيىعى قازاقتاردىڭ ءبىر كۇننىڭ ىشىندە مۇنداي نامىسقويلانىپ باتىلدىق پەن جاۋگەرلىككە بارادى دەۋگە قيماس ەدىك. سونىمەن، ميتينگىشىلەردەن كەلىسسوزگە بار بولعانى 15 مينۋت سۇرادىق. ەگەر وسى ۋاقىت ىشىندە ەشتەڭەگە ۇلگەرمەسەك، نە ىستەسەڭدەر سونى ىستەڭدەر دەپ جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءبىر ۇشىن ولارعا دا كەرى تاستادىق.

«زەنيت» سارايىنا كەلىپ، وبلىس باسشىسى ن.ەسقاليەۆكە بار جايدى ايتىپ، كازاكتاردىڭ جينالۋىنا 15-اق مينۋت بەرىلەتىنىن ەسكەرتتىك. جاعدايدىڭ قانشالىقتى ۋشىققانىن وبلىس باسشىلىعى دا، كازاكتار دا ايتپاي-اق سەزدى. دەرەۋ «زەنيت» مادەنيەت سارايىنىڭ قاپتال ەسىگىنە اۆتوبۋستارىن تاقاپ، كازاكتاردىڭ كەتۋدەن باسقا شاراسى قالمادى.
بۇل جايتتى توسىپ تۇرعان قازاقتارعا ايتۋىمىز سول ەكەن، 3-4 قاتار توسقاۋىلدى دا، ميليتسيا سابىن دا بىت-شىت قىلىپ، «زەنيت» سارايىنا قاراي لاپ قويدى. كازاكتاردىڭ اۆتوبۋسقا مىنگەنى ءمىنىپ، مىنبەگەنى جاياۋ تىم-تىراقاي قاشىپ، ماناعى ماڭعاز يمپەريالىق كەيىپتىڭ تۋ-تالاقايى شىعىپ، ماسقارا بولىپ تىراعايلاپ كەتتى. ۇلتتىق رۋحتىڭ سالتاناتتى قۇدىرەتى دەگەنىمىز - وسىلاي كورىنىس بەرگەن ەدى! كوتەرىلىس دەگەنىمىز - شايقاس پەن قيراتۋ ەمەس ەكەن، ول - ۋشىققان احۋالدى ءوز پايداڭا جاراتا ءبىلۋدىڭ زور تاكتيكاسى.

جايىق وقيعاسى نەنى كورسەتتى؟

بۇل وقيعا ءبىر بىرىنە قاراما قارسى كوتەرىلگەن قوس تاراپتىڭ قاتىسىمەن قاتار ناقتى ماقساتتىڭ ەكى جاقتا دا بولعانىن ايقىندادى. بىراق مۇنداي جاعدايدا جەڭىس تەك قانا ءبىر جاققا تيەسىلى ەكەنى بەلگىلى، ول اللا بۇيىرتىپ، بىزگە ءتيدى.

1. ءساتى كەلىپ، نيەت بىرىككەندە ساناۋلى توپ تا بۇيىققان حالىقتىڭ قانىن تۋلاتىپ، رۋحىن جەلبىرەتىپ، ءوز تاعدىرى ءۇشىن ۇلى كۇش بولاتىنىن كورسەتتى.

2. ەلدىڭ ەگەمەندىگى ءۇشىن جاۋاپتى دا، كۇش تە، كۇرەسكەر دە حالىقتىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم بولمايتىنىن كورسەتتى.

3. قازاقستان ەگەمەن بولاردا ەلدىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرىپ، ونىڭ نامىسىن جىرتاتىن ناقتى ساياسي كۇش تە، قوعامدىق توپ تا (زيالى قاۋىم), باسشىلىق تا (ن.نازارباەۆ سول كۇندەرى ب،ەلتسين ەكەۋى قاراباقتاعى ازەربايجان-ارميان سوعىسىنا ارا اعايىندىقپەن جۇرگەن ەدى) بولمادى. قازاق حالقىنا بۇل جولى دا جاراتقان يە جار بولدى!

4. اسقاق مۇراتىن حالىقتىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستىرعاندار بولىپ ونىڭ جىگەرىن ۇشتاپ، كوتەرە بىلسە، حالىقتىڭ بۇيىققان رۋحىن ءبىر ساتتە-اق كوتەرىپ، ونىڭ جەمىسىن جەڭىسپەن كومكەرۋگە بولادى. كەز-كەلگەن ەلدەردە الىنباي وتىرعان اسۋعا اينالعان ءتۇرلى داعدارىستار حالىقتىڭ ءوز كۇش-جىگەرىن تۇساعاننان بولادى ەكەن.

5. قازاق ەليتاسى ء(بىر دە ءبىر اتاقتى زيالى ورال وقيعاسىنا قاتىسپادى) حالىق ءۇشىن باس كوتەرۋگە نيەت تە بىلدىرگەن جوق، قانشالىقتى قاجەت ەكەنىن اڭدامادى. زيالى قاۋىمنىڭ سونشالىقتى بەيشارا ەكەنى وسى وقيعادان تاعى دا كورىنىپ قالدى.

6. وقيعا رەسەي تاراپىنان قازاقستان جەرىنە كوز تىگۋ ماسەلەسىن بىرنەشە ەسە كەيىن سەرپىپ، قازاقستان باسشىلىعىنا ەلدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن نىعايتىپ الۋعا باعا جەتپەس مۇمكىندىك اپەردى.

7. وقيعانىڭ شىعۋ سەبەبى ساياسي جاعىنان مەيلىنشە جويىلمايىنشا، ونىڭ جالعاسى بولاشاقتا كەز-كەلگەن ۋاقىتتا جالعاساتىندىعىنا ەشبىر كەپىلدىك جوق.

س.ەرعالي

جايىق وقيعاسىنىڭ ون جىلدىعىنا ارنالعان ءسيپاتسوز.

2001 جىل، قىركۇيەك.

P.S. اتالمىش تاقىرىپقا ورالۋىمىزعا وقىرماندار سۇرانىسى تۇرتكى بولدى. شاماسى، حالقىمىز ءوزىنىڭ رۋحاني كۇش-جىگەرىن شىڭدايتىن تاقىرىپتارعا ءزارۋ سەكىلدى. وقيعاعا قاتىستى فوتو اۆتور مۇراعاتىندا ساناۋلى عانا. وكىنىشتىسى سول، وقيعانى تولىق بەينەلەيتىن ءۇش ساعاتتىق ۆيدەوتۇسىرىمدى الدەكىمدەر بەرمەي وتىر، ونى قولعا ءتۇسىرۋدىڭ ءساتى تۇسپەۋدە.