كەيىنگى كەزدە قوعامدا يسلامدى جامىلىپ پايدا بولعان تەرىس اعىمدار سانىنىڭ كوبەيۋى وزەكتى ماسەلەگە اينالدى. ادەتتە، مۇنداي قۇبىلىس قوعامدا ادامداردىڭ ءدىني ساۋاتىنىڭ جوقتىعىنان نەمەسە ساۋاتىنىڭ ازدىعىنان تۋىندايدى. دەمەك، قوعامدا قازاق ءۇشىن تاريحي قالىپتاسقان ءداستۇرلى يسلامدى، ونىڭ ىشىندە ءابۋ حانيفا مازھابىن ناسيحاتتايتىن ءبىلىمدى ماماندار قاجەت. تۇركى حالىقتارىنىڭ حانافي مازھابىن تاڭداۋىندا وزىندىك ەرەكشەلىك بار. بۇل مەكتەپتىڭ باسقا مەكتەپتەردەن ەرەكشەلىگى حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرىنە قۇرمەتپەن قاراپ، تۇرمىستا ولاردى پايدالانۋىنا جاعداي جاساۋى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىز دىنمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن. ەگەر كەيبىر ءداستۇرىمىز شىنىمەن دە يسلام قاعيداتتارىنا قايشى كەلىپ جاتسا، ونى يمامدارىمىز ەسكەرتىپ جاتادى.

ال ەندى ءدىني ءبىلىمدى شەت مەملەكەتتەن وقىپ كەلگەن جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءداستۇرلى مازھابتاردى قولدايتىن يسلامدى ەمەس، باسقا اعىمداردى ناسيحاتتايدى. سونداي تەرىس اعىمداردىڭ ءبىرى سالافيزم. سالافيزم حالقىمىزدىڭ داستۇرلەرىن دە، ءابۋ حانيفا مازھابىن دا تۇبەگەيلى تەرىسكە شىعارادى.

شاريعات ۇكىمىمەن ۇيلەسكەن قايتقان ادامعا اس بەرۋدى الايىق. استىڭ ارتىنان قايتقان ادامنىڭ رۋحىنا قۇران وقىپ، باعىشتاپ، جينالعان اعايىن-تۋىس، كورشى-قولاڭ، جورا-جولداستارمەن بىرگە بۇرىن وتكەندەردىڭ كۇنالارىن كەشىرۋىن اللادان تىلەيمىز. ال ەلگە بەرىلگەن استىڭ نەگىزگى ماقساتى ساداقا رەتىندە قابىلدانۋى. بەرىلگەن استان كەيىن قاريالاردان باتا سۇراپ، سوسىن قۇران وقىپ، تاعى الاقان جايىپ، اللادان مەيىرىم مەن بەرەكە سۇراۋ، قۇران ساۋابىن مارقۇمعا باعىشتاۋ ءبىزدىڭ حالىقتىڭ عاسىرلار بويىنا قالىپتاسقان ءداستۇرى. باتا بەرگەننىڭ، اس قايتارعاننىڭ نەسى ايىپ؟ اس دەمەكشى سالافيلەر داستارحان باسىندا بەت سيپاپ اس تا قايتارمايدى. ال مۇحاممەد پايعامباردىڭ «دۇعا قۇلشىلىقتىڭ وزەگى»، – دەپ ايتقان ەمەس پە؟ وسى سياقتى داستۇرلەرىمىزدى سالافيزم جولىن ۇستانعان كەيبىر جاستارىمىز جوققا شىعارۋمەن الەك. ءتىپتى، ولاردىڭ كەيبىرى قازاقستانعا شىنايى ءدىن يسلام 89-90 جىلدارى عانا كەلدى دەپ ايتادى. مۇنى دا ەستىدىك. سوندا ءبىزدىڭ ابايدىڭ

«اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس،

راس ءسوز ەش ۋاقىتتا جالعان بولماس.

كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى

اللانى تانىتۋعا ءسوز ايىرماس...» – دەپ يمان شارتتارىن تالداۋى يسلام ەمەس پە؟ ارينە، يسلام.

شاكارىم بولسا: «يمان دەگەن اللا تاعالانىڭ بارلىعىنا، بىرلىگىنە، ودان باسقا قۇداي جوقتىعىنا، قۇران ءسوزىنىڭ ءبارى شىندىعىنا انىق ىقىلاسپەن نانباق...»، – دەپ يماندى ايشىقتاپ كەتتى. يسلامدى سول 90-شى جىلدارى تانىعاندار باسقالاردى وزدەرىندەي كورمەسىن. اتالارىمىز مۇسىلمان بولعان.

ءدىن ارقىلى عانا ماسەلە شەشىلمەيدى. بۇل جونىندە شاكارىم قاجى بىلاي دەيدى:

«جەردىڭ ءجۇزىن ءدال تاۋىپ،

ەشبىر ءدىن جوق ورنىققان.

بارىندە دە بار قاۋىپ،

ءدىن كوبەيدى سوندىقتان.

سول كوپ دىندە شەشۋ بار،

سول شەشۋدىڭ ارتى بار.

اداسقانعا كەشۋ بار

كەشۋدىڭ دە شارتى بار».

ۇلتتىق مىنەز-قۇلىق، سالت-ءداستۇر، ومىرلىك ۇستانىمدار ءاربىر حالىق ءۇشىن ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك كۇشى مەن رۋحاني ءنارىن جوعالتپايتىن سارقىلماس كاۋسار. ويتكەنى، ءار حالىق ءوزىنىڭ اتا-باباسى ارداقتاعان ءدىنىن، سەنىمىن تاريحي جادىندا تاپتىرماس قۇندىلىقتار رەتىندە قاستەرلەيدى.

سالافيلەردىڭ تاپجىلماي قارسى تۇرىپ، مويىنداعىلارى كەلمەيتىن كەلەسى ءداستۇرىمىز – كەلىننىڭ سالەم بەرۋى. سالافيزم يدەولوگياسى بويىنشا كەلىننىڭ سالەم بەرۋى دىنىمىزدە جوق دەگەنگە كەلەدى. ءسويتىپ، ولار كەلىننىڭ سالەم سالۋىن، قۇلشىلىق كەزىندەگى رۋكۋعپەن (ناماز كەزىندە ەڭكەيۋ) تەڭەستىرەدى. باسقاشا ايتقاندا، ادامنىڭ تەك قانا اللانىڭ الدىندا، اللاعا عانا يىلۋىنە بولادى. ال ادام بالاسىنىڭ الدىندا سالەم بەرۋىنە يسلام رۇقسات بەرمەيدى. ولاي جاساۋ اللاعا سەرىك قوسقان بولىپ سانالادى ەكەن. وسى قىسقا شالبار كيگەن سالافيلەر «قىسقا» ويلايتىن كورىنەدى. كەلىننىڭ سالەم بەرۋىندەگى ءمانى جاڭا ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاعالى تۇرعان كەزدەگى سول وتاۋدىڭ يەلەرىنە قۇرمەت كورسەتۋىندە.

ءداستۇرىمىزدى دۇرىس بىلمەيتىن، نە ارنايى ءدىني ءبىلىمى جوق شالا ساۋاتتىلارعا ايتارىم، دىننەن ىزگىلىكتى، ءداستۇردى كورگەن دۇرىس. بۇدان بىلاي جاستاردىڭ ءدىني ءبىلىمدى ەلىمىزدە، ياعني ەلىمىزدىڭ ءدىني وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم العانىن قالايمىن.

قۇدايعا شۇكىر، بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە ءداستۇرلى يسلام تۋرالى ءدىني ءبىلىم بەرەتىن 1 ۋنيۆەرسيتەت، 1 يسلام ينستيتۋتى، 9 مەدرەسە بار. اتالعان وقۋ ورىندارى قمدب-نىڭ ءبىلىم وردالارى. دالىرەك ايتساق، ولار: نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى، رەسپۋبليكالىق يمامداردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ يسلام ينسيتۋتى، ء«ابۋ حانيفا» مەدرەسەسى، ء«ابۋ باكىر سىددىق» مەدرەسەسى، اقتوبە مەدرەسەسى، استانا مەدرەسەسى، ورال مەدرەسەسى، سارىاعاش مەدرەسەسى، «ھيباتۋللا تارازي» مەدرەسەسى، ۇشقوڭىر (شامالعان) مەدرەسەسى، شىمكەنت مەدرەسەسى، قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى ساۋات اشۋ كۋرسى، قاۋام اد-دين ءال-فارابي ات-تۇركىستاني اتىنداعى رەسپۋبليكالىق باسقا دا قاريلار دايىنداۋ ورتالىقتارى ءدىني ءبىلىم بەرەدى.

جاستار – ءبىزدىڭ جارقىن بولاشاعىمىز، ولارعا ءجىتى كوڭىل ءبولۋ، تاربيەلەۋ – ەل اعالارى، ءدىن قايراتكەرلەرى مەن يمامدارىمىزدىڭ الدىنداعى نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. جاستاردىڭ كەلەشەگى وسىعان بايلانىستى. ويتكەنى مەشىتكە باراتىن حالىقتىڭ باسىم بولىگى جاستار. سوندىقتان دا شىعىستىق تۇسىنىكتەگى تاربيە ۇعىمىنىڭ ەل بولاشاعىنا باعىت-باعدار بەرۋدەگى ماڭىزدىلىعى وتە جوعارى. اسىرەسە، مۇسىلماندىق تۇسىنىكتە جاس ۇرپاققا انا قۇرساعىندا جاتقاننان باستاپ تاربيە بەرۋگە باسا نازار اۋدارىلادى.

جاستارىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان سالت-ءداستۇرىن ۇمىتپاي، قۇرمەت تۇتىپ قادىرلەۋى، ادامي قۇندىلىقتاردى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋ ماڭىزدى. ءداستۇرلى دىنىمىزدە اتا-داستۇرىمىزبەن ۇشتاسىپ جاتقان ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار جەتىپ جاتىر: بىلىمگە، اقىلعا، جاقسى نيەتكە، الەۋمەتتىك ادىلەتتىككە، سونىمەن قاتار ادامداردىڭ قۇقىعى مەن قۇرمەتىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن. 

Abai.kz