«...ءححى عاسىردا ادىلەتتى الەمدىك جۇيەگە نەگىزدەلگەن،

الداۋ مەن جاۋاپكەرسىزدىگى جوق

جاڭا ەكونوميكالىق مودەل كەرەك.

ن.ا. نازارباەۆ

قازاقستان ەكونوميكاسى نەگىزىنەن شيكىزات جانە اگرارلى-يندۋستريالدىق باعىتتاعى دامۋشى ەل. «جاڭا يندۋستريالدىق ەلدەر» قاتارىنا دامۋشى ەلدەردىڭ تەك 5% عانا وتۋدە. ول توپقا وڭتۇستىك كورەيا، سينگاپۋر، مالايزيا، گونكونگ، تايۆان ت.ب. ەلدەر جاتادى. ولاردىڭ ىشىندە  سينگاپۋر مەن مالايزيا عانا 20 جىلدا الدىنداعى جۇزدەن استام ەلدەردى باسىپ وزىپ دامىعان ەلدەر قاتارىنا كىردى. بۇگىن سينگاپۋر دامىعان ەلدەردىڭ العاشقى وندىعىنا كىرەدى.

«قازاقستان-2050» ستراتەگياسى – ول «جاڭا يندۋستريالدىق ەلدەر» قاتارىنا كىرۋدى مىندەت ەتكەن باعدارلاما، ياعني وسى جوبا سول ستراتەگيانى جۇيەلى، جان–جاقتى جانە قارقىندى ىسكە اسىراتىن ونىڭ يدەولوگياسى. سوندىقتان، سول ستراتەگيانى ىسكە اسىرىپ اقپاراتتانعان ەكونوميكا قۇرۋ ءۇشىن يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانى دامىتىپ، قوعامدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مودەرنيزاتسيالايتىن تاكتيكالىق مىندەتتەرى بولىپ تابىلادى.

بۇۇ–نىڭ بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتى «جاڭا يندۋستريالدىق ەلدەر» قاتارىنا كىرگىزەتىن تالاپتارىنىڭ مەتوديكاسى تومەندەگىدەي:

- ءار ادامعا شاققانداعى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ مولشەرى;

- ەكسپورتقا شىعاراتىن ونەركاسىپ ونىمدەرىنىڭ مولشەرى جانە ونىڭ جالپى ەكسپورتتاعى ۇلەسى;

- ەكونوميكانىڭ ورتاشا جىلدىق ءوسۋ قارقىنى;

- شەتتەن كەلەتىن تىكەلەي ينۆەستيتسيانىڭ كولەمى;

- وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ ءجىو-دەگى ۇلەسى (ول 20%-دان جوعارى بولۋى كەرەك).

جوعارىداعىلاردى ەسكەرىپ، حالىقارالىق ادام ينستيتۋتى (حاي) الەمدىك نارىقتا باسەكەلى جاڭا يندۋستريالدىق ستراتەگيا دايىندادى. ونىڭ نەگىزگى مىندەتى ۇنەمدەۋدىڭ جوعارعى نورماسى مەن ينۆەستيتسياعا قول جەتكىزۋ، ەكونوميكانى ەكسپورتقا باعىتتاۋ، نارىق كاپيتالىنىڭ اشىقتىعى، ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق، ۇلتتىق ۆاليۋتانى اقش دوللارىنا تاڭۋ (پريۆيازكا), ەكونوميكانىڭ ءوسۋىن مەملەكەت جاعىنان ىنتالاندىرۋ ارقىلى ونىڭ تۇراقتى دامۋىنا قول جەتكىزۋ جانە ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ الەمدىك نارىقتا باسەكەلەستىگىن ارتتىرۋ بولىپ تابىلادى.

بۇل ستراتەگيانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كەلەسى مىندەتتەر ورىندالۋى كەرەك:

- قازىرگى ونەركاسىپتى جانە ينفراقۇرىلىمدى، ونىڭ ىشىندە اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيا تەحنولوگياسى سالاسىن مودەرنيزاتسيالاۋ ارقىلى قالىپتاسقان دامۋ مودەلىن تەز قارقىندى دامۋ جولىنا وزگەرتۋ;

- ادام رەسۋرستارىنىڭ ساپاسىن كوتەرۋ جانە ونى دامىتۋعا تۇراقتى ينۆەستيتسيا تارتۋ;

- عىلىم مەن تەحنولوگيانى دامىتاتىن جەكە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا كومەك بەرۋ;

- جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مەنتاليتەتى نەگىزىندە وتاندىق ەكونوميكانى باسقارۋ مودەلىن دايىنداۋ;

- قارجىلىق باقىلاۋ، ەكونوميكانىڭ بانك-قارجى سالاسىنداعى مەرزىمى وتكەن قارىزداردى رەتتەۋ، كاپيتالدىڭ كەلۋىنە مونيتورينگ جاساپ باقىلاۋ ورناتۋ ارقىلى كاسىپورىنداردى رەفورمالاپ، بۇل سالاداعى ساياساتتى وزگەرتۋ;

- شاعىن جانە ورتا بيزنەستى جانە ۇلتتىق كومپانيەلەردى دامىتۋ;

بۇل ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن جوعارعى تەحنولوگيالىق ساپالى ءونىم شىعاراتىن يننوۆاتسيالىق يدەيالاردى دامىتۋ ارقىلى ەكونوميكا دامۋىنىڭ قارقىنىن تەزدەتۋ قاجەت.

ول ءۇشىن ۇلكەن كورپوراتسيالاردا الدىڭعى قاتارلى جاڭا ادىستەردى ەنگىزۋ سول سالالارداعى الدىڭعى قاتارلى جەتىستىكتەردى مونيتورگتەۋ، جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى جوسپارلارعا وزگەرىس ەنگىزىپ، ارقاشان جوسپاردى ناقتىلاپ وتىرۋ جانە باسەكەلەستەردىڭ الدىن وراپ وتىرۋ.

بۇل«جاڭا يندۋستريالدىق جوبا» قازىرگى ىسكە اسىپ جاتقانداردان كەلەسى پارامەترلەرمەن وزگەشەلەنەدى:

كوپ ەڭبەك پەن كاپيتالدى قاجەت ەتەتىن شيكىزات ەكونوميكاسىنان، عىلىم مەن جاڭا تەحنولوگياعا باعىتتالىپ، اقپارات پەن كوممۋنيكاتسيا جەتىستىكتەرىنە نەگىزدەلگەن جاڭا يندۋستريالدىق ساياساتقا ءوتۋ. اقپاراتتىق تەحنولوگيا مەن ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ نەگىزىندە قالىپتاسقان يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانىڭ ءوسۋ مودەلى قوعامدىق ءوندىرىستى تۇپكىلىكتى وزگەرتەدى. قوعام، رەسۋرس شىعىندى جانە رەسۋرس ۇنەمدى تەحنولوگيا اراسىنداعى قاتاڭ تاڭداۋدان «رەسۋرسى ليميتتەنبەگەن» اقپاراتتىق ەكونوميكاعا وتەدى. وسىنداي وزگەرىستەر عانا قازاقستاننىڭ «جاڭا يندۋستريالدىق ەل» (جيە) قاتارىنا جاقىنداتادى جانە ونىڭ دامىعان قوعامعا ءوتۋىن قامتاماسىز ەتەدى.

ول ءۇشىن كەلەسى قادامداردى ىسكە اسىرۋ قاجەت:

ا. يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا وتەتىن ءتيىستى زاڭدار مەن زاڭنامالىق اكتىلەردى قابىلداۋ ارقىلى ەكونوميكانى  ديۆەرسيفيكاتسيالاۋ;

ءا. ءىرى ءوندىرىس ايماقتارى مەن كەنورىندارى جانىنان سالالىق يننوۆاتسيالىق كلاستەرلەر قالىپتاستىرۋ. مىسالى، اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى جانىنان  مۇناي وڭدەيتىن جانە سەرۆيستىك شاعىن جانە ورتا بيزنەس كلاستەرىن قۇرۋعا بولادى;

ب. ترانسفورماتسيانىڭ، نەمەسە وتپەلى ەكونوميكانىڭ باسىمدى سالالارىنىڭ كەلەسى مىندەتتەرىن شەشۋ:

بىرىنشىدەن، بىركەلكى ەكونوميكالىق دامۋدى قامتاماسىز ەتەتىن شەشىمدى ىزدەۋ ترانسفورماتسيانىڭ نەگىزگى مىندەتى بولىپ تابىلادى. ول ءۇشىن جوعارى قوسىمشا قۇندى ءوندىرىس ونىمدەرىن ءوندىرۋدى كوبەيتۋ قاجەت. وتاندىق نارىق جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىگى مەن ەكونوميكانىڭ ءوسۋ مودەلىن ترانسفورماتسيا تۇرعىسىنان قايتا قاراۋ;

ەكىنشىدەن، سىرتقى قارىزدار ماسەلەسىن شەشۋ;

ۇشىنشىدەن، ەكسپورتقا باعىتتالعان مودەلدىڭ ءوسۋىن ىسكە اسىرۋدا جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋ. وعان يمپورتتى الماستىرۋ، ەلدىڭ ارتىقشىلىق جاقتارىن تۇپكىلىكتى ساراپتاۋ، قارجى كوزدەرىن تولىقتىرۋدى موبيليزاتسيالاۋ، ەكسپورتتىق باعدارلامالاردى قولداۋ، ينۆەستيتسيالىق احۋالدى جاقسارتۋعا جاعداي جاساۋ، عىلىمي-تەحنولوگيالىق زەرتتەۋ مەن جوعارى ساپالى ماماندار دايىندايتىن سالالاردا ۇزاق مەرزىمدىك ساياسات جۇرگىزۋ، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى مەن الەۋمەتتىك-ساياسي تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ت.ب. بۇل جەردە دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ەكى مودەلدى پايدالانعان ءتيىمدى. مىسالى، ەكسپورتقا باعىتتالعان مودەلدى باسقا ەلدەردەن كەلەتىن سونداي ونىمدەردەن جوعارى ساتىداعى كەدەندىك قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋ مەن   يمپورتتى الماستىرۋ ەلەمەنتتەرىن ۇيلەستىرۋ;

ءتورتىنشى، ەلگە، ونىڭ ۇكىمەتى مەن كاسىپكەرلىگىنە دەگەن سەنىمدى ارقاشان قولداپ وتىرۋ. ونداي ماقساتقا قول جەتكىزۋدى كوپ جاعدايدا ايماقتارداعى كاسىپكەرلەرگە بەلگىلى دارەجەدە ەركىندىك بەرۋمەن قاتار ورتالىقتانعان باسقارۋ قامتاماسىز ەتەدى. بۇل جەردە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىن گەنەراتسيالاۋ جانە جاڭا رەفورمالاردىڭ نەمەسە ەكى ۇشتى باستامالارعا كەپىل بولۋ ارقىلى سالالىق كومپانيالاردىڭ كوپشىلىگىن تىكەلەي باقىلاۋدا ۇكىمەت نەگىزگى ءرول اتقارادى;

بەسىنشى، تەلەكوممۋنيكاتسيالىق جانە كولىك ينفراقۇرىلىمىن جەتىلدىرۋ;

التىنشى، ءىرى كورپوراتسيالاردا قولداناتىن الدىڭعى قاتارلى عىلىمي ادىستەردى پايدالانۋ، بولاشاعى زور باعىتتارعا تياناقتى مونيتورينگ جۇرگىزۋ، مۇقيات جوسپارلاۋ، جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى جوسپاردى ۋاقىتىلى وزگەرتىپ، باسەكەلەستەردەن بۇرىن قيمىلداۋ. مىسالى،  قارجىنى تەحنولوگيانىڭ باسىمدى سالالارى - بيوتەحنولوگيا، كومپيۋتەر ونەركاسىبى، ارنايى حيميكاتتار شىعاراتىن ءوندىرىس جانە سەرۆيس سالالارىنا سالۋ;

جەتىنشى، قازاقستاندى حالىقارالىق يننوۆاتسيالىق، زەرتتەۋ مەن وڭدەۋ (رازرابوتكا) بازاسىنا اينالدىرۋ جانە ەلدى «تسيفرلىق تەحنولوگيا ايماعىنا» ترانسفورماتسيالايتىن وپەراتسيالىق ورتالىققا اينالدىرۋ;

سەگىزىنشى،تالانتتى ۇرپاق، "ە" بۋىنىنىڭ وكىلدەرىن  تاربيەلەۋ جانە ينتەللەكتۋالدىق ۇلت قالىپتاستىرۋ;

توعىزىنشى، ۇلتتىق مادەنيەت سالالارىن دامىتۋ. قازاقستانعا كەلەتىن تۋريستەردىڭ سانىن ەكى ەسەگە ءوسىرۋ;

ونىنشى، اۋىل شارۋاشىلىعىن جوعارعى رەنتابەلدى جانە ەكسپورتقا باعىتتالعان سالاعا اينالدىرۋ;

ون ءبىرىنشى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مەنتاليتەتىنە ساي ەكونوميكانىڭ ءتيىمدى مودەلىن قالىپتاستىرۋ;

ون ەكىنشى، كومىرسۋتەگى، سۋ جانە باسقا تابيعي رەسۋرستاردى كونسەرۆاتسيالاۋ.

ەلدىڭ باسەكەلەستىگىن قامتاماسىز ەتەتىن نەگىزگى فاكتور ادام كاپيتالىن (بۇدان ءارى اك) دامىتۋ، ياعني كرەاتيۆتى ماماندار، ءبىلىم، ينتەللەكت، ساپالى جانە جوعارى ءونىمدى ەڭبەك پەن ءومىردىڭ جوعارعى ساپاسىنا قول جەتكىزۋ;

قوعام دامۋىنىڭ كورسەتكىشى رەتىندە بۇۇ ەلدەگى ادام دامۋى كورسەتكىشىنىڭ جيىنتىعى - ادام دامۋ يندەكسىن (ادي) قولدانادى. ادي ازاماتتاردىڭ دەنساۋلىعىنىڭ احۋالى، ءبىلىم الۋ دەڭگەيى مەن ناقتى تابىسىنان تۇراتىن ءۇش نەگىزگى باعىتتاعى جەتىستىكتەردى كورسەتەدى:

- ءسابي دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ كۇتىلەتىن ونىڭ دەنساۋلىعى مەن ءومىر ۇزاقتىعى;

- ۇلكەندەردىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيىمەن ولشەنەتىن جانە بىلىممەن قامتىلعان بارلىق تۇرعىنداردىڭ كوەففيتسيەنتىنەن تۇراتىن بىلىمگە قولجەتىمدىلىك;

- ءار ادامنىڭ اقش دوللارىنا شاققانداعى ساتىپ الۋ مۇمكىندىگىنىڭ پاريتەتى(سامپ) بويىنشا جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ء(جىو) كولەمىمەن ولشەنەتىن باقۋاتتى ءومىر دەڭگەيى. بۇل يندەكس بويىنشا قازاقستاننىڭ 2011 جىلدان بەرگى الەم ەلدەرى ىشىندەگى دامۋ كورسەتكىشى 68-69 ورىنداردا. ادي ءۇش يندەكسىنىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى كورسەتكىشى الدىڭعى قاتاردا. ودان تومەنىرەك - ءومىر ۇزاقتىعى يندەكسى جانە ەڭ تومەنگى كورسەتكىش –ول ءار تۇرعىننىڭ تابىس يندەكسى.اقش-تاعى ادام كاپيتالىنا (اك) بولىنەتىن جيىنتىق قارجى ءجىو 26%-ىن قۇراسا، قازاقستاندا - 9%. ءومىر دەڭگەيى بويىنشا قازاقستان 2012 جىلى الەمدەگى 144 ەلدىڭ ىشىندە 46 ورىنعا تۇراقتادى.

اك دامىتۋ ەلدىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى جانە ول، بىرىنشىدەن، تەحنولوگيانى دامىتۋدىڭ ەسەبىنەن ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، ال ول ءوز كەزەگىندە ەلدىڭ باسەكەلەستىگىن قامتاماسىز ەتەدى، ەكىنشىدەن، - ول تاۋسىلماي، جاڭارىپ وتىراتىن رەسۋرس، سونىمەن قاتار، بولاشاق ۇرپاققا جينالاتىن كاپيتال.

ادام كاپيتالىنىڭ جاعدايىنا اسەر ەتەتىن فاكتورلار

ادام كاپيتالىن جان-جاقتى دامىتىپ جانە ەلدىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ينستيتۋت (نەمەس ءىىن) قازاقستاننىڭ ءۇش ۇلتتىق اكادەمياسى مەن 4 جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتىن جانە قۇرامىندا الەمنىڭ 3,5 مىڭ اتاقتى عالىمدارى (ونىڭ ىشىندە توپ-500 جانە 87 نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى) ىستەيتىن الەمدىك يننوۆاتسيالىق قور (ارمەن قاراي WIF) پەن الەمدەگى توپ-50 تەحنولوگيالىق كومپانيالارىن بىرىكتىردى.

فوربستىڭ دەرەگى بويىنشا WIF عالىمدارى سوڭعى جارتى عاسىردا الەمدەگى عىلىم، تەحنولوگيا، يننوۆاتسيا جانە ەكونوميكاداعى جاڭالىقتاردىڭ 70%-ىن اشقان. بۇل قوردان شىققان ماماندار الەمدەگى ەكى مىڭنان استام كومپانيالاردىڭ باسشىسى نەمەسە باس مەنەدجەرلەرى بولىپ جۇمىس ىستەيدى.

جوبا «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىنداعى 8 باسىمدى سالالاردان تۇرادى.

قازاقستانداعى ادام كاپيتالىن دامىتۋ باعىتتارى مەن ونى ىسكە اسىراتىن عىلىمي مەكەمەلەر مەن كومپانيالار.

جوبا ءبىلىم، عىلىم، مەديتسينا، رۋحاني-گۋمانيتارلىق سالامەن قاتار يننوۆاتسيانى ەنگىزۋ مەحانيزمدەرى، اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق جۇيە، اگروونەركىسىپتىك كومپلەكس، ەكونوميكانى باسقارۋدىڭ جاڭا جۇيەسى سياقتى سالالاردان تۇرادى.

اك مەن جوعارعى تەحنولوگيالاردى دامىتۋ يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا كوشۋدى ىسكە اسىرۋدىڭ جانە جاڭا يندۋستريالدىق قوعامعا ءوتۋدىڭ ناقتى قادامدارى بولىپ تابىلادى. ەكونوميكانىڭ باسەكەلەستىك باسىمدىعى مەن ونى مودەنيزاتسيالاۋ مۇمكىندىگى جينالعان جانە ىسكە اسقان ادام كاپيتالىمەن انىقتالادى. قوعامداعى تەحنولوگيالىق، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك مودەرنيزاتسيانىڭ مۇمكىندىگى ونداعى ادامداردىڭ ءبىلىمى، كاسىپكەرلىگىجانە ماماندىعىنىڭ دەڭگەيىمەن انىقتالادى. جاڭا يندۋستريالدىق قوعامعا ءوتۋ جاعدايىندا يندۋستريالاندىرۋ جالعاسا بەرەدى. دامىعان ەلدەر ونەركاسىپ ءوندىرىسىن دامىتا بەرەدى جانە ونى جاڭا وزگەرىستەرگە بايلانىستى مودەرنيزاتسيالاپ وتىرادى. ول اك دامىتۋدىڭ بازاسى جانە شارتتارى بولىپ تابىلادى جانە نەگىزگى كاپيتالدى ەكىنشى ساتىعا ىعىستىرماي، ولار ءوزارا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرۋ ارقىلى داميدى. اقپاراتتىق-يندۋستريالدى قوعام قالىپتاستىرۋداعىقوعامدىق دامۋ پروگرەسسى وسى ەكەۋىنىڭ سينتەزىنەن قۇرالادى. يندۋستريالدىق جانە جاڭا يندۋستريالدىق قوعام اراسىندا ناقتى شەگارا جوق، ولار بىرىنەن ەكىنشىسىنە بىرتىندەپ ءوتىپ وتىرادى.

يننوۆاتسيالىق كلاستەردى كومپلەكستى دامىتۋ

يننوۆاتسيالىق كلاستەر كەلەسى كەزەڭدەردەن تۇرادى:

1. ۋنيۆەرسيتەتتەر;

2. ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمدار;

3. يننوۆاتسيا جانە تەحنولوگيا (كب، تەحنوپاركتەر…);

4. قارجى-كاسىپكەرلىك بولىمدەر (بانكتەر، ۆەنچۋرلىكقورلار، دەلدالكومپانيالار…);

5. يندۋستريالدىق كومپلەكستەر.

«ەلدىڭ جاڭا يندۋستريالدىق ستراتەگياسىن» ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ينستيتۋت،

WIF, الەمنىڭ توپ-50 تەحنولوگيالىق كومپانيالارى، ۋنيۆەرسيتەتتەر، عزي، ۇلتتىق كومپانيالار، تەحنوپاركتەر ت.ب. حالىقارالىق يننوۆاتسيالىق ورتالىق قۇرادى.

يننوۆاتسيالىق كلاستەردىڭ العاشقى ءتورت ساتىسىن (ۋنيۆەرسيتەتتەر، عزي، كب، تەحنوپاركتەر) كومپلەكستى شەشۋ ماقساتىندا ينستيتۋت ءۇش باعىتتا جۇرگىزۋدى كوزدەيدى جانە ونى ىسكە اسىرۋ مەحانيزمدەرى:

ا. WIF عالىمدارىن «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا شەتەلدە وقيتىن ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتارعا عىلىمي جەتەكشى ەتىپ تاعايىنداۋ. وسى ۋاقىتقا دەيىن باتىستىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقىعان بولاشاقتىقتار، ەندى سول جانە باسقا الدىڭعى قاتارلى ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن عىلىم ورتالىقتارىندا WIF عالىمدارىنىڭ شاكىرتتەرى رەتىندە بىلىمدەرىن جەتىلدىرەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن شەتەلدە وقىعان ءجۇز مىڭداي قازاق جاستارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ون مىڭداي بولاشاقتىقتاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ WIF عالىمدارىنىڭ شاكىرتتەرى بولماعانى بەلگىلى. بۇل باعدارلاما بويىنشا ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتار «بولاشاق» حالىقارالىق ورتالىق باعدارلاماسى» اق قارجىسىنا ءبىلىم الاتىن بولادى. الداعى 2-3 جىلدا بۇل باعدارلاماعا قوسىمشا قارجى ءبولۋ قارالماعان. WIF, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بەكىتكەن ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتار دايىنداۋ باعىتتارى بويىنشا الەمنىڭ 3500 بەلگىلى عالىم-پروفەسسورلارىنىڭ، نەگىزىنەن توپ-500-ءدىڭ ىشىنەن جەتەكشىلەر تاڭدايدى. بۇل، قازاقستان ءبىلىمى مەن عىلىمىنىڭ ساپاسىن جاڭا ساتىعا كوتەرەتىن قادام بولماق;

كەلەسى باعىت–ول WIF عالىمدارىن جوعارعى وقۋ ورىندارىنا (جوو) شاقىرىلعان پروفەسسورلار رەتىندە ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ. ول پروفەسسورلاردىڭ لەكتسيالارى قاشىقتىقتان وقىتۋ ارقىلى بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەرگە تارايدى جانە ولار اشقان لابوراتوريالاردا (كافەدرا) ياعني وقۋ ورىندارىنىڭ قابىرعاسىندا ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتار دايىندايتىن بولادى.

بۇل مەحانيزم ۋنيۆەرسيتەت ىشىندە كافەدرالار مەن فاكۋلتەتتەر اراسىندا پايدا بولعان باسەكەلەستىك، كەلەسى كەزەڭدە ءبىلىم ساپاسى مەن ماماندار دايىنداۋداعى ۋنيۆەرسيتەتارالىق باسەكەلەستىككە ۇلاسادى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلدە باتىس ۇلگىسىندەگى اشىلعان ءۇش ۋنيۆەرسيتەت (قيمەپ، قبتۋ ي نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى) جوعارعى ءبىلىمنىڭ ساپاسىن جۇيەلى تۇردە وزگەرتە المايدى. حالىقارالىق تاجىريبە كورسەتكەندەي، مىسالى 20 جىلدا ۋنيۆەرسيتەتتەرى الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى جيىرما وقۋ ورىندارىنىڭ قاتارىنا كىرگەن مالايزيانىڭ تاجىريبەسى، بىزگە بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ساپاسىن ءبىر ۋاقىتتا جاقسارتۋ ارقىلى عانا 2030-2032 جىلدارى الەمدەگى 20-25 وقۋ ورىندارىنىڭ قاتارىنا كىرۋگە بولاتىنىن كورسەتەدى.    

باعدارلامانى ىسكە اسىرۋعا ءۇش ءتۇرلى قارجى كوزدەرى قارالعان:

1. شەتەلدىك پروفەسسورلاردى شاقىرۋعا بولىنەتىن بيۋدجەت قارجىسى;
2. ۋنيۆەرسيتەتكە قاجەتتى ماماندار دايىنداۋعا جانە عىلىمدى دامىتۋعا بولىنگەن قارجىعا WIF پروفەسسورلارىنىڭ باسشىلىعىمەن وقۋ ورنىنا قاجەتتىماگيسترانت-دوكتورانتتار دايىندالىپ، جاڭا لابوراتوريالار اشىلادى;
3. ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتۋعا تارتىلاتىن ينۆەستيتسيا.

جوعارىداعى شارالار ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنارتتىرىپ، ءبىلىم ساپاسىن جاقسارتۋعا ىنتالاندىراتىن مۇمكىندىك تۋعىزاتىن بولعاندىقتان – ونى وقۋ ورىندارىن اتتەستاتسيالاۋ شارتتارىنا ەنگىزۋ قاجەت. قر بجعم مەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى ماماندىقتار بويىنشا ينستيتۋت پەن WIF ەل ىشىندە جانە شەتەلدە دايىندالاتىن ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتارعا عىلىمي جەتەكشىلىككە جانە عىلىم مەن تەحنولوگيانى دامىتۋعا پروفەسسور-مامانداردى تاڭداپ الادى.

بۇل جۇمىستىڭ كەستەسى وسىنداي: ءبىرىنشى جىلى-15-20, 2-3 جىلدارى – 55-60, 4-5 جىلدارى - 75-80 نەگىزگى ۋنيۆەرسيتەتتەردى WIF پروفەسسورلارىمەن قامتاماسىز ەتۋ. ءىرى ۋنيۆەرسيتەتتەردى 7-10, ورتاشا ۋنيۆەرسيتەتتەردى – 4-6 جانە شاعىن ۋنيۆەرسيتەتتەردى - 2-3 WIF-ءتىڭ پروفەسسورىمەن تولىقتىرۋ كوزدەلگەن.

كەلەسى كەزەڭدە ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ يننوۆاتسيالىق جوبالارىن نەمەسە مەملەكەت باعدارلاماسى بويىنشا يننوۆاتسيالىق كلاستەرگە كىرگەن جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن توپ-50 كومپانيامەن قۇرعان بىرىككەن كاسىپورىندار يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ءبىرىنشى كەزەڭنىڭ العاشقى 2-3 جىلىندا 13-15, 2020-2021 جىلدارى توپ-50 كومپانيەمەن بىرگە 30-35 كاسىپورىن اشۋ كوزدەلگەن. 2024-2025 جىلدارى الەمدەگى TOپ-100 تەحنولوگيالىق كومپانيەلەرمەن (توپ-50 سونىڭ ىشىندە) 15-17, 2028-2030 جىلدارى 35-37,ياعني بارلىعى توقسانداي بىرىككەن كاسىپورىن قۇرۋ كوزدەلگەن.

بۇل جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن «بايتەرەك» حولدينگى، «دامۋ» اق، وتاندىق بانكتەر ءبىر جاعىنان، ينستيتۋت، WIF  ي توپ-50 + (50) ەكىنشى جاعىنان بىرىگىپ يننوۆاتسيانىڭ مەنەدجمەنتى  جانە  كاسىپكەرلىكتىڭ ءىت (اقپاراتتىق- تەحنولوگيا) ورتالىعى  (ورتالىق) جانە يننوۆاتسيالىق قور قۇرادى. بۇل ەكى قۇرىلىم بىرىككەن كاسىپورىنداردىڭ يننوۆاتسيالىق جوبالارىن ىسكە اسىراتىن قارجى وپەراتورى بولادى. سونىمەن قاتار، يننوۆاتسيالىق كلاستەرگە قاتىساتىن بىرىككەن كاسىپورىندار مەن كومپانيالاردى دامىتۋعا مەملەكەتتىڭ، ينۆەستورلار، بانكتەر، قورلار ت.ب. قارجى كوزدەرى تارتىلادى.

IV. عىلىم، تەحنولوگيا، ءداستۇرلى ۇلتتىق مادەنيەت ۇيلەسىم تاپقان جانە ينتەللەكتۋالدىق ۇلتتىڭ يادروسىن قۇرايتىنجاڭا تۆورچەستۆولىق توپتان تۇراتىن جان-جاقتى دامىعان ازاماتتار عىلىم، يننوۆاتسيا  جانە ينتەللەكتۋالدىق سالالاردى دامىتۋ ارقىلى ەلدى زاماناۋي  تەحنوپوليسكە اينالدىرادى. قوعامداعى بارلىق وندىرگىش كۇشتەردىڭ ىشىندە عىلىم مەن تەحنولوگيا عاناجىلىنا 30-33% ءوسىم بەرەدى. دامۋشى ەلدەردىڭ ىشىندە وسى سالالاردى ۋاقىتىندا قولعا العاندارى (5%) جاڭا يندۋستريالدىق قوعامعا وتسە، قالعاندارى بۇرىنعى دەڭگەيدە قالۋدا. يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا ءوتۋ، ەلدىڭ يندۋستريالدىق-يننوۆاتسيالىق دامۋىن ورتاشا 1,6-2,0 ەسە تەزدەتەدى. ول ءۇشىن الدىمەن عىلىمعا بولىنەتىن قارجىنى 2017-2018 ءجىلدارىجىو-ءنىڭ3,0%-نا، ودان ارعى بەس جىلدا 5%-عا جەتكىزۋ قاجەت. ەلەكتروندىق جانە ەنەرگيانى ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ وندىرىستە، تاۋار ەكسپورتى مەن يمپورتىنىڭ شىعىندارىن 50%-عا دەيىن تومەندەتەدى.

V. ينستيتۋت سەرىكتەستەرىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ يننوۆاتسيانى دامىتۋ باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا ەكسپو-2017 كورمەسىنىڭ تۇراقتى پاۆيلونى رەتىندە جۇمىس جاسايتىن «حالىقارالىق يننوۆاتسيالىق پاركتىڭ» (حيپ نەمەسە پارك) جوباسىن دايىندادى.

ۇلتتىڭ جوعارى مادەنيەتى، ساپالى ءبىلىم مەن عىلىم جانە دامىعان ادام كاپيتالى قوعام دامۋىنىڭ جانە يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانىڭ نەگىزى. بۇل جوبا ينتەللەكتۋالدىق ۇلت قالىپتاستىرۋعا ارنالعان.

حيپ بويىنشا ءتورت ميلليونداي وقۋشىلار، كوللەدج بەن ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى، ۇستازدار، عالىمدار، ينجەنەرلەر مەن دارىگەرلەردى قاشىقتىقتان وقىتىپ حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي سەرتيفيكاتتار مەن ديپلومدار بەرۋ كوزدەلگەن. سونىمەن قاتار، حيپ-تە قاشىقتىقتان وقىتۋ ارقىلى الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە 2020 جىلعا دەيىن ون مىڭداي ستۋدەنتتەردى وقىتۋ جانە بولاشاقتا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى 600 عالىم، ونىڭ ىشىندە 300 ماتەماتيكتەر دايىنداۋ جوسپارلانعان. ياعني، پارك ەلدەگى حالىقتىڭ 25-26% قۇرايتىن، ونىڭ بەلسەندى جانە ءونىمدى بولىگى – ونىڭ بولاشاقاعى ادام كاپيتالىن تولىق قامتيدى.

سونىمەن قاتار، ينستيتۋت حيپ جوباسىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا WIF, توپ-50 يننوۆاتسيالىق كومپانيالار، ەلدەگى جەتەكشى عزي مەن ۋنيۆەرسيتەتتەر، بايقوڭىر عارىش ايلاعى، كۋرچاتوۆ ورتالىعى، «كازاتومپروم» اق ت.ب. تارتىپبالامالى جانە جاڭارىپ وتىراتىن ەنەرگيا كوزدەرىن زەرتتەپ-ەندىرۋدى، كۆانتتىق تەحنولوگيا مەن يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانىدامىتۋدى جوسپارلادى.

ودان باسقا حيپ بويىنشا ەلگە جاڭا تەحنولوگيانى، الدىڭعى قاتارلى يننوۆاتسيالىق جانە ءبىلىم بەرەتىن جوبالاردى ترەندتەپ، ولاردى ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن يندۋسترياعا ەنگىزۋ جانە ولاردى جەتىلدىرىپ، وتاندىق تاۋار رەتىندە رەەكسپورتتاۋ («technology transfer») كوزدەلگەن.

حيپ-تا اشىلاتىن Green Sciences Park استانا ەكسپو-2017-ءنىڭ ماڭگى سيمۆولى بولماق.

سونىمەن قاتار، بۇل پارك ارقىلى ارقاشان دا قازاقستاننىڭ، ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ، بيزنەس قۇرىلىمداردىڭ، وتاندىق مادەنيەتتىڭ  جەتىستىكتەرىن حالىقارالىق دەڭگەيدە جارنامالۋ جوسپارلانعان.

«استانادا وتەتىن ەكسپو رەسپۋبليكانىڭ يننوۆاتسيالىق دامۋىنا جاڭا سەرپىن بەرەدى»، دەپ ەلباسى اتاپ وتكەندەي، ەكسپو-2017 اياسىندا اتقارىلاتىن مىندەتتەرى مەن شەشەتىن ماسەلەلەرىنىڭ اۋقىمى جونىنەن الەمدە بالاماسى جوق حالىقارالىق يننوۆاتسيالىق پارك جوباسىنىڭ ىسكە اسۋى يننوۆاتسيامەن قاتار، ادام كاپيتالىن جان-جاقتى دامىتىپ جاڭا يندۋستريالدىق قوعامعا وتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

VI. قازاقستان ەكونوميكاسى مودەلىنىڭ نەگىزى مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ  بەلسەندى ارالاسۋىمەن باسەكەلەستىك جاعدايىندا جۇرەتىن نارىقتىق قاتىناستار (زاماناۋي مەملەكەتتىڭ «100 قادامىنا» ساي) بولىپ تابىلادى.

ول ءۇشىن مەملەكەت ءوز فۋنكتسياسىن دامىعان ەلدەردىڭ (وەسر)ستاندارتتارىنا ساي، قوعام الدىندا ەسەپ بەرۋ، اشىقتىق، بيۋروكراتيزاتسيا مەن رەتتەۋدەن (رەگۋليروۆانيە) كەتۋ ۇستانىمىمەن جانە سىبايلاس جەمقورلىقپەن ىمىراسىز كۇرەس جاعدايىندا الەۋمەتتىك-دەموكراتيالىق مودەلگە ءوتۋدىڭ ينستيتۋتسيونالدىق رەفورما جاساۋ بولىپ تابىلادى.

VII.ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ نەگىزى جۇمىسسىزدىقتى جويۋ جانە تابىستى تەڭەستىرۋ بولىپ تابىلادى.

بۇل ماقساتتاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جەڭىل نەسيە بەرەتىن ءارتۇرلى باعدارلامالاردى (ارنايى زايمدار بەرۋ، نەسيەنى ساقتاندىرۋ، سۋبسيديا ءبولۋ ت.ب.) دايىنداپ ەنگىزۋ، بانك جۇيەسىندەمونوپوليزاتسيالاۋ، شەتەلدىك بانكتەر جۇيەسىن كوبەيتۋ (مىسالى، سينگاپۋرداعى 122 بانكتىڭ 116-سى شەتەلدىك), شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە، ء«وز كۇندەرىن كورىپ جۇرگەندەرگە»، اۋىل تۇرعىندارىنا جانە كەدەيلەر مەن تۇرمىسى ورتاشالارعا ارناپ يسلام بانكينگىن ەنگىزۋ قاجەت.

ىشكى نارىقتىڭ تارلىعىن ەسكەرىپ، تاۋار وندىرۋشىلەر مەن ونى ەكسپورتايتىندارعا ارنالعان جەڭىلدىكتەر جۇيەسىن دايىنداپ ەكسپورتقا باعىتتالعان مودەل جاساۋ قاجەت.

بۇل جەردە جەڭىلدىكتى ونەركاسىپ وندىرىسىندە شىعارعان ءونىمنىڭ 25%-دان استامى شەتكە ساتىلاتىن جانە ونىڭ جىلدىق قۇنى $100 مىڭ بولاتىن فيرما پايدالانا الادى.

VIII. شاعىن جانە ورتا بيزنەس پەن تەحنوكاسىپكەرلىكتى دامىتۋ

قازىرگى بانك جۇيەسى شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە (شوب) سەرىك بولا الماۋدا. شوب-تىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسى 22% (دامىعان ەلدەردە 50%-دان استام). شوب-قا سەرىكتەس بولىپ قارايتىن قاتىناس قالىپتاسپاعان، ياعني يسلام قارجى ۇستانىمىنا ساي ىستەيتىن بانكتەر جوق بولعاندىقتان شاعىن بيزنەستىڭ ورتاعا، ونىڭ ءىرى بيزنەسە وتۋىنە مۇمكىندىك جاسالماعان.

يسلام جۇيەسىندەگى بانكتىڭ بولۋى ميكروقارجىلاندىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن قولايلى جۇيە جانە كەدەيشىلىكپەن كۇرەسەتىن ءتيىمدى قۇرال بولار ەدى.

شوب قۇرىپ كەتپەس ءۇشىن جانە شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋ قورىنىڭ شەنەۋنىكتەرىنە تاۋەلدى بولماۋ ءۇشىن پايىزسىز نەسيە بەرەتىن بانك جۇيەسى قاجەت. ەكونميكانى سالاسىنداعى يسلام مودەلىنە سىبايلاس جەمقورلىق، الداۋ، تابىستى جاسىرۋ، سالىقتان كەتۋ جانە باسقا قىلمىستىق ارەكەتتەر جات. بۇل مودەلدىڭ قىزىقتىراتىن جەرى–ونداعى ماتەريالدىق پايدا مەن رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ۇيلەسىمىندە. ول جۇيەدە رەسۋرستار تابىستىڭ نورماسىنا باعىتتالۋ ارقىلى پوتەنتسيالى نارىقپەن نەعۇرلىم وڭ باعالاناتىن ەكونوميكانىڭ سەكتورىنا اينالاتىن ۇستانىمعا نەگىزدەلگەندىكتەن، تەزىرەك يسلام ەكونوميكالىق مودەلىنە كوشۋ قاجەت.

كاپيتالعا تىكەلەي ارالاسۋدى ءوز اقشاسىمەن قارجىلاندىرۋ يسلام ەكونوميكالىق جۇيەسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى جانە ول جەردە قارجى جۇيەسىنىڭ تۇراقتى بولعانى ماڭىزدى.

يسلام قارجى جۇيەسى (يقج) ناقتى وندىرىسكە ينۆەستيتسيالاۋمەن بايلانىستى بولعاندىقتان، ونى قارجى داعدارىسى جانە دەفولتتان قورعايدى. ال، الەمدىك قارجى جۇيەسىندەگى نەگىزگى اكتيۆتەردىڭ تەك بەس پايىزدايى عاناناقتى اقشامەن (ۆاليۋتا) بەكىتىلگەندىكتەن ول ءارتۇرلى داعدارىستارعا ۇشىرايدى. بۇل جاعدايدا بارلىق اقشا ترانساتسياسىنىڭ 95% تازا سپەكۋلياتيۆتى بولعاندىقتان، ول كوممەرتسيالىق ساۋداعا جاتپايدى.

-  يقج ءبىرىنشى كەزەكتە قاجەتتى تاۋار شىعاراتىن جانە ءبازيستى قىزمەت كورسەتەتىن سالالارعا اكتسەنت جاساي وتىرىپ ەكونوميكانىڭ بارلىق سالالارىن بىركەلكى نەسيەلەۋدى ۇستانادى;

- ينۆەستيتسيالىق شەشىم قابىلداعاندا، اسىرەسە  باسقا كاسىپورىنداردىڭ جارعىلىق كاپيتالىنا ارالاسقاندا باسىمدىلىقتى ۇزاق مەرزىمدىك قارجىلاندىرۋعا بەرەدى.

- يقج ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىن ۇيلەسىمدى قامتاماسىز ەتەتىن جانە ەكونوميكانىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى بولىپ تابىلاتىن شاعىن بيزنەستى دامىتۋعا كوپ كوڭىل بولەدى;

- الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك جانە قايىرىمدىلىق يسلام قارجى ينستيتۋتى جۇمىسىنىڭ مىندەتتى شارتى بولىپ تابىلادى;

- ينۆەستيتسيالىق ساياساتتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى، ءوندىرىستى بەلسەندى قارجىلاندىرۋ جانە بانك قىزمەتىنىڭ تارتىمدىلىعى ارقاسىندا يسلام قارجى جۇيەسى ىشتەن جاڭارىپ وتىرا الادى جانە ول ونىڭ ومىرشەڭدڭگڭن كورسەتەدى.

وتاندىق كاسىپكەرلىككە يقج كەلەسى جاقتارىمەن پايدالى:

-بانك جۇيەسىنىڭ پايىزسىز مودەلىن جاساپ، ەنگىزۋ ءوز كەزەگىندە شاعىن بيزنەستى ورتاعا جانە ورتا بيزنەستىڭ ءىرى بيزنەسكە اينالۋىنا، ياعني بيزنەستى دامىتۋعا مۇمكىندىك اشادى جانە شوب-ءتىڭ زكونوميكالىق قاتىناسقا تۇسەتىن باسقا سۋبەكتىلەرمەن سەرىكتەس بولۋىنا جاعداي جاسايدى;

- اكىمشىلىكتىڭ بيزنەسكە قىسىم كورسەتۋى مەن الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىككە ماجبۇرلەۋدى جويىپ، بيزنەستىڭ جۇمىسىنا مەملەكەتتىڭ ارالاسۋىن شەكتەيدى، سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسۋ ارقىلى كومپانيانىڭ اشىق بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى;

-ادالدىق، تازالىق، ۇقىپتىلىق، ماتەريالدىق پايدا مەن رۋحاني قۇندىلىقتاردى ۇشتاستىرۋ سياقتى ەتنيكالىق نورمالاردى جانە كاسىپكەرلىك قۇرىلىمداردا الەۋمەتتىك-جاۋاپكەرشىلىكتى قالىپتاستىرىپ، دامىتۋدىڭ تىرەگى بولادى;

-بۇرىنعىدان ادىلەتتى، دەموكراتيالانعان جانە ۇيلەسىمدى قوعامدىق جۇيەنىڭ جۇمىس ىستەپ جانە دامۋىنا، قوعام مەن ەكونوميكانىڭ الەۋمەتتىك قاجەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە كاسىپكەرلىكتى باعىتتاۋ;

-بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋدا الەمدىك تاجىريبەگە، الەۋمەتتىك جاۋاركەرشىلىكتىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارىنا، ەتنيكالىق، پايىزسىز مودەل مەن سەرىكتەستىك ارقىلى ەكونوميكانى باسقارۋدىڭ جۇيەسىنەباعىتتالۋ.