جانۇزاق اكىم. ۇلتتىق مەملەكەت بولساق قانا تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالامىز
- ءIى. الەم وركەنيەتتەرى جانە ۇلى دالا
بۇل جەردە وركەنيەتتىلىك ماسەلەسى جانە ونىڭ كونە عۇنداردان باستاپ بۇگىنگى قازاققا دەيىنگى اسەرى ماسەلەلەرى تۋىندايدى. داو، بۋددا، ەۋروپا، يسلام – ول قازىرگى الەمدىك وركەنيەتتەردىڭ نەگىزدەرى ەكەنى دۇنيەجۇزى تاريحى، ونىڭ ىشىندە وركەنيەتتەر تاريحىن جان-جاقتى زەرتتەپ، ولاردىڭ كلاسسيفيكاتسيالارىن جاساعان و.شپەنگلەر (3), ا.دج.توينبي (4), ا.ۆەبەردىڭ جانە «ۋاقىت بەلدىگى» (وسەۆوە ۆرەميا) تەورياسىنىڭ اۆتورى ك.ياسپەرستىڭ (5) ەڭبەكتەرىندە دالەلدەنگەن.
ال، وسى وركەنيەتتەردىڭ مىڭداعان جىلدار بويى ءبىزدىڭ حالىقتى اينالىپ ءوتىپ، ونىڭ ومىرىندە ءىز قالدىرماۋى (بۇل جەردە ۇلتتىڭ ءوسىپ-ونۋىندە) تاريحتا تولىق زەرتتەلمەگەن تۇسىنىكسىز جاعداي؟!
جوعارىداعىلاردىڭ ىشىندە الفرەد ۆەبەردىڭ گيپوتەزاسىندا كونە مادەنيەتتەردەن جىلقىنى پايدالانۋدى ۇيرەنگەن كوشپەندى ۇندىەۋروپالىقتار ەرتەدەگى ۇلى مادەنيەت وشاقتارى قىتاي، ءۇندىستان جانە ەۋروپاعا باسىپ كىردى. اتقا مىنگەن كوشپەندىلەر بۇل ءۇش ايماقتا بىردەي ءىز قالدىردى جانە دۇنيەنىڭ كەڭدىگىن ءتۇسىندى. ولاردىڭ قاۋىپتى تىرلىكتەرى بۇل ءومىردىڭ «جالعان» ەكەنىنە تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەردى. ولار باسىمدى ءناسىل رەتىندە الەمگە باتىرلىق جانە تراگەديالىق سانا ەنگىزدى. ول ەپوستاردا ءوز ورنىن الدى.
تاريحتاعى بۇل وزگەرىستەر ۇندىەۋروپا حالىقتارىنىڭ ب.د.د. ءىىى مىڭ جىلى ەۋروپا مەن جەرورتا تەڭىزى ماڭىن جاۋلاۋىنان باستالدى. ب.د.د. 1200 جىلدارى ولار يران مەن ۇندىستانعا جەتىپ جاڭا ۇلى وزگەرىس جاسادى. ب.د.د. ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ اياعىندا ولار قىتايدىڭ شەكاراسىندا پايدا بولدى.
تاريح وسى ەكى كۇشتەردىڭ، بىرىنشىدەن – مادەنيەتتى ماتريارحات، كونە، تۇراقتى، ءوزارا بايلانىستا، ويانباعان جانە جاڭا ديناميكالى، ازات ەتەتىن، ءوزىنىڭ مادەني بورىشىن (تەندەنتسيا) تۇسىنگەن كوشپەندى حالىقتار اراسىندا ءجۇردى.
ا. ۆەبەردىڭ تەزيسىندە ەۆرو-ازيالىق بلوكتىڭ ىشىندە ناقتى بىرتۇرلىلىك بارى كورسەتىلگەن. بىراق، بۇگىنگى ۋاقىتقا دەيىنگى زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىلارى، كەزىندە ءارتۇرلى كوشتەر (حالىقتاردىڭ ۇلى كوشى ت.ب.) ارقاسىندا ءبىر حالىقتىڭ باسقا حالىقتاردىڭ دامۋىنا اسەرى بولدى دەگەنىمەن، سول وركەنيەتتەردىڭ ۇلى دالا كوشپەندىلەرىنە اسەرى بولماعانىن تۇسىندىرگەن جوق.
كوشپەندىلەر مەن وتىرىقشى ەلدەر اراسىنداعى «بىتەۋ جاردىڭ» بولۋى، بۇل تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزىندەگى فاكتىلەر مەن تۇجىرىمدار ەمەس، كوشپەندىلەر قاۋىمىنىڭ ىشكى دۇنيەسى مەن يممۋنيتەتىنە بايلانىستى ماسەلەلەر بولۋ كەرەك؟! وسى، وركەنيەتارالىق ماسەلەدەن كەلەسى قىسقاشا قورىتىندى جاساۋعا بولادى:
1. ب.د.د. IV-ءىىى مىڭج كوشپەندىلەر جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ (بوتاي مادەنيەتى، قازاقستان), ونىڭ ابزەلدەرىن جاساۋ، اربا مەن قىلىش جاساپ، شالبار تىگۋ ت.ب. شىعارعانى جانە الەمدىك دىندەردىڭ نەگىزىن سالعان پايعامبارلاردىڭ كوشپەندىلەر ورتاسىنان شىققانى بەلگىلى. مىسالى، زاراتۋشترا (سانسكريتتەن اۋد. «تۇيەسى كارى»), يوسيفتە-20 مىڭ، ياكوۆتە-30 مىڭ تۇيە بولعان (كونە ءىنجىل) ياعني ءيۋدايزمنىڭ پايعامبارلارى كوشپەندىلەر، بۋددا شاكيا (ياعني ورتا ازيادان بارعان كوشپەندى ساق تايپاسىنىڭ ۇرپاعى), مۇحامەد پايعامبار (ع.س.) ناعىز بەدۋينداردىڭ ورتاسىنان شىقتى. زامانىندا وركەنيەتكە بەلگىلى ۇلەس قوسقان كوشپەندىلەر ۋاقىت وتە كەلە زامان تالابىنا ساي وزگەرە الماي، ادامزات كوشىنەن شەتتەپ قالا بەردى;
2. ادامزاتتىڭ سارا جولىنداعى وركەنيەتتەر مەن قايتا ورلەۋلەردەن (رەنەسسانس) شەت قالىپ، ولاردى ءوز دامۋلارىندا پايدالانباعان امەريكا ۇندىستەرى (كونە تۇركى تايپالارى), افريكانىڭ كوشپەندى نەمەسە جارتىلاي كوشپەندى تايپالارى نەگىزىنەن العاشقى قاۋىمدىق قوعام دەڭگەيىندە قالدى. ول قوعامدار ءوزىنىڭ زاماناۋي مادەنيەتى، ادەبيەتى، عىلىم... مەملەكەتىن قۇرا الماي، باسقالارعا تاۋەلدى نە قۇل بولىپ قالۋدا;
3. داو مەن كاماستۋرادا ماحاببات ۇعىمى جان مەن ءتاننىڭ (ين مەن يان) قوسىلۋىنان تۇرادى. بۇل، تەك قىتاي مەن ءۇندى حالىقتارىنا عانا ءتان ەمەس، ءبىز ونىڭ ەلەمەتتەرىن اراب ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى «مىڭ ءبىر تۇننەن» دە كورەمىز. ال، پارسى-تۇركى ادەبيەتتەرىنىڭ كلاسسيكتەرى حافيز، ناۆوي، يسفاحاني ت.ب. جىرلارىنىڭ ارقاۋى – ول نەگىزىنەن «جان ماحابباتى». ۇلى دالا كوشپەندىلەرىندە ول ۇعىم وسى ۋاقىتقا دەيىن تەك جانعا بايلانىستى بولدى. قازاق، ماحابباتتى نەگىزىنەن «جاقسى كورۋ» (قاشىقتىقتان) ياعني ء«سۇيۋ» ۇعىمىندا تۇسىنەدى. ال، توسەك ءلاززاتى- ول تەك اباي («...كوز جۇمۋلى كوڭىل ماس، تار توسەكتە تايتالاس، ءلاززات الساق بولماي ما، سىزدە اجار بىزدە ىقىلاس»), شاكارىم، ماعجانداردان باستاپ ادەبيەتتە كەزدەسەدى. وسىنداي ۇعىمنىڭ ۇلى دالالىقتاردىڭ ءوسىپ-ونۋىنە كەرى اسەر ەتۋى ۇلتتىق ساناداعى وسى ماسەلەنى قايتا قاراپ، ۇلتتىق تاربيەگە ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل، «قازاق بولاشاقتا ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ەل بولادى ما، الدە بورداي توزادى ما» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەتىن ۇلت تاعدىرىنىڭ ماسەلەسى. قۇدىرەتتى ماحاببات ۇعىمىن مىڭداعان جىلدار بويى شىعىس حالىقتارىنىڭ وزدەرى ءارتۇرلى ماعىنادا ءتۇسىنۋى، بۇل، وسى وريەنتالدىق الەمنىڭ (گەردەر، گەگەل، گەنون ت.ب. باتىس مادەنيەتى وكىلدەرىنىڭ كوزقاراسىمەن قاراعاندا) ءالى دە ادامزات ءۇشىن اشىلماي جاتقان قىرلارىنىڭ كوپ ەكەندىگىن كورسەتەدى.
ءىىى. قازاق مەملەكەتىنىڭ ماسەلەلەرى
سوڭعى 30-40 جىلداعى مەملەكەتتەر دامۋىنداعى نەگىزگى باعىت، - ول ادام رەسۋرستارى مەن كاپيتالىنا جانە وعان سۇيەنگەن يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانى دامىتۋعا نەگىزدەلگەن دەموكراتيالىق ەلدەر جاقسى قارقىنمەن تۇراقتى دامىپ، شيكىزاتقا سۇيەنگەن ەلدەر ارتتا قالۋدا.
الەم ەلدەرىنىڭ 75% جۋىعى ۇلتتىق مەملەكەتتەر. وعان قازاقستان دا كىرەدى. 1992 جىلى بۇۇ مۇشەلىككە قابىلداعاندا وعان، «اۆتوريتارلىق رەجيمدەگى ۇلتتىق مەملەكەت» دەگەن انىقتاما بەرگەن.
قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرى
ا). مەملەكەتتىك وردەن-مەدالداردىڭ اتتارى «قىران»، «ايبىن»، «بارىس» ت.ب. نەگىزىنەن اڭ-قۇس اتتارىمەن اتالادى. وركەنيەتتى ەلدە كەرىسىنشە، وسى ەلدەن شىققان ادامزاتتىڭ ەكى ۇستازىنىڭ ءبىرى – ءال-فارابي، الەمدىك تاريحتا ەكىنشى بيسمارك اتالعان – تونىكوك، جيۋل ۆەرن رۋحىن ورىس پاتشالارىنان جوعارى قويعان كەنەسارى، اتاتۇرك ۇستازى ساناعان م.دۋلاتوۆ پەن الاشوردالىقتار ت.ب. ۇلى تۇلعالارىن دارىپتەلۋى كەرەك.
بۇل، زاماناۋي مەملەكەت قۇرىپ، ونىڭ يدەيالارىنىڭ اينالاسىنا قوعامدى بىرىكتىرە الماي مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ دا قالىپتاسپاعانىن كورسەتەدى;
ءا). كەزىندە، شىعىس تۇرك قاعاناتىنىڭ قاعاندارى قىتايدىڭ شۇبەرەگىنە (جىبەك) مەملەكەتىن ساتىپ، ءوز ەرىكتەرىمەن بوداندىقتى قابىلدادى. قىتاي يمپەراتورىن جەرلەپ جاتقاندا، وعان سونشاما بەرىلگەن بۇرىنعى قاعان (يتتەر دە يەسىنىڭ ارتىنان ولمەيتىن ەدى) وزىنە-ءوزى قانجار سالىپ سول قابىرگە قۇلايدى. بوداندىقتاعى تۇركىلەر ءجۇز جىلدا ءتىلى مەن داستۇرىنەن ايىرىلىپ، قىتايلانىپ بولعاننان كەيىن، سول ەلدە ءار جەردە قىزمەتتە جۇرگەن قاعاننىڭ ۇرپاقتارىن ءبىر جەرگە جينايدى دا، بارلىعىن قىلىشپەن تۋرالاپ، مايىتتەرىن حۋانحە وزەنىنە اعىزىپ جىبەرەدى. بۇگىنگى «قازاقتىڭ جەرىن ساتۋشىلارى»، تاريحتىڭ قايتالاناتىنىن ياعني وزدەرىن جانە ۇرپاقتارىن سونداي تاعدىر كۇتىپ تۇرعانىن بىلۋلەرى كەرەك;
ب). شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ قىتاي بوداندىعىن قابىلداۋى كۇلتەگىن مەن تونىكوك كەزىندە پايدا بولعان ماڭگى ەل بولۋ يدەياسىنان ايىرىپ، «ات تۇياعى جەتكەن جەردى باعىندىرىپ، باس باردى ءيدىرىپ، تىزەسى باردى بۇكتىرگەن...» ۇلى تۇرك قاعاناتىن ىدىراتىپ، تۇرك ەلىن توزدىردى. ال، ماسەلەنى كەرىسىنشە قويساق: «قىتاي، تۇرك قاعاناتىنا نەمەسە حۇبىلاي حانعا سالىق تولەپ، باعىنىشتى بولعانىمەن، نەگە بودان بولمادى؟». ول مەملەكەت حۋاندي قۇرعاننان كەيىن (ب.د.د. 2700 جىل) ءوز ينستيتۋتتارىن ۇزبەي دامىتۋدا. وعان ءار ۇرپاق، ءار يمپەراتور، ءار اۋلەت ۇلى قىتاي قورعانىنىڭ جارىنا ءوز كىرپىشتەرىن قالاپ، مەملەكەتتىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا. مىسالى، قىتاي تاريحىندا ب.د.د. ءى ع. قولمەن جازىلعان حاتتاعى يەروگليفتەردى بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى ەتىپ وقىتادى. قىتاي ۇكىمەتى ەلدىڭ ايماقتارىنا ماماندار جىبەرىپ ءار جىلدا 250 مىڭداي جاڭا ءسوز، ديالەكتىلەر جينايدى. ءبىز، بۇل مىسالدان ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ ساقتالۋى مەن دامۋىنا مەملەكەتتىڭ ەرەكشە كوڭىل بولەتىنىن كورەمىز. ول ەكى مىڭ جىلدان بەرگى مەملەكەت ىشكى تۇراقتىلىعىنىڭ نەگىزى.
ءتىل ۇلتتىڭ، جەر مەملەكەتتىڭ نەگىزى. ءتىل ۇلتتىڭ قاتىناس قۇرالى بولۋمەن قاتار، ونىڭ الفاۆيتىندەگى كودى سول ۇلتتىڭ ساناسى مەن دۇنيەتانىمىن انىقتايدى.
ال، قازاق وتكەن عاسىردا ءالفاۆيتىن ءۇش رەت وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولسا، تاۋەلسىزدىكتىڭ باسىندا قازاق تىلىنە ورىس ءتىلىن قوسارلاپ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا تولىق مۇمكىندىك بەرمەي، ەندى ء«ۇش تىلدىلىك» ەنگىزىلدى. بۇل، بولاشاقتا ۇلتتىق سانانىڭ قالىپتاسۋىنا كەدەرگى بولىپ جۇرمەسىن؟!
ماڭگى ەلدەردىڭ نەگىزگى ۇستانىمى: ء«بىر ءتىل، ءبىر ءدىن، ءبىر مورال، ءبىر مەملەكەت». بۇل اكسيوما! 13 عاسىردان كەيىن قايتا جاڭعىرعان «ماڭگى ەل» يدەياسى باياندى بولۋ ءۇشىن قازاقستان باسقا تۇرىك مەملەكەتتەرىمەن بىرگە تومەندەگى شارالاردى ىسكە اسىرۋ قاجەت:
- «ماڭگى ەل» يدەياسىن ىسكە اسىرۋ جولدارىنىڭ (گەو)ساياسي، ەكونوميكالىق، ەتنيكالىق، تاريحي ت.ب. اسپەكتىلەرىن وسى ۋاقىتقا دەيىن 2015 جىلى حالىقارالاق ادام ينستيتۋتى (حاي) مەن «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن يۋنەسكو-دا (پاريج) وتكەن حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ ت.ب. ماتەريالداردى پايدالانىپ جانە ولاردى جان-جاقتى دامىتىپ زەرتتەۋ ارقىلى زاماناۋي تۇجىرىمداما دايىنداۋ;
- حاي (2013 ج.) ۇسىنعان تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق تىلدىك، اقپاراتتىق جانە ەكونوميكالىق كەڭىستىك قالىپتاستىرۋدى ىسكە اسىرۋ (قوسىمشا). بۇل ۇسىنىستىڭ ءبىراز باپتارى اقوردانىڭ قولداۋىمەن ىسكە اسۋدا;
- ەۋرووداق ۇلگىسىندەگى تۇرىك مەملەكەتتەرى مەن حالىقتارىنىڭ وداعىن قۇرۋ;
ۆ. قازاقستان ەتنيكالىق جانە ۇلتتىق مەملەكەت جاعدايىندا عانا تاۋەلسىزدىگىن ساقتايدى. مىسالى، تۇركىنىڭ تايپالارى كيداريتتەر مەن اق عۇندار بيلەگەن ۇلى قۇشان پاتشالىعىنا (ب.د.د. 134ج.-ب.د. 395ج) ءۇندىستاننىڭ 70% تەرريتورياسى، پاكىستان، اۋعانىستان، قىتايدىڭ تۋرفانعا دەيىنگى جەرى، ورتا ازيا كىردى. وسى پاتشالىقتىڭ ىدىراۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى ونى باسقارعان 16 ءدىني كونفەسسيالاردىڭ جان-جاققا تارتۋىنان بولدى. ال، نوعاي ورداسى (ب.د. حV-XVIعع.) 20-دان استام تايپا مەن رۋلاردان (قىپشاق، نايمان، الاش، قاڭلى، الشىن،قوڭىرات، قاتاعان، ۇيعىر، تكاي، ماڭعىت ت.ب.) تۇرعان، مۇددەلەرى ءارتۇرلى فەدەراتيۆتىك قوعام بولدى. ەلدى بىرىكتىرىپ، ۇلت قالىپتاستىرۋدىڭ ورنىنا نوعاي كىنازدەرى، «مىناداي قاپتاعان مالى بار، باي ەلگە كىم تيەدى» دەپ، تۇراقتى اسكەر دە قۇرماي، ۇلت پەن مەملەكەت قۇرۋ ەمەس، مالدىڭ ارتىندا كەتتى. ەلدى قورعايتىن كەزدە ولاردىڭ باستارى بىرىكپەي، ءار تايپا ءوز قامىن ويلاپ جان-جاققا تارتتى دا، ول ەل ء«ولدىڭ ماماي قور بولدىڭنىڭ» كەبىن كيدى.
سول نوعايلارمەن قاتار قۇرىلعان قازاق حاندىعى 46 رۋ-تايپادان تۇرعانىمەن ءبىر حالىق بولىپ «قازاق» («الاش») يدەياسىنىڭ اينالاسىنا توپتاسقاندىقتان 200 جىلدىق جوڭعارلارمەن سوعىستا، ءۇش عاسىرعا جۋىق وتارلانۋ كەزىندە ءبىر ۇلت بولىپ بىرىگۋىنىڭ ارقاسىندا ءتىلىن، جەرىن ساقتاپ قالىپ، ءوز مەملەكەتىن قۇرۋدا. قازاقستاننىڭ بولاشاعى – ول قوعامدى بىرىكتىرەتىن قازاق حالقىنىڭ ەلدەگى بارلىق ۇلت وكىلدەرىن ءوزىنىڭ اينالاسىنا توپتاستىرىپ مەملەكەتقۇرۋشى ۇلتتىڭ (ناتسيا) ميسسياسىن ءوز قولىنا الۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇل قازاقستاننىڭ سارا جولىن ايقىندايتىن ءىس.
ز. بزەجينسكي ءوزىنىڭ «ۇلى شاحمات ويىنى» (1996ج.) كىتابىندا قازاقستان، تمد ەلدەرى ىشىندە، ونىڭ ىىندە ورتا ازيادا ساياسي تۇراقتىلىعى تومەن ەل دەگەن باعا بەرەدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى قازاقستان حالقىنىڭ پوليەتنيكالىق (جۇزدەن استام دياسپورالاردان تۇرادى) قۇرامى مەن گەوساياسي جاعدايىندا ەدى. ول كەزدە ەلدەگى قازاقتىڭ ۇلەسى 40% شاماسىندا بولسا، قازىر ورتاشا 70%، 2030 جىلدارى تاۋەلسىز ەكسپەرتتەردىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 90% قۇرايدى. سوڭعى 20 جىلدا ەلدەگى حالىقتىڭ ەتنيكالىق قۇرامى تۇپكىلىكتى وزگەردى. بۇۇ ستاندارتتارىنا ساي قازاقستان، مەملەكەتقۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان جانە ەتنيكالىق قۇرامى بويىنشا تولىققاندى ۇلتتىق مەملەكەت بولدى. ول مەملەكەت قۇرىلىمىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.
ال، «قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت»، «كوپ كونفەسسيالى ەل» دەگەن تاياز، ءارى سولاقاي ساياسات، ول «الا قويدى بولە قىرقىپ»، ەلدى بىرىكتىرمەي، ونى كوكپارداعى ەشكىنىڭ تەرىسىندەي جان-جاققا تارتاتىن تىرلىك. ەلدى كونستيتۋتسياعا ەمەس، كوررۋپتسياعا بيلەتىپ قويعان قوعامدا بولاشاق بولمايدى. ونىڭ باراتىن جەرى - ەل مەن جەردى ساتۋ، قۇشان مەن نوعاي ورداسى سياقتى مەملەكەتتى قۇرتۋ بولىپ تابىلادى;
گ. بۇگىنگى قازاقستاننىڭ گەوساياسي جاعدايىندا جانە توتاليتارلىق رەجيمنەن كەتىپ، تولىققاندى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزە الماي جاتقان ترانزيتتىك قوعامنىڭ كەزىندە ەلدەگى تۇراقتىلىقتى نەگىزگى كۇشتەردىڭ وكىلدەرىنەن تۇرعان كواليتسيالىق ۇكىمەت جانە تىكەلەي حالىق سايلاعان پارلامەنت باسقارۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى. جەكە باستان گورى ەل مۇددەسى مەن بولاشاعىن ويلايتىن بيلىك بۇل قادامنىڭ تيىمدىلىگىن ءتۇسىنىپ، قوعامدىق كەلىسىم ارقىلى سوعان ساي شەشىم قابىلداۋى كەرەك. ول «اراب كوكتەمى» ت.ب. توڭكەرىستەرسىز، ەلدى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن جانە تۇراقتى دامىتىپ، جاۋاپتى كەزدە ماسەلەنى ەل مۇددەسىنە شەشەتىن قادام بولماق;
د. ۇلت پەن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋداعى كەدەرگىلەر:
- انا ءتىلى، ءداستۇرى مەن ونەرىن زامانعا ساي دامىتۋعا نەمەسە باسقالاردىڭ وزىق جەتىستىكتەرىن وزىنىكىنە اينالدىرۋعا شورقاق، باسقالارعا ەلىكتەگىش ەل، -ول «جاھاندانۋدىڭ قۇربانى بولۋعا دايىن» قوعام;
- ءوز تاعدىرىن ءوز قولىنا الىپ شەشۋگە قاۋقارسىز، وزىنە سەنىمسىز حالىققا شىندىق پەن اقيقاتتىڭ قاجەتى جوق. ول ازاتتىقتان گورى بودان، بيلىكتىڭ قۇلى بولۋعا جاقىن تۇرادى;
- ىرىمشىل جانە ساۋىقشىل (تويشىل) ەل باي بولمايدى;
-ۇرپاعىن، انا ءتىلى مەن ۇلت داستۇرىندە تاربيەلەي الماعان ەلدىڭ بولاشاعى جوق;
9. ۇلتتىڭ رۋحى، نامىسى، ارى، ءمورالى، فيلوسوفياسى، ادەبيەتى، ونەرى مەن مادەنيەتىن جاسايتىن جانە دامىتاتىن ياعني ۇلتتى قالىپتاستىراتىن، ونىڭ جانى – ۇلتتىڭ زيالىلارى. ۇلت زيالىلارىنسىز تولىققاندى ۇلت قالىپتاسپايدى، ۇلتتىق مەملەكەت دامىمايدى. ەلدەگى بيلىك پەن ۇلت زيالىلارىنىڭ مۇددەسى ءبىر بولۋى، - ول ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ دامۋىنىڭ كەپىلى.
قازاق وزگەرىپ، جاڭا ۇلتتىق ساپاعا كوشۋ ءۇشىن ءبىر ۇلى رومان، ۇلتتىق مۋزىكالىق تۋىندى، نە ۇلى سۋرەت (كارتينا) قاجەت. سوندا, قازاقستاندى ارالاپ شىققان اعىلشىن ساياحاتشىسىنىڭ، «قازاقتار جوعالىپ بارا جاتقان حالىق» دەگەن ۇستانىمى ىسكە اسپايتىن بولادى. قوعامداعى قايتا ورلەۋ سودان باستالادى.
Abai.kz
