«قازاق وركەنيەتىندەگى ۇلت جانە ۇرپاق» ايدارىمەن شىققان ماقالا سايتتا بەسكە ءبولىنىپ بەرىلدى.

ماقالاعا وي-پىكىر ءبىلدىرىپ، ونداعى كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى جەتىلدىرۋ ماقساتىندا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ جاتقان ارداقتى اعامىز، پروف. س.عابباسوۆ، ب. جۇگىنىسوۆ، ر.بەيسەنبايتەگى، و.مامىرباي ت.ب. اعايىندارعا العىسىمدى بىلدىرەمىن. بىراق، ءبىر وكىنىشتىسى سول پىكىر جازىپ جاتقانداردىڭ كوپشىلىگى كالبيت، شالا قازاق، قازاقباي، ءدۇدامال، اقىلشى، ادايشال، قوتىرباي، شىندىق، پىكىر، الجىعان ەسالاڭ... سياقتى، قازاق مالى مەن يتىنە قويمايتىن اتتاردى يەلەنگەندەر. قازاقتىڭ بەتكە ۇستار سايتى وسىنداي بولسا، باسقالارىنان نە كۇتەمىز؟! وسىنداي ورتادان شىققان بيلىكتەگىلەردىڭ، مەملەكەتتىڭ وردەن، مەدالدارىن «قىران»، «بارىس» ت.ب. جابايى تايپالارداعىداي اڭ-قۇستىڭ اتىمەن اتاۋلارىنا رەنجۋدىڭ ءوزى جانە «وسىنداي كونتيگەنتتىڭ الدىندا وركەنيەت ماسەلەسىن كوتەرۋ» ابەستىك سياقتى بولىپ كورىنەدى. ال، ماقالاداعى تالقىلاۋلارعا تومەندەگىدەي شولۋ جاساۋدى ءجون كوردىك.

ماقالانىڭ نەگىزگى ارقاۋى، - قازاق ۇلتى (ناتسيا) نەگىزىندە، ء«بىر ءتىل، ءبىر ءدىن، ءبىر مورال، ءبىر مەملەكەتكە» ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلگەن ماڭگى جاسايتىن وركەنيەتتى قوعام قۇرۋ. سوندىقتان، بۇل ماقالاعا ۇلتتىق جانە وركەنيەت تۇرعىسىنان قاراۋ كەرەك. وكىنىشكە وراي، كەيبىر وقىرماندار ءپىلدى قۇشاقتاعان سوقىر سياقتى، "ونىڭ اياعىن قۇشاقتاپ تۇرىپ-مىناۋ اعاش، تۇمسىعىن ۇستاپ -مىناۋ جىلان ت.ب." دەگەندەي، ماتەريالمەن تولىق تانىسپاي جاتىپ ويلارىنا كەلگەن نەشە ءتۇرلى سوزدەر جازۋدا.

ماقالاداعى دەموگرافيا، مەديتسينا، ءبىلىم، عىلىم، ءدىن، رۋشىلدىق ت.ب. سالالارعا بايلانىستى دەرەكتەر بۇرىن عىلىمي كونفەرەنتسيالاردا باياندالىپ، جاريالانعان ماتەريالدار. بۇل ماقالانىڭ جازىلۋى تەك عىلىمعا قىزىعۋدان پايدا بولعان جوق. سەبەبى، توتاليتارلىق جۇيەدەن كەتكەن تاۋەلسىز ەل جاڭا قوعام قۇرۋ ءۇشىن الدىنا جاڭا ماقسات قويىپ، ونى ىسكە اسىراتىن جاڭا مورال، جاڭا قۇندىلىقتار، جاڭا ونەر، ادەبيەت، جاڭعىرعان ءداستۇردى... قالىپتاستىرىپ، وركەنيەتكە بەت بۇرۋ كەرەك ەدى.

مەملەكەتقۇرۋشى ۇلت رەتىندە، ۇلتتىق مەملەكەتتى جاڭارتۋدا قازاق، شيرەك عاسىردا ونىڭ ءبىرىن دە ىستەي الماي، بار كىنانى بيلىككە ارتۋدا. جالپاق تىلمەن ايتقاندا، «بيلىك جامان قاتىن (حاتۋن نەمەسە حانىم) سياقتى. ءبىر جاعىنان ونىمەن «تۇرۋ» قيىن. ەكىنشى جاعىنان ونسىز تۇرا المايسىڭ». مەزگىلىمەن جونگە سالماساڭ، ول بارىڭدى ساتىپ، ءتىپتى «جەزوكشە» بولىپ كەتۋى دە مۇمكىن؟! قازىرگى بيلىككە رەنجۋدىڭ قاجەتى جوق. ول، «جۋاس جۇندەۋگە جاقسى» دەگەن ءپرينتسيپتى ۇستانۋدا. ال، جۋاستىعى مەن مارگينال مىنەزدى ماقتان تۇتقان قازاقتىڭ ەشبىر ءىسى بىتەر ەمەس. ەگەر ول مەنتاليتەتىن، مىنەزىن، ساناسىن تۇپكىلىكتى وزگەرتپەسە بولاشاقتا دا ونىڭ ەشقانداي ءىسى بىتپەيدى. مىسالى، 18 عاسىردا اعىلشىندار سولت امەريكانىڭ جەرگىلىكتى ۇندىلەرمەن بىرگە وركەنيەت جاساي المايتىنىن تۇسىنگەننەن كەيىن 49 ملن ءۇندى مەن ولاردىڭ نەگىزگى ازىعى، كيىمى مەن باسپاناسى بولعان 60 ملنداي بيزوندى جوق قىلىپ، سول قۇرلىقتا ءبىر عاسىردا اقش دەگەن مەملەكەت قۇردى. سودان كەيىن اعىلشىندار ءۇندىستاندى وتارلاپ، وزدەرىنەن 60 ەسە كوپ ۇندىستاندىقتارعا اعىلشىن ءتىلىن ەندىردى. قازىر الەم حالىقتارىنىڭ 75% اعىلشىن تىلىندە سويلەيدى. بۇل جەتىستىكتەردىڭ بارلىعى، ءومىر بويى شەتسىز-شەكسىز اشىق مۇحيتتا، ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىن 30-50 سم تاقتاي عانا ءبولىپ تۇرعان جاعدايدا ءومىر سۇرگەن جانە حريستيان دىنىندە قالىپتاسقان اعىلشىنداردىڭ مىنەزىنىڭ ەرەكشەلىگىندە (گ.لەبون. پسيحولوگيا نارودوۆ ي ماسس. –م.، 1996). اعىلشىنداردىڭ مىنەزىندەگى 9 ەرەكشەلىكتىڭ تەك بىرەۋى، نە ەكەۋى عانا قازاقتا بار بولىپ شىقتى (ج.اكىم. ەۆوليۋتسيا گوسۋدارستۆەننوستي كازاحستانا. مەجد. ناۋچنايا كونفەرەنتسيا//الماتى. 1996).

ماقالادا، ۇلتتىڭ سانىن وسىرۋدە مەنتاليتەتى قازاققا جاقىن شىعىستىڭ ءۇش حالقىنان، ونىڭ ىشىندە ء«وز اعاڭ وزبەكتەن» مىسال كەلتىرىلگەن. بۋددا (ونىڭ ىشىندە كاما ىلىمىمەن بىرگە), داو ىلىمدەرىن 2 مىڭ جىلدان بەرى الەمدىك وركەنيەتتەر رەتىندە بۇراتانا تايپالاردان باسقا، بارلىق ادامزات مويىندادى. ەندى ولاردى سىناپ، تالقىلاعاننان گورى ءبىز ءوزىمىزدى تۇزەتۋدى ويلاعانىمىز دۇرىس بولار. سەبەبى، وتكەن جىلى ءۇندىستاننىڭ پرەمەر-ءمينيسترى استاناعا كەلگەندە، "قازاقستان حالقىنىڭ سانى ءۇندىستاننىڭ ورتاشا ءبىر قالاسى تۇرعىندارىنىڭ سانىنداي" دەگەن ەدى. جىلىنا دۇنيەگە 27 ملن ءسابي اكەلىپ وتىرعان ەلدىڭ ولاي دەۋگە قۇقى بولار. ونى ءبىزدىڭ تاقىرىپقا اينالدىرساق، «مەن ءپىلمىن، سەن قۇمىرسقاسىڭ» دەگەن ەمەس پە؟!

بۇگىنگى قازاقستاننىڭ الدىندا گاملەتتىڭ سۇراعى تۇر. ول، "تاۋەلسىز ەل بولاسىڭ با، الدە بورداي توزاسىڭ با؟». بۇل ماسەلەگە ءاتۇستى قاراپ، ەموتسياعا  بەرىلىپ «بيتكە رەنجىپ توندى ورتەۋگە» ياعني ايدالاداعى بۋددا مەن باتىستى سىناپ، بار كىنانى سولارعا جابۋ ناداندىقتىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟! بۇگىنگى ءبىلىمىڭ، عىلىمىڭ، استىڭداعى كولىگىڭ، ينتەرنەت ت.ب. پروگرەسستىڭ ءبارى كەلگەن باتىستى قانشا سىناساڭ دا، ونىڭ ەشتەڭەسى كەتپەيدى. ونى سىناپ بوسقا ارامتەر بولعانشا ۇل-قىزىمىزدى زاماناۋي تاربيەلەپ، ەلدى تۇزەتەيىك، وركەنيەت كوشىنەن قالماي العا جىلجيىق. بۇل جولدا ۇلتتى ساقتاۋ ءۇشىن جاپون، اعىلشىن مەن ەۆرەيلەردەن ت.ب. جاقسى، ءارى ءتيىمدى جاقتارىن الايىق.

ماقالادا كەلتىرىلگەن مىسالدار، «ەرتەڭ سولاردى قابىلداۋ كەرەك» دەگەن ءسوز ەمەس. ول، باسقلار ىستەگەن تىرلىكتى قازاق نەگە ىستەي المايدى؟! قازاق، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاي وتىرىپ، دامۋدىڭ قاي جولىنا ءتۇسۋ كەرەك دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ؟!

ۇلتتىڭ سانىن ءوسىرىپ، ساپاسىن كوتەرۋدە قازاقستان ءۇشىن ءۇش جول بار:

1. ساندى ءوسىرۋ ءۇشىن ءتيىستى مەملەكەتتىك باعدارلامالار قابىلداپ، يسلام ت.ب. وركەنيەتتەردىڭ جەتىستىكتەرىن قوعامعا ەنگىزۋ;

2. ساپانى كوتەرۋ ءۇشىن الدىمەن باتىستىڭ وزىق عىلىمى، تەحنولوگياسى، يننوۆاتسياسىن مەڭگەرىپ، ولاردى ەلگە ەنگىزۋ;

3. قازاقستان ءوزىنىڭ سارا جولىن تاڭدايدى.

            قوساي دەگەن وقىرمان ماقالاداعى دىنگە بايلانىستى ماتەريال يسلامعا جات دەيدى. قۇران كارىم مەن حاديستەردى جۇيەلى وقىعان ادام، ولاردىڭ تۇجىرىمدارى عىلىمعا نەگىزدەلگەن، ال يسلام تەوريالىق تۇرعىدان العاندا، الەمدىك دىندەردىڭ ىشىندەگى زەردەلى ءدىن ەكەنىن كورسەتەدى. ونى فرانتسۋز عالىمى، اكادەميك موريس بيۋكاي، جاك كۋستو ت.ب. تەوريالىق تۇرعىدان دا، ءىس جۇزىندە دە دالەلدەدى.

            بىراق، الەم حالىقتارىنىڭ 28% قۇرايتىن، مۇسىلماننىڭ 57 ەلىندە دۇنيەدەگى جەراستى بايلىعىنىڭ 70% بولا تۇرىپ، جالپى ىشكى ونىمدەرى الەمدىك ەكونوميكانىڭ 7% عانا قۇرايدى. يسلام ەلدەرىندە باتىسقا قاراعاندا ءبىلىم مەن عىلىمعا قارجى 20 ەسە از بولىنەدى (قازاقستاندا عىلىمعا 18-20 ەسە، بىلىمگە 8-10 ەسە تومەن) جانە ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ سانى دا سونشا ەسە از. سوندىقتان ولاردا ءبىلىم، عىلىم، تەحنولوگيا، يندۋستيا جانە مەملەكەتتىك جۇيە دامىماعان. وتارلاۋ داۋىرىندە تۇركيادان باسقا مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ بارلىعى وتار بولدى. ولاردىڭ دامىماي ارتتا قالىپ، وزدەرىن قورعاي الماي وتارعا اينالۋىنىڭ سەبەبى، - ول وسىدان شامامەن مىڭ جىل بۇرىن مۇسىلمان رەنەسسانسىنىڭ ورنىنا ورتادوكسالدى يسلامنىڭ كەلۋى ەدى. پاكىستان عالىمدارى ونى گازاليدىڭ ىلىمىمەن بايلانىستىرادى. ورتادوكسالدى يسلامعا ءبىلىم، عىلىم، ونەر ت.ب. ينتەللەكتۋالدىق سالالاردىڭ قاجەتى جوق. تاليبان، دايش ت.ب. وسى ورتادوسالدى يسلامنىڭ ءونىمى. ونىڭ نەگىزگى ۇستانىمى كۇنى-ءتۇنى قۇدايعا قۇلشىلىق، بارعا، ونىڭ ىشىندە وتار بولۋعا، باسقانىڭ قۇلى بولۋعا، قايىرشىلىققا... بارىنە شۇكىرشىلىك!

            قازىرگى مۇسىلمان ەلدەرىندەگى ورتاشا ءومىر ۇزاقتىعى 55-58 بولسا، باتىس ەلدەرىندە 81-84 جاس، گوندۋراستا -74 جاس... فيلوسوف ف.فۋكۋياما يسلام ەلدەرىنىڭ ەشقايسىسىندا دەموكراتيا جوق دەيدى (كەيبىر دەرەكتەردە يندونەزيا دەموكراتياسى دامىعان ەلدەردىڭ تىزىمىنە كىرگەن).

            قازاقستانعا قانداي يسلام كەرەك؟ ءبىلىم مەن عىلىم دامىپ، ينتەللەكتۋالدى ۇلت قالىپتاستىرۋ ارقىلى وركەنيەتتى قوعام قۇرامىز دەسەك، بىزگە ءال-فارابي، يبن سينا، يبن-رۋشد، حورەزمي ت.ب. شىعارعان، مۇسىلمان رەنەسسانسى كەزىندە اراب حاليفاتىن الەمدەگى ەڭ دامىعان ەل قىلعان ينتەللەكتۋالدىق يسلام قاجەت! ەل، كۇنى-ءتۇنى جۇماق پەن توزاقتى سايراي بەرەتىن نەمەسە جانازا مەن سۇندەتتى كۇتەتىن دۇمشە مولدالاردان دا شارشادى. الدىمەن مەشىتتەر، ەلگە زاماناۋي باعىتتاعى ۋاعىز ايتاتىن زەردەلى ورتاعا اينالۋ قاجەت. سوندىقتان، بۇل ماقالادا كوتەرىلگەن ينتەللەكتۋالدىق يسلامنىڭ ماسەلەلەرىن دىنگە جات دەۋ، ول ماسەلەنى تۇسىنبەۋدەن تۋىنداعان شەشىم دەپ ويلايمىز.

وتكەن عاسىردىڭ 60-70  جىلدارىنانا باستاپ مەكتەپتەردى ءۇش تىلدە وقىتادى. سوندىقتان، ۇشتىلدىلىك ءبىلىم سالاسىنداعى نەگىزگى ماسەلە ەمەس. ماسەلە، وتارلاۋشىلىق كەزدەن بۇراتانا حالىقتارعا ارناپ اشقان ارالاس مەكتەپتەردى جابۋ. ول ءۇشىن قازاق جانە ورىس مەكتەپتەرىن قالدىرىپ، ارالاستى جابۋ كەرەك. سوندا عانا ءبىز ينتەللەكتۋالدىق ۇلت قالىپتاستىرۋعا قادام باسامىز.

مەملەكەتتىك ءتىل قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا باسىمدىققا يە بولعاندا مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار مەن قوعام داميدى. قازىر رەسەيدىڭ بەيشارا كولەڭكەسى بولىپ قالۋدا. مەملەكەتتىك ءتىل تاۋەلسىز بولماي مەملەكەتتىڭ ءوزى تاۋەلسىز ەمەس.

رۋشىلدىق ماسەلەسى، - ول قازاقتىڭ ايىقپاي كەلە جاتقان دەرتى. تۇرىك، ازەربايجانداردا بۇنداي ماسەلە جوق بولسا، وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەندەر دە بۇل ماسەلە شەشىلگەن. تاۋەلسىزدىك جىلدارى بۇل ماسەلە ءبىزدىڭ قوعامدىق سانانى ۋلاپ، ۋشىعىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. ول مۇمكىن تايپالىق كەزەڭدە قوعامدا بەلگىلى ءرول اتقارعان بولار، بىراق قازاق ءبىرتۇتاس حالىق بولعاننان بەرگى سوڭعى بەس عاسىردا ەلدىڭ تۇتاس ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا كەدەرگى بولۋدا. ونى سوقىرلار دا كورىپ وتىر. ال، بىرەۋلەردىڭ «رۋ ءبىزدىڭ اتامىز» دەپ قوجىرباي دەگەنگە سىلتەمە جاساعانىنان گورى، ولاردىڭ بابالارى مايمىل ەكەنى عىلىمي دالەلدەنگەنى اقيقات. قوجىرباي دەگەن ازاماتتىڭ «اداي» ءسوزى «ادام» دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى دەگەن قالايماقان دالەلدەرىن وقىعانبىز. وسى باعىتتا ەندى ء«بىر قادام جاسالسا»، وندا جەردەگى تىرشىلىك، ونىڭ ىشىندە بابۋينداردى اداي اعايىندار جاساعان بولىپ شىعۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبى  «ا» ءارپى «ب» ءارپىنىڭ الدىندا تۇر عوي ياعني ول بۇرىن پايدا بولعان.

زىكىريانىڭ دا رۋ-تايپالىق قاتىناستار بۇزىلسا تۇرىك حالىقتارى ىدىراپ، جويىلىپ كەتەدى جانە تۇرىك مەملەكەتتىلىگىنىڭ جۇيەسى بۇزىلادى دەگەندەرى ەشبىر عىلىمي زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلمەگەن، دالەلدەنگەن بازاسى جوق قيالي ويلار. اقش سوتسيولوگى س.تۋلمين كوشپەندىلەر، ونىڭ ىشىندە تۇركىلەر مەن مونعولدار مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەي كەلىپ، ولاردا بيلىك اۋىسۋ جۇيەسىنىڭ بولماعانىن جازادى. سوندىقتان دا، كەي كەزدەرى ولاردا التىن ورداداعىداي ءبىر جىلدا 8 حان اۋىسىپ، «قان ساسىعان حان ورداسىنا اينالعان كەزدەر» ءجيى بولدى.

قسرو ىدىراعاننان كەيىن قۇرىلعان بەس تۇرىك رەسپۋبليكالارىندا عانا بيلىكتى زورلاپ (ۋزۋرپاتسيا) ولگەنشە تاقتا وتىرۋ نەمەسە قىرعىزداعىداي زورلىقپەن كەتىرۋ ء«داستۇرى» قالىپتاستى. باسقا رەسپۋبليكالاردا بيلىك فورمالدى بولسىن، شىنايى بولسىن ۋاقىتىلى اۋىسىپ وتىردى.

كەمال اتاتۇرك تۇرىك مەملەكەتىن قۇرعاندا، وندا تۇراتىن بارلىق حالىقتاردىڭ وكىلدەرىنە، ء«بىز ءبىر تۇرىك حالقىمىز» دەپ جاريالاپ، تۇركيانىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ، ەۋروپاداعى ءىرى مەملەكەت قۇردى. بىزدەگى قازاق ۇلتى (ناتسياسى) دەگەن وسى. بارلىق قازاقستاندىقتار قازاق حالقىنىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ قازاق ۇلتىن (ناتسياسىن) قۇرعاندا بۇل ەلدە بىرلىك پەن تۇراقتىلىق قالىپتاسادى. مەملەكەتتىڭ نەگىزگى يدەياسى قازاق ۇلتىن (ناتسياسىن) قالىپتاستىرۋ، يدەولوگياسى،- وسى جولدا بارلىق دياسپورالاردى بىرىكتىرۋ بولۋ كەرەك. ال، اسسامبلەيا دەگەنىمىز ۋاقىتشا قاجەت بولار. بىراق ول، «قۇم جينالىپ تاس بولمايدىنىڭ...» ءبىر ءتۇرى عوي.

تاريحي تانىمدىق تۇرعىدان، رۋ-تايپالاردىڭ تاريحىن ءبىلۋ، شاڭىراقتىڭ شەجىرەسىن ءبىلۋدىڭ ارتىقشىلىعى جوق. ال، اۋىل-اۋىل بولىپ رۋعا، اۋدان-وبلىس بولىپ تايپاعا، ودان ءارى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇزگە بولىنگەندە قازاقتىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعى قايدا قالادى. قازاقتىڭ باسى بىرىكپەسە تاۋەلسىز ەلىڭ قايدا قالادى؟! بۇل جەردە «يت جوقتا شوشقا ۇرەدىنىڭ كەرەگى جوق» اعايىن! قولدارىڭنان باسقا ءىس كەلمەسە، ەلدىڭ بەرەكەسىن الماڭدار. بۇل ەلدىڭ يەسى، كيەسى، بەرەكە-بىرلىگى مەن ىرىسى قازاق بولعاندىقتان، بارلىق قازاقستاندىق وسى تۋدىڭ استىنا جينالۋ كەرەك!   

جانۇزاق اكىم

Abai.kz