1. ۇرپاقتى قورعاۋ – ول مەملەكەت بولاشاعى ءۇشىن كۇرەس.

حV عاسىردا گەنۋيانىڭ ساۋداگەرلەرى قىپشاق دالاسىنان بالالاردى ساتىپ الىپ قارا تەڭىزدەگى فەودوسيا ت.ب. پورتتار ارقىلى جەرورتا تەڭىزى ايماعىنداعى ەۋروپا مەن افريكا ەلدەرىنە ساتۋدى توقتاتپاعاسىن، ەل بولاشاعىن ويلاعان التىن وردانىڭ حانى جانىبەك ولارعا ءار ءتۇرلى امالداردى قولدانعانمەن، ول ناتيجە بەرمەدى. سودان كەيىن ول، فەودوسيانىڭ بازارىنا وبادان ولگەن ادامنىڭ بەيىتىن اپارىپ تاستاتادى. اقشاعا قۇنىققان ساۋداگەرلەر وعان دا قاراماي جۇمىستارىن ىستەي بەرگەنىمەن، وبا اۋىرۋى الدىمەن قالاعا، ودان كەيىن قاشقان ساۋداگەرلەرمەن اۋىرۋدى ەۋروپانىڭ پورتتى قالالارى ارقىلى تۇگەل قۇرلىققا تاراتادى. كەزىندە ەۋروپا حالقىنىڭ 40% جالماعان بۋبون وباسى كارى قۇرلىققا وسىلاي تارايدى. جانىبەك حان گەنۋيانىڭ ساۋداگەرلەرىن قىپشاق دالاسىنان بالالاردى ساتىپ الىپ، قۇلدىققا ساتۋىن وسى امالمەن توقتاتا الدى جانە ول قازىرگى داۋىردەگى تاريحتا العاشقى قولدانعان باكتەريولوگيالىق قارۋ بولدى.

XVII-XIX عاسىرلاردى انگليا الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزگەن كەزدە كامەلەتكە تولعان جىگىتەردىڭ بارلىعىن 20-25 جىلعا اسكەرگە الادى. ولار 40-45 جاستا اسكەردەن بوساپ كەلگەسىن 18-20 جاستاعى قىزدارعا ۇيلەنەدى. ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن كورگەن اكەنىڭ ءرولى ۇرپاق تاربيەسىن جاڭا ساتىعا كوتەرىپ، ۇلتتىڭ ساناسىن وزگەرتتى. سول كەزدەردە اعىلشىن ۇلتى الەمگە بەكون، نيۋتون، شەكسپير، شەللي، كيتس، بايرون، دارۆين ت.ب. عىلىم مەن تەحنيكا، ادەبيەت پەن ونەردە رەۆوليۋتسيا جاساپ، ادامزاتتىڭ دۇنيەتانىمىن وزگەرتكەن دانىشپانداردى سيلادى. بۇل اعىلشىنداردىڭ ۇلت رەتىندە دامۋىنىڭ قايتالانباس جارقىن كەزدەرى بولدى.

سول كەزدەن باستاپ باتىستا كامەلەتكە تولعان جاستاردى ءوز كۇندەرىن ءوزى كورۋ ءۇشىن وتباسىنان شىعارىپ جىبەرۋ ءداستۇرى قالىپتاستى. ول جاستار 28-35 جاسقا دەيىن وقىپ، جۇمىسىن ىستەپ، جەكە باسىنىڭ تۇرمىسىن تۇزەيدى، ياعني ءوز كۇشىمەن اياقتانادى. سودان كەيىن، وزىنە سەنىمدى، ۇرپاعىن تاربيەلەۋگە دايىن بولعان كەزدە سەميا قۇرۋعا كىرىسەدى. ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن كورگەن ونداي وتباسىندا اجىراسۋ سيرەك بولادى. بۇل، ومىرلىك تاجىريبەدەن وركەنيەتتى قوعامدا قالىپتاسقان ءداستۇر.

ال، قازاقتىڭ وتباسىنداعى تاربيە بويىنشا بالا نەگىزىنەن اتا-انا ولە-ولگەنشە سونىڭ موينىندا. كامەلەتكە تولسا وعان الدىمەن اۆتوكولىك پەن ءۇي ساتىپ اپەرۋ كەرەك... وسىنداي «بوداننان تۋعان قۇلدان، نەمەسە ودان تۋعان جەتەسىز ۇلدان» سەمياعا، قوعامعا، ەلگە زيانىنان باسقا قانداي پايدا بولۋى مۇمكىن؟! ول، اباي ايتقان: «جالقاۋلار، جاتىپ ىشەر ارام تاماق، وندايلار بولمايدى ما ەلگە سالماق...» دەگەنى ەمەس پە؟

تاربيەسى تۇزەلمەگەن قوعامنىڭ ءوزى «قاراعايعا قارسى بىتكەن بۇتاق ...» سياقتى بولادى. ءوز ەڭبەگىمەن كۇنىن كورۋگە جاراماي وسكەن ۇرپاق ۇرى-قارى، جەزوكشەلىك، سىبايلاس جەمقورلىق ت.ب. بەيىم بولادى. شىنىن ايتۋ كەرەك، قازاق قازىر ۇل-قىزدارىن تاربيەلەي المايتىن جاعدايعا كەلدى. سەبەبى، ۇلتتىق ۇستانىمى جوق، مىنەزسىز حالىق – ول توبىر. قويدان جۋاس مىنەزىن ماقتان تۇتىپ، تالانتى مەن تاسىن ايىرا المايتىن قوعامدا ەردەن گورى كولەڭكەدەن قورقاتىن ەركەكتى تاڭداپ، ارۋدىڭ ورنىنا ارسىزداردى دارىپتەيتىن قوعامدا بولاشاق بولمايدى. ول قۇل بولۋعا جارالعان ەلدىڭ تىرلىگى. وسىنداي وتپەلى كەزەڭدە ناقتى ۇلتتىق ۇستانىمى جوق وسىنداي قوعامنىڭ بيلىگى دە مادەنيەتسىز، ۇرى-قارى مەن تەكسىز قاڭعىباستار بولادى. ولار ەلدە رەفورما جاساپ، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردى دامىتۋدىڭ ورنىنا ەلدى، جەردى ساتۋعا بەيىم كەلەدى. سەبەبى، ونىڭ قولىنان باسقا ەشتەڭە كەلمەيدى. ونداي ماسىلدار مەن ماڭگۇرتتەردى وسىرگەن ەلدىڭ بولاشاعى دا بۇلىڭعىر.

مىڭداعان جىلدار بويى ارالدا باسقالارمەن ارالاسپاي تۇرعان جاپون حالقىندا ينبريدينگتىڭ (تۋىستىق جىنىستىق قاتىناس) كەسىرىنەن كەمتار سابيلەر دۇنيەگە كوپ كەلىپ، ول ۇلتتىق ناۋباتقا اينالدى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن يمپەراتور XVII ع. ارنايى قاۋلى شىعارىپ، وندا بارلىق قىز-كەلىنشەكتەرگە ارقالارىنا كورپەشە بايلاپ ءجۇرۋ جۇكتەلىپ، شەتتەن كەلگەن ساۋداگەرلەر مەن ماتروستار جىنىستىق قاتىناسقا شاقىرسا قارسىلاسقاندارعا ءولىم جازاسىن كەسۋدى بۇيىردى. سول بۇيرىق 70 جىل بويى ۇلتتىڭ دەنساۋلىعى تۇزەلگەنشە كۇشىندە بولدى. بۇل، ۇلت پەن ۇرپاق ماسەلەسىن تۇپكىلىكتى ويلاعان جانە ول ءۇشىن بارلىق قادامعا بارۋعا دايىن ەلدىڭ مەملەكەتتىك ۇستانىمى.

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن بەدەلدى حالىقارالىق جورنالدا، «جاپون حالقىنىڭ باسقالاردان ەرەكشەلىگى نەدە؟» دەگەن تاقىرىپتا عىلىمي ماقالا جاريالاندى. ونى بىرەۋلەر تەڭىز ونىمدەرىن كوپ پايدالاناتىندا ت.ب. ايتادى. ال، جاڭاعى ماقالادا باسقا حالىقتارمەن ءارتۇرلى بەلگىلەردى سالىستىرا كەلىپ، جاپون حالقىنىڭ ۇلىلىعىنىڭ ەرەكشەلىگى، ولاردىڭ ايەلدەرىنىڭ جىنىس ورگاندارىنىڭ اينالاسىنداعى «سۋرەتىنىڭ ەرەكشەلىگىندە» دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. بۇل ينتەللەكتۋالدى ۇلتتىڭ ەرەكشەلىگى ميىندا ەمەس، كىندىكتەن تومەن بولۋى كوپشىلىكتى تاڭ قالدىرعانمەن، عىلىمي دالەل سونداي؟! بۇل ماقالانى وقىعاننان كەيىن جاپون حالقى دا بولاشاق ۇرپاعىنىڭ وسۋىنە الاڭداپ وتىرعانىن كورەمىز.

يزرايل مەملەكەتى الەمدەگى بارلىق ەۆرەيلەرگە قامقورشى (قىلمىسكەرلەرگە دە) بولسا، كاتاردا، سول ەلدەگى ۇلتتىڭ وكىلدەرىنەن بالا دۇنيەگە كەلسە قوسىمشا قارجىلاي كومەك بەرىلەتىنى زاڭمەن بەكىتىلگەن.

رەسەيدىڭ وزىندە دۇنيەگە كەلگەن بالاعا بەرەتىن مەملەكەتتىڭ كومەگى قازاقستاننان 8-10 ەسە ارتىق. دەموگرافياداعى وسىنداي وڭ ساياساتتىڭ نەگىزىندە رەسەي حالقىنىڭ سانىنىڭ ءوسۋ ماسەلەسىن شەشتى. ال، قازاقتىڭ ءبىر ماسەلەسىنىڭ دە اياعىنا دەيىن شەشىلمەۋى «ماڭگىلىك سوزىلمالى اۋىرۋعا اينالدى».

XIح ع. باسىندا گەتە، «50 جاس، ول جاستىقتىڭ سوڭى، ەسەيۋدىڭ الدى» دەپ، سول جاستا سانالى ءومىردىڭ باستالاتىنىن ايتسا، سول عاسىردىڭ اياعىندا 42 جاستاعى اباي، «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك» دەپ، سول جاستا ءومىردىڭ اياقتالۋعا جاقىنداعانىن ايتادى. بۇل ەكى ەل، ەكى مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ ومىرگە دەگەن ءارتۇرلى كوزقاراسى مەن دۇنيەتانىمىن كورسەتەدى. قازىرگى نەمىس حالقىنىڭ ورتاشا ءومىر ۇزاقتىعى 81-83 جاستا بولسا، قازاقتىكى 65-67 جاستا (ابايدىڭ كەزىندە 30 جاسقا جەتپەيتىن ەدى). وسىندايدا، «بۇل قازاق باسقالارداي ادامشا ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزىن قاجەت قىلمايدى-اۋ» دەگەن وي كەلەدى. ءوزىنىڭ جانە ۇرپاعىنىڭ ياعني بولاشاعىنىڭ تاعدىرىنا نەمقۇرايلى قارايتىن حالىقتا بولاشاق بولا ما؟! ول ءتىلىن، جەرىن، مەملەكەتىن قالاي قورعاپ، قانداي ۇلت بولادى؟!

جاپونيانىڭ ەكى كورالل ارالدارىندا تۇراتىن ايەلدەردىڭ 80 جاسقا دەيىن بالا تۋىنىڭ سەبەبىن زەرتتەگەن عالىمدار، ولار تازا سۋ ىشكەندىكتەن (كورالل بالدىرلارى تازا سۋدا وسەدى) ورگانيزمدەرىنىڭ تازا ەكەنىن دالەلدەدى. ءبىزدىڭ مەديتسينا ايەلدەرگە 35 جاستان كەيىن تۋعان بالالاردا ءارتۇرلى اۋىرۋلاردىڭ كوپ بولاتىنىن ەسكەرتەدى. قازاقستان حالقىنىڭ 40%-عا جۋىعى عانا اس سۋمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. قر دەنساۋلىق مينيسترلىگىنىڭ دەرەگى بويىنشا قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى تۇرعىندارىنىڭ 32% اۋىرۋ بولسا، ارال ايماعى انا مەن بالا ولىمىنەن الەمدە الدىڭعى ورىنداردا. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى، اس سۋدىڭ لاستىعىنان نەمەسە تۇزدىلىعىنان.

قازاقستانداعى ەرلەر 20-25 جاستان باستاپ پروستاتا (ادەنوما) اۋىرۋلارىمەن، 40 جاستا 35-45%، 55-60 جاستا الپىس پايىزدان استامى  اۋىرادى. ەرلەردىڭ ورتاشا 70% وسى اۋىرۋدان ولەدى. قىزدار مەن ايەلدەر اراسىندا دا جىنىس اۋىرۋلارى سونداي دەڭگەيدە.

باتىس وڭىردەگى مۇنايلى بەس وبلىستىڭ اۋىل تۇرعىندارى تۋبەركۋلەزبەن اۋىرۋدان الەمدە العاشقى جيىرمالىققا كىرەدى. كەدەي ەلدەرگە ءتان بۇل اۋىرۋدان باتىس ەلدەرى حح عاسىردىڭ ورتاسىندا ارىلعاندىقتان، ول ەلدەردە ونى ەمدەيتىن مامان دا قالعان جوق.

ەل تۇرعىندارىنىڭ 40%-دان استامىندا يود جەتىسپەيدى، اۋىراتىنداردىڭ تورتتەن بىرىنە قويىلاتىن دياگنوز دۇرىس بولماعاندىقتان، ەم دە دۇرىس ەمەس... وسىنىڭ ءبارى ومىرلىك ماڭىزدى رەپرودۋكتيۆتىك جانە باسقا ورگانداردىڭ مەرزىمىنەن بۇرىن ىستەن شىعىپ، ادامدى اۋرۋ نە مۇگەدەك قىلادى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى، بالانى جاس كەزدە گيگيەنا مەن جىنىستىق قاتىناسقا تاربيەلەمەۋ، مەملەكەت تاراپىنان مەديتسيناعا ءتيىستى كوڭىل بولىنبەۋى جانە سونىڭ اسەرىنەن بولاتىن ءارتۇرلى اۋرۋلارعا الىپ كەلەتىن بەرەكەتسىز جىنىستىق قاتىناستاردان بولادى.

ادام گيگيەناسى مەن جىنىستىق قاتىناسقا جاستاردى ۋاقىتىندا تاربيەلەۋدىڭ ورنىنا، تيىم سالۋ – ول مادەنيەتسىزدىكتىڭ، نەمەسە كوپ جاعدايدا تايپالىق دەڭگەيدەگى جابايىلىقتىڭ بەلگىسى. سامولي ت.ب. ەلدەردەگى اراب تايپالارىندا ءۇش جاسار قىزدىڭ جىنىس ورگانىن تىگىپ تاستايتىن «داستۇرگە» وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى بۇۇ-نىڭ ارالاسۋىمەن تيىم سالىندى.

بولاشاق ۇرپاقتى ءوسىرىپ، تاربيەلەيتىن قىزداردىڭ بەلگىلى بولىگى، ونىڭ ىشىندە كەيبىر ستۋدەنتتەردىڭ جەزوكشەلىكتى كاسىپ قىلىپ، سونىمەن كۇن كورىپ جۇرگەندەرى دە جاسىرىن ەمەس. ونداي ارسىز قوعامدا مورال مەن تولىققاندى سەميانىڭ ورنىن سپيد، گونورەيا ت.ب. اۋىرۋلار اۋىستىرۋدا؟!

سوندىقتان ءبىز، قازاقتاردىڭ اراسىندا ءومىردىڭ ەمەس، ءولىمنىڭ ستاتيستيكاسىن جۇرگىزۋگە ءماجبۇرمىز. بۇنداي ستاتيستيكامەن حالىق بەسىكتىڭ ورنىنا تابىت جاسايتىنى بەلگىلى.

جىنىستىق قاتىناستى «قۇدايلاردىڭ دەڭگەيىنە» شىعارعان ۇندىستانعا قاراپ وتىرىپ قازاق حالقىنداعى ماحاببات ۇعىمىنا دا توقتالعان ءجون. ماحاببات ۇعىمىنا قازىرگى مەديتسينا مەن پسيحولوگيا عىلىمدارى «شەزوفرينەيانىڭ ءبىر ءتۇرى» دەگەن انىقتاما بەرىپ ءجۇر. ال، ءبىز ماحابباتتىڭ ۇلگىسى دەپ جۇرگەن قىز جىبەكتىڭ ءوز ەركىمەن سۋعا كەتىپ ءولۋى ءسۋيتسيدتىڭ ءبىر ءتۇرى ەمەس پە؟! بىرىنشىدەن، ونداي كەلەڭسىز ارەكەتتى ەشبىر ءدىن قۇپتامايدى، ەكىنشىدەن قازاق جاستارى، ونىڭ ىشىندە 13-18 جاس اراسىنداعى قىزداردىڭ سۋيتسيدىنان الەمدە العاشقى ۇشتىككە كىرەدى. بۇنىڭ ارتىندا، ءبىر جاعىنان «قىزعا قىرىق جەردەن تيىم» سالۋ، ەكىنشى جاعىنان بولاشاق ومىرگە تاربيەنىڭ كەمدىگى تۇرعان جوق پا؟!

سەمەي، كاپۋستين يار مەن ازعىر پوليگوندارىندا 40 جىل بويى بولعان 500-دان استام اتوم بومباسىنىڭ زاردابىنان بولعان، سول وڭىرلەردەگى ءسۋيتسيدتىڭ سانى ورتاشا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەن 12-16 ەسە كوپ ەكەنى بەلگىلى. ال، جوعارىداعى جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى سۋيتسيد، – ول سەبەپتەرى ءالى تولىق انىقتالماعان (ول بۇرىننان كەلە جاتقان بولۋى مۇمكىن), جان-جاقتى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن ۇلتتىق دەرت.

سەبەبى، وسىدان 16 عاسىر بۇرىنعى قوزى مەن بايان، تولەگەن مەن قىز جىبەك (حVIع.), ۇلبيكە، ەڭلىك، ماۋلەن (دالدىڭ «شىعىستىڭ سۇلۋىنداعى»), شۇعا، قامار، ۇلجان ... ياعني ومىردەن الىنعان بارلىق ماحاببات داستاندارى ارۋلاردىڭ ولىمدەرىمەن اياقتالادى. بۇل نە، زاڭدىلىق پا؟! قر گەندەرلىك ساياسات ءبولىمىنىڭ سوڭعى دەرەگى بويىنشا 2014-2015 جىلدارى ءبىرازى ولىمگە اكەلگەن، وتباسىندا قىز-كەلىنشەكتەردى زورلاۋ 40%-عا وسكەن. بۇل، بولاشاعى جوق، ازعىن قوعامنىڭ ايۋاندىق تىرلىگى، باعى مەن سورىن ايىرا الماعان قوعامنىڭ قاسىرەتى ەمەس پە؟! 

سونىمەن قاتار، حالقىمىزدا «جەتى اتاعا دەيىن قىز الىپ، قىز بەرىسپەۋ» دەگەن سالت بار. بىرىنشىدەن، قازاقتىڭ 70%-عا جۋىعى جەتى اتاسىن بىلمەسە، ەكىنشىدەن، وسى شارتتارعا كەرى ياعني نەمەرە قارىنداستارىنان باستاپ ۇيلەنە بەرەتىن ەۆرەي حالقىنىڭ بيزنەس پەن عىلىم...مەملەكەتىن دامىتۋ مەن ۇلتىنا قامقورلىق ت.ب. ماسەلەلەردەگى باسەكەلەستىگى قازاقتان 20-30 ەسە جوعارى تۇرسا، نەمەسە وزبەكتەردىڭ ءوسۋى قازاقتان 3-4 ەسە جوعارى تۇرسا، ۇلتتىڭ ءوسىمىن تەجەيتىن ونداي ارحايكالىق شەكتەۋدىڭ  قازاقتى بودان قىلۋدى ارماندايتىن ەلدەردەن باسقا ەشكىمگە كەرەگى جوق؟!

دەموگرافيا ساياساتىنداعى كەلەسى ماسەلە – ول قازىرگى ۇكىمەتتەن ورالماندارعا بەرىلەتىن كۆوتانىڭ ازدىعى مەن ولاردىڭ ەلگە ورالۋىنىڭ جۇيەلى ىسكە اسپاۋى. ورالماندارعا بەرىلەتىن جىلدىق كۆوتا ون بەس - جيىرما مىڭنان اسپايدى. بۇل سالادا ۇكىمەت ءحىح ع. رەسەي مەن ۋكراينادان قازاقستانعا وگىز اربامەن ميلليوننان استام قاراشەكپەندىلەردى اكەلگەن گۋبەرناتور كولپاكوۆسكيدىڭ ىستەگەنىن اتقارا الماي وتىر. وسى ۋاقىتقا دەيىن كەلگەن ورالمانداردىڭ سانى ەلگە مۇناي-گاز كومپانيالارىنىڭ شاقىرۋىمەن قىتاي، فيليپين، يندونەزيا، اراب ەلدەرى جانە ت.ب. جەرلەردەن كەلىپ جاتقانداردان الدەقايدا از ەكەن. شەتتەن كەلەتىندەردىڭ ورتاشا ايلىق تابىسى ءبىزدىڭ مامانداردان 6-10 ەسە ارتىق. سوندا ءبىزدىڭ ۇكىمەت كىمنىڭ مۇددەسىن قورعاپ، كەمگە قىزمەت ىستەۋدە؟ بۇل، ەلدى ازدىرىپ، جەردى توزدىراتىن تىرلىك ەمەس پە؟

اسان قايعى بابامىزدىڭ، “...ات ءمىندىم دەپ شالقايما، قارايلاعىن ارتىڭا، جاياۋلاعان جالپىعا” دەگەن وسيەتىن بىلەتىن تەكتى ۇرپاق ءوز باۋىرىن وسىنداي كەلەڭسىز جاعدايدا قالدىرماۋى كەرەك ەدى.

پرەزيدەنتتىڭ «ينتەللەكتۋالدىق ۇلت-2020» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا جانە ۇلتتىڭ الدىنداعى ءبىرىنشى مىندەت، ونىڭ سانىن ءوسىرۋ بولىپ تۇرعان جاعدايدا مەملەكەتتىڭ ستراتەگياسى وسى ماسەلەلەردى شەشۋگە جۇمىلدىرىلىپ، دەموگرافيالىق ساياساتتا تومەندەگىدەي كەزەك كۇتتىرمەس شارالاردى ىسكە اسىرۋ كەرەك (6):

- دۇنيەگە كەلگەن ءار بالاعا قازىنادان  5,0-7,0 مىڭ اقش دولل. كولەمىندە ءبىر جولعى مەملەكەتتىك جاردەماقى بەرۋ;

-  بالا كامەلەت جاسقا تولعانشا ورتاشا ايلىق تابىستىڭ دەڭگەيىندە اي سايىنعى جاردەماقى بەرۋ;

- ءۇش جانە ودان دا كوپ بالا تاربيەلەگەن اناعا بالالارى كامەلەتكە تولعانعا دەيىن ورتاشا ءبىر ايلىق، بەس بالاعا 1,5 ايلىق، جەتى بالاعا ەكى ايلىق تابىستىڭ كولەمىندە كومەك تولەۋ;

- ءتورت جانە ودان دا كوپ بالا تاربيەلەگەن انالاردى مەملەكەتتىك وردەن، مەدالدارمەن ماراپاتتاۋ جانە ولاردىڭ دارەجەسىنە بايلانىستى انالارعا كورسەتەتىن دارىگەرلىك كومەكتە، پاتەر الۋدا جەڭىلدىكتەر جاساۋدى زاڭداستىرۋ; - “باتىر انانىڭ” دارەجەسىن “قازاقستان ەڭبەك ەرىمەن” تەڭەستىرۋ;

- كوپ بالالى وتباسىلارعا الەۋمەتتىك جانە سالىق جەڭىلدىكتەرىن جاساۋ;

- كوپ بالالى وتباسىنان شىققان بالالارعا جوعارعى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋ، جاس ماماندارعا پاتەر الۋدا جەڭىلدىكتەر جاساۋ;

- ۇلتتىڭ گەندىك قورىنا زيان تيگىزىپ وتىرعان ابورت جاساۋعا زاڭمەن تيىم سالۋ;

- ايەلدەر مەن قىزداردىڭ اۋىر جانە دەنساۋلىققا زياندى جۇمىستاردان بوساتىپ، ولاردىڭ جەڭىل جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ;

- قازاقتا «قىز ون ۇشتە وتاۋ يەسى» دەيدى جانە ءبىز سولتۇستىك ەمەس، شىعىس حالقى بولعاندىقتان قىزداردىڭ 16 جاستان وتباسىن قۇرۋىن زاڭداستىرۋ;

- قازاق قوعامىندا جەتىم-جەسىر بولماعان. «جەتى جارعى» سياقتى دالا زاڭدارىنداعى امەڭگەرلىك ت.ب. زامانعا ساي پروگرەسسيۆتى جاقتارىن زاڭداستىرۋ;

- ۇكىمەت تاراپىنان تاستاندى بالا بولماۋدىڭ الدىن-الا شارالارىن قابىلداپ، انا مەن ءسابيدى مەملەكەت قامقورلىعىنا الۋ;

- ەلدە ونداعان جىلدار بويى 330-350 مىڭ وتىزدان اسقان قىز-كەلىنشەكتەر تۇرمىس قۇرماي قالۋدا. قازاقستان يسلام وركەنيەتىنە جاتاتىن ەل بولعاندىقتان، وسى دىندەگى ەر مەن ايەلدىڭ سەمياداعى اراقاتىناسى، انانى قۇرمەتتەۋ، ۇرپاق تاربيەسى، كوپ ايەل الۋ ت.ب. ومىرشەڭ ۇستانىمدارىنا قوعامدا وڭ كوزقاراس قالىپتاستىرىپ، تاربيە قۇرالىنا اينالدىرۋ قاجەت. دامىعان زايىرلى ەلدەردىڭ بارلىعىنداعى ار (نراۆستۆەننوست) مەن مورال دىنگە نەگىزدەلسە، بىزدە ساياسي ەتيكەت («ساياسي ەتيكەتتىڭ قاۋىپتىلىگى، وندا ساتۋشى دا ساتىپ الۋشى دا الدانادى» ك. ماركس) نە اتەيزمگە شىرمالعان. زايىرلىلىق ول قوعامنىڭ فورماسى، ال مازمۇنى-ول دىنگە نەگىزدەلەدى. مىسالى، قازىرگى الەمدىك نارىقتاعى قوسىمشا پايدا تابۋدىڭ ءوزى دە پروتەستانتتىق ۇستانىمعا نەگىزدەلگەن. يسلامدا قوسىمشا پايدا تابۋ دەگەن جوق. قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزى دە مالايزيا، يندونەزيا ەلدەرى سياقتى يسلامنىڭ ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلگەندە ول وركەنيەتكە قادام باسادى. ازىرگە «تار جولدا، تايعاق كەشۋدە»;

- ۇلتتىق قوردىڭ بەلگىلى بولىگى، قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتىپ، دەموگرافيالىق ساياساتتى ىسكە اسىراتىن “دەموگرافيالىق قورعا” ءبولۋدى زاڭداستىرۋ.

مەملەكەت تاراپىنان وسىنداي شارالاردى جۇيەلى تۇردە جاساۋ حالىقتىڭ تۇراقتى ءوسىمىن قامتاماسىز ەتەدى.

قازاقستاننىڭ جەر كولەمى جاعىنان الەمدە توعىزىنشى ورىندا بولعانىمەن، حالقىنىڭ سانى جونىنەن العاشقى ءجۇز ەلدىڭ سوڭىندا. ەلدىڭ گەوساياسي جاعدايى مەن ونداعى تۇرعىنداردىڭ كوپ ۇلتتىلىعىن ەسكەرسەك، ونىڭ قورعانىس قابىلەتىن كۇشەيتىپ، تۇراقتى دامۋى ءۇشىن، حالىق سانى جاقىن ۋاقىتتا كەم دەگەندە 20-23 ميلليونعا، 2050-ءشى جىلدارى 35-40, عاسىردىڭ اياعىندا 65-70 ملن-عا جەتۋ كەرەك. بۇل مىندەتتى ورىنداۋ مەملەكەتتىڭ باسىمدى باعدارلاماسى بولىپ تابىلادى.

وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى فرانتسيانىڭ پرەزيدەنتى، گەنەرال دە گول، «فرانتسيا حالقىنىڭ سانى 50 ميلليونعا جەتسە ارمانىم بولماس ەدى» دەگەن. بۇل ەۋرووداق قۇرىلماي تۇرعانداعى ەۋروپاداعى مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن دەموگرافيالىق احۋالى. ال، ءححى عاسىردا ازيا ەلدەرى حالقىنىڭ سانى 80-90 ميلليوننان كەم بولسا، ولاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋى ەكىتالاي.

جانۇزاق اكىم

/جالعاسى بار./

Abai.kz