ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، ەڭسەسىن تىكتەگەن 25 جىلدىڭ ىشىندە مەملەكەتتىڭ بارلىق سالالارىندا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ورىن الدى. ەلدەگى ءدىن سالاسىندا جاسالعان ماڭىزدى قادامداردىڭ ارقاسىندا حالىقتىڭ ءدىني-رۋحاني بوستاندىعىنا ەركىندىك بەرىلدى. ەلباسىمىز رۋحاني مۇرامىز بەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جاڭعىرتۋعا، رۋحانياتىمىزدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ءدىن ماسەلەلەرىنە باسا نازار اۋدارىپ، حالىققا ارناعان جولداۋلارىندا بۇل ماسەلەلەردى قالىس قالدىرعان ەمەس.

ءدىن سالاسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى رەتتەيتىن زاڭنىڭ ارقاسىندا ەل ىشىندە كەلىسىم مەن تۇراقتىلىق ساقتالىپ، قانشاما ۇلت پەن كونفەسسيانىڭ وكىلدەرى ىنتىماقتا ءومىر سۇرۋدە. دەگەنمەن سوڭعى جىلدارى ەل اۋماعىندا بىرقاتار كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ ورىن الۋى ءدىنىمىز بەن داستۇرىمىزگە جات، تەرىس پيعىلدى اعىمداردىڭ ەل ىشىنە دەندەپ ەنگەندىگىن كورسەتەدى. وسىنداي تەرىس ءدىني-ساياسي ۇستانىمداردىڭ ءبىرى - سالافيزم يدەولوگياسى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ساۋد ارابياسى كورولدىگىنىڭ قۇرىلۋىمەن ساياسي كۇشكە اينالعان سالافيزم يدەولوگياسى اراب ەلدەرىمەن شەكتەلمەي، الەمنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىنا تارالىپ ۇلگەردى. سالافيزم كوزقاراستارى قازاقستان مۇسىلماندارى اراسىندا، اسىرەسە جاستار ورتاسىندا كەڭىنەن تارالىپ، تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر مەن قاقتىعىستارعا نەگىز بولىپ جاتقانى بەلگىلى. بىلتىرعى جىلى اقتوبە، الماتى قالالارىندا ورىن العان كەلەڭسىز جاعدايلاردا وسى اعىم وكىلدەرىنىڭ ارەكەتى بولاتىن.

ءسالافيزمنىڭ يدەولوگياسىنىڭ نەگىزى بۋكۆاليزمگە، ياعني قۇران اياتتارى مەن حاديستەردىڭ مازمۇنىن تۇسىنبەي، تۋرا ماعىناسىندا سوزبە-ءسوز تۇسىنۋگە، اقىل-پاراساتتى قولدانباۋعا نەگىزدەلگەن. ولار استارلى ماعىنالى اياتتار مەن حاديستەردىڭ تەك سوزدىك ماعىناسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ىشكى مانىنە ۇڭىلمەستەن سول كۇيىندە قابىلداۋ كەرەكتىگىن العا تارتادى. مۇنداي يدەيالار تاريحي تۇرعىدان دالەلدەنگەن ءمازھابتار ينستيتۋتىن جوققا شىعارىپ، ء«ار مۇسىلمان تىكەلەي ءوزى قۇران مەن حاديسكە جۇگىنىپ ءپاتۋا بەرە الادى» دەگەن ءۇستىرت ءارى شەتىن كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋىنا الىپ كەلەدى. ال، بۇل كوزقاراس قازىرگى كەزدە دىنىشىلىك الاۋىزدىق پەن پىكىر قايشىلىقتارىنىڭ تۋىنداۋىنا جول اشۋدا.

ءمازھاب ۇستانبايتىنداردىڭ پىكىرى بويىنشا ءاربىر ادام ءدىندى، شاريعاتتى ءوز بەتتەرىنشە وقىپ، ۇيرەنە الادى. ول ءۇشىن اراب ءتىلىن مەڭگەرۋ جەتكىلىكتى. اراب ءتىلىن بىلگەن ادام قۇراندى دا، سۇننەتتى دە ءوز بەتىنشە وقىپ، ءدىن قاعيدالارىن تۇسىنە الادى. ياعني، ەشقانداي مازھابقا ەرۋدىڭ، ۇستانۋدىڭ قاجەتى جوق.

اقىلدى شەكتەپ، كەڭىنەن وي قورىتۋعا جول بەرمەيتىن سالافيلەر ء«دىندى اقىلمەن تۇسىنۋگە بولمايدى، ول - فيلوسوفيا، ياعني اداسۋشىلىق» دەگەن قاعيداتتاردى قويىپ، اياتتار مەن حاديستەردىڭ نەگىزگى مانىنە، ولاردىڭ قانداي جاعدايدا، قاشان ايتىلعانىنا قاراماستان تىكەلەي ماعىنادا قابىلداۋعا تىرىسادى. اقىل قورىتىپ، وي جۇگىرتۋگە شەكتەۋ قوياتىندىقتان، ولاردىڭ قاتارىنا جاڭادان قوسىلعان ادام ەركىن ويلاۋ قابىلەتىنەن ايىرىلىپ، ماڭگۇرتكە اينالادى. ويتكەنى، ونداي ادام اياتتىڭ، ءحاديستىڭ استارىنا ۇڭىلۋگە دارمەنسىز، ويتكەنى ونىڭ ءبىلىمى جەتكىلىكسىز، ماتىندەردى تەك سالافيلەر تۇسىندىرگەن قالىپتا قابىلداپ الادى دا، باسقاشا ويلاۋدى كۇنا سانايدى.

سالافيلەردىڭ ءماتىننىڭ تىكەلەي مانىنە جۇگىنۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى ادامعا ءتان سيپاتتاردى جاراتۋشىعا تەلۋ بولىپ تابىلادى. يسلام تۇرعىسىنان الىپ قارايتىن بولساق، بۇل جاراتۋشىنىڭ ەسىمدەرى مەن سيپاتتارىنا بايلانىستى تۇسىندىرمە بەرمەي، تىكەلەي ءتۇسىنۋ، قابىلداۋ جانە ءتۇسىندىرۋ ءادىسى دەگەندى بىلدىرەدى.

الايدا، جاراتۋشى ەشبىر جاراتىلىسقا ۇقسامايتىندىقتان، ونى قانداي دا ءبىر نارسەمەن سالىستىرۋ ارقىلى ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان يسلام عۇلامالارى «اقىلعا سالىپ قالاي پايىمداساڭ دا، اللا ءبارىبىر ودان وزگەشە» دەپ ەسكەرتكەن. ماسەلەن، اللاعا مەكەن مەن ۋاقىتتىڭ ىقپالى جۇرمەيتىنى تۋرالى قازاقتىڭ دانا ويشىلى اباي دا ءبىر ولەڭىندە جازىپ قالدىرعان بولاتىن. وندا:

«مەكەن بەرگەن حالىق قىلعان ول ءلا ماكان،

ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟

جانە وعان قايتپاقسىڭ ونى ويلاماي،

باسقا ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟!» - دەلىنگەن.

ولاي بولسا، مۇنداي كوزقاراستار حانافي ءمازھابىن ۇستاناتىن مۇسىلمان ۇمبەتىنەن ەرەكشەلەنۋ، مۇسىلماندار اراسىندا جىكشىلدىك تۋدىرۋدى كوزدەۋ دەگەن ءسوز.

مۇنداي بۋكۆاليستىك يدەيالار كوپتەگەن ءدىني ۇعىمداردىڭ شىنايى ءمانىنىڭ بۇرمالانىپ تۇسىندىرىلۋىنە، سول ارقىلى قازىرگى كەزدە بەلەڭ الىپ وتىرعان ءدىني ەكسترەميزمنىڭ ورشۋىنە سەبەپ بولىپ وتىر. «جيھاد»، «تاكفىر»، «تاعۇت»، «حيجرا»، «شيرك»، «بيدعات» سەكىلدى ۇعىمداردىڭ ماعىناسىن بۇرمالاۋ ناتيجەسىندە تاكفىرشىلدىك يدەياسىن دامىتۋعا، سونىڭ ناتيجەسىندە ءوز قاتارلارىنداعى ادامداردىڭ راديكالدانۋىنا سەبەپ بولۋ ارقىلى ەلدەگى تىنىشتىق پەن كەلىسىمنىڭ بۇزىلۋىنا جول اشۋدا.

بۇگىنگى كۇنى تەرىس پيعىلدى اعىم وكىلدەرى قۇراندا بەرىلگەن «جيھاد» جانە «حيجرەت» ۇعىمدارىن ءوز مۇددەلەرىنە بۇرمالاپ قولدانىپ ءجۇر. ولاردىڭ بۇل ۇعىمدارعا بەرگەن تۇسىندىرمەسىن قابىلداعان كوپتەگەن ازاماتتار ءوز ەلدەرىن مۇسىلماننىڭ ەمەس، كاپىردىڭ ەلى دەپ ساناپ، سيريا اۋماعىنا «حيجرا» جاساپ، قونىس اۋدارعانىن بىلەمىز. بۇل جاعدايدىڭ ورىن الۋىنا وسىنداي تەرىس پيعىلدى اعىمداردىڭ ۋاعىزشىلارىنىڭ ءدىني ءبىلىمى تولىق ەمەس ازاماتتاردى ارباپ، قاندى قاساپ بولىپ جاتقان سيريا، يراك ەلدەرىنە «حيجرا جاساۋعا» شاقىرۋى سەبەپ بولىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس.

  الايدا حيجرا جاساۋ ۇرانىن تۋ ەتىپ سوعىس ايماقتارىنا اتتانۋشىلاردىڭ مۇنداي ارەكەتتەرىنىڭ يسلام ءدىنى سەنىمىندەگى حيجرامەن ەشقانداي بايلانىسى جوق ەكەنى ايقىن. يسلامدا بۇل ءسوز مۇسىلمانداردىڭ دىنىنە بايلانىستى وزگەلەردەن قىسىم كورۋىنە بايلانىستى باسقا ەلگە قونىس اۋدارۋىن بىلدىرەدى. ياعني، مۇسىلمانداردىڭ دىندەرىنىڭ پارىزدارىن ورىنداۋىنا تىيىم سالىنىپ، مەشىتتەر جابىلىپ جاتسا عانا باسقا جاققا قونىس اۋدارۋى مۇمكىن. الايدا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەشبىر ءدىننىڭ ناسيحاتتالۋىنا قىسىم قويىلىپ وتىرعان جوق. مۇسىلماندار دا قۇلشىلىقتارىن ەركىن اتقارۋدا. ەلدە قانشاما ءزاۋلىم مەشىتتەر بوي كوتەرىپ، كوبەيىپ جاتىر. مەملەكەت تاراپىنان جاسالعان وسىنداي جاعدايلاردى جوققا شىعارىپ، «تازا يسلام» ەلىن اڭساپ ەلدەن اۋا كوشكەندەر - تەك باردى باعالاماۋشىلار دەگەن ءسوز.

حيجرا جاساۋ تۋرالى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى «يسلامنىڭ نەگىزگى رامىزدەرى مەن راسىمدەرىن اتقارۋعا رۇقسات ەتىلگەن مەملەكەتتەن وزگە ەلگە كوشۋگە ەشبىر قاجەتتىلىك جوق» دەپ ءوز ۇستانىمىن كورسەتىپ بەردى. سوندىقتان دا ازاماتتاردىڭ تاياۋ شىعىس ايماعىنداعى سوعىس الاڭدارىنا كەتۋىنىڭ يسلام دىنىندەگى حيجرەت جاساۋ تۇسىنىگىمەن ەشقانداي بايلانىسى جوق دەۋگە بولادى.

          «جيھاد» تۇسىنىگىن دە تەرىس پيعىلدى اعىمداردىڭ ءدىني ءبىلىمى تاياز ازاماتتاردى ازعىرۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە پايدالانادى. ولاردىڭ تۇسىنىگىندەگى «جيھاد» - «كاپىر» دەپ ساناعان ادامدارىن اياۋسىز قىرۋ، اتۋ، جارىپ جىبەرۋ، ايەلدەردى، بالالاردى قۇلدىققا سالۋ، ولاردى ازاپتاپ قيناۋ سياقتى وزبىرلىق ارەكەتتەرى. ءدىني ماتىندەردى وزدەرىنىڭ پايىمى مەن مۇددەلەرىنە سايكەس بۇرمالاپ تۇسىندىرگەن تەرىس پيعىلدى اعىمداردىڭ ۇگىت-ناسيحاتتارىنىڭ ناتيجەسىندە سانالارى ۋلانعان ساۋاتسىز ازاماتتار اتا-اناسىن، تۋعان جەرىن تاستاپ، اللا جولىندا «جيھادقا» اتتانۋدا. ال نەگىزىندە جيحاد ۇعىمىنىڭ ءمانى وسىنداي ما؟ ارينە، جوق.

          جيھادتىڭ ءبىر ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن كۇش جۇمساۋ، كۇرەسۋ، ءدىندى، وتاندى، مال-مۇلىكتى قورعاۋ ەكەنىن وسىعان دەيىنگى يسلام عۇلامالارى ايتىپ تا، جازىپ تا كەلە جاتىر. ياعني، جيھاد - ەڭ الدىمەن ادامنىڭ ءوزىن جانە ىشكى جان دۇنيەسىن تۇزەتۋى دەگەن ءسوز. مۇسىلماننىڭ ءوز ناپسىسىمەن كۇرەسى دەگەندى بىلدىرەدى.

ال وسىنداي ءدىني ۇعىمداردى بۇرمالاۋشى اعىمداردىڭ نەگىزگى كوزدەگەن نارسەسى -مۇسىلماندار اراسىندا جىك تۋدىرىپ، ولاردى ىدىراتۋ. بۇل ءۇشىن ولار وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىن ۋلاپ، ولاردى ۇلتتىق قۇندىلىعىنان ايىرۋ ارەكەتتەرىن قولدانادى. ساناسى ۋلانىپ، قالىپتاسقان قۇندىلىقتاردان الىستاعان جاس بۋىن وكىلدەرى كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، ەركىن ويلاۋدان قالادى. ماڭگۇرتكە اينالادى. ءوز تۋعانىنان، اتا-اناسىنان اجىراپ، قوعامنان وقشاۋلانادى.

مىنە، وسىنداي شەتىن كوزقاراستاردى ۇستاناتىن يدەولوگيالىق اعىمدار ۇلتارالىق، دىنارالىق قاتىناستارعا جىك ءتۇسىرىپ، ۇلت تۇتاستىعىنا، مەملەكەت تۇراقتىلىعىنا، ءداستۇرلى ءدىني قۇندىلىقتارعا ۇلكەن قاتەر توندىرەتىندىكتەن، ولاردىڭ ەل اۋماعىندا تارالۋىنا بارشامىز بەل شەشە ات سالىسۋىمىز قاجەت. سەبەبى، قازىردەن مۇنداي يدەولوگيانىڭ تارالۋىنا توسقاۋىل قويا الماساق الداعى ۇرپاقتىڭ كۇنى نە بولارى كۇماندى. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ءوزىن تاريحتا ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالۋىنىڭ العىشارتى – ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى دىنىنەن، تىلىنەن، دىلىنەن اجىراماۋى ەكەنى بەلگىلى نارسە. وسىنداي قۇندىلىقتارىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ – حالقىنا جاناشىر ءاربىر جاننىڭ ازاماتتىق پارىزى دەپ سانايمىن.

باقىتجان ساتەرشينوۆ، قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ءدىنتانۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

Abai.kz