اياۋلى جارىم اكىم باقىتجامال

(فاتيحا) سارىبايقىزىنىڭ رۋحىنا

I. «ۋاقىت بەلدەۋىنىڭ» وركەنيەتتەرى

قازاقستان ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ (ناتسيا) بۇگىنگى قالىپتاسۋى مەن بولاشاقتاعى دامۋىنداعى ماڭىزدى ماسەلەسىنىڭ بىرەگەيى - ول حالقىنىڭ ساپاسىن كوتەرىپ، سانىن ءوسىرۋ ياعني دەموگرافيالىق ماسەلەسىن وڭ شەشۋ بولىپ تابىلادى. 

گ.ۆ.ف.گەگەل، “ۇلتتىڭ تىرەگى قۇداي يدەياسىن قۇرايتىن نەگىزگە سۇيەنەدى. مەملەكەتتىڭ ەرەكشە فورماسى، ونىڭ قۇرىلىمى دىننەن شىعادى... حالىقتىڭ رۋحى ەرەكشەلەنگەن جانە ءدال جەكەلەنىپ انىقتالعان. ونىڭ سانا-سەزىمى ءار سالادان الىنادى; سول بەلگىلى سانا-سەزىمگە ول ءوزىنىڭ ساياسي قۇرىلىمى، ءوزىنىڭ ونەرى، ءوزىنىڭ بىلىمىمەن كەلەدى...  حالىق ءوزىنىڭ ميفولوگياسىن انىقتاعان جاعدايدا عانا ءومىر سۇرەدى. ول ميفولوگيا حالىق قالىپتاسقان جاعدايدا عانا پايدا بولۋى مۇمكىن، ال ازىرگە حالىق كورىنبەي ادامزاتتىڭ ىشىندە شىرمالىپ جاتقاندا جارىق دۇنيەگە شىعا المايدى. حالىق ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن الىپ بولماعان، ءبولىنىپ شىعۋ جانە قالىپتاسۋ جاعدايىندا وسىنداي پايدا بولۋ بولادى. ءتىل حالىقپەن بىرگە پايدا بولادى” دەيدى (1).

ءۇش عاسىرعا سوزىلعان وتارلىق جانە توتاليتارلىق جۇيەنىڭ شىرماۋىنان شىققان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ نەگىزى بەرىك، كورشىلەرىمەن تەڭ ساياسات جۇرگىزىپ، مەملەكەتتىڭ عۇمىرى ماڭگى بولۋى ۇلتتىڭ سانى مەن ساپاسىنا تىكەلەي بايلانىستى. 

قىتاي، ءۇندىستان سياقتى حالقى تەز وسەتىن شىعىس حالىقتارىنا قاراعاندا قازاقتىڭ سانى وسپەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى كوشپەندىلەرگە ءتان شارۋاشىلىقتى راتسيونالدى جۇرگىزۋمەن قاتار، وتباسى سانىن شەكتەۋگە نەگىزدەلگەن كەزدەن قالعان ء«داستۇر»، سونىڭ اينالاسىنداعى زامان وزگەرسە دە كونەدەن وزگەرمەي كەلە جاتقان تيىمدار.

قازىر بىزدەر، سانى 1,23 ملرد ءۇندىستان مەن 1,45 ملرد قىتاي حالقىنىڭ تەز وسۋىنە، قالا بەردى سوڭعى 25 جىلدا سانى 53%-كە ءوسىپ، 20-دان 31,8 ملنعا جەتكەن وزبەك اعايىندارعا تاڭ قالۋدان باسقا امال قالماۋدا. مەنتاليتەتتەرى مەن دۇنيەتانىمدارى قازاققا جاقىن وسى شىعىس حالىقتارىنىڭ الاش ۇرپاقتارىنان ايىرماشىلىعى نەدە؟! ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن باسقا حالىقتاردا وسى ماسەلەنىڭ قالاي شەشىلەتىنىن تاريحي تۇرعىدان سارالاپ، ونى وزىمىزگە پايدالانىپ كورەيىك.

گ.ۆ.ف.گەگەل، «قىتاي مەن ءۇندىستاندى ماڭگى ەل»، دەيدى (2). ونىڭ سەبەبى، ولاردىڭ سانى وتە كوپ بولعاندىقتان بۇل ەلدەردى ەشبىر جاۋ الا الماۋىندا. كەرىسىنشە، ولار سىرتتان كەلگەن كەز-كەلگەن جاۋدى وزىنە ءسىڭىرىپ (اسسيميلياتسيا) الادى.

بۇل ەكى حالىقتىڭ سانىنىڭ وسىنشاما وسۋىنە نە سەبەپ بولدى؟

قىتاي حالقىنىڭ ء«وسۋ فەنومەنى» ب.د.د. VI ع. پايدا بولعان «داو ماحابباتى» («داو») فيلوسوفياسىنان باستالادى. ول ءىلىم بويىنشا «داونى» مەڭگەرگەن ادام ول جاسى مەن جىنىسىنا قاراماي جىنىستىق قاتىناستىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرگەن، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا جانى مەن ءتانى ساۋ، ءارى ۇيلەسىمدى («سەكسۋالنىي») تۇلعا بولىپ تانىلادى. بۇل ءىلىمدى مەڭگەرگەن مۇگەدەكتەردىڭ ءوزى (قول، نە اياعى جوق ت.ب.) ودان حابارى جوقتاردان گورى جىنىستىق قاتىناستا تارتىمدى بولىپ سانالادى جانە ونى مەڭگەرگەن 70-تەگى ادام 20-25 جاستاعىلارمەن جىنىستىق قاتىناستا تەڭ بولادى، ياعني ول جەردە ادامداردىڭ ءبارى تەڭ، جاسقا ت.ب. ەشقانداي شەكتەۋ قويىلمايدى، بارلىق قاتىناس يان مەن ين (جان مەن ءتان) قوسىلۋىنان بولاتىن گارمونيالىق ۇيلەسىمگە نەگىزدەلگەن. ۇلتتىق فيلوسوفياعا اينالعان داو ماحابباتى ءىلىمى كونە قىتايلىقتاردىڭ ساناسىن تۇپكىلىكتى وزگەرتىپ، ولاردىڭ تەز قارقىنمەن ءوسىپ-ءونۋىنىڭ نەگىزى بولدى.

1950 جىلدارى 450 ملننان استام قىتايلىقتاردىڭ سانى سوڭعى 70 جىلدا ءبىر ميللياردقا ءوستى.

سونىمەن قاتار، ب.د.د. ءى عاسىرلاردا باستالعان قىتاي مەملەكەتىنىڭ ىشىندەگى باسقا حالىقتاردى جانە كورشى ەلدەردى جاۋلاپ الىپ اسسيميلياتسيالاۋ ساياساتى بويىنشا 1912 جىلعا دەيىن قىتايدى التى عاسىر بيلەگەن مانجۋر نەمەسە قاراقىتايلار (تۇركىلەردىڭ ءبىر تارماعى) تىلدەرىنەن ايىرىلىپ حانسۋلىق بولىپ كەتتى. حۇبىلاي حاننىڭ كەزىندە (ب.د. XIVع.) قىتايلىقتار وتارلاۋشى مونعۇلداردى دا اسسيميلياتسيالادى. ءماسيميدىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ۇيعىردىڭ جارتىسىنان استامىن بىرنەشە عاسىر بويى زورلىقپەن ەلدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىنە كوشىرۋ ارقىلى قىتايلاندىرعان...

ب.د.د. ءى مىڭجىلدىقتا عۇندار مەن قىتايدىڭ اراسىنداعى شەكارا حۋانحە وزەنى ارقىلى وتكەن. ودان بەرى قىتاي جەرىن ەكى ەسە ۇلكەيتىپ قازىرگى تەرريتوريانى يەمدەنسە، تۇركىلەر سونشاما جەردەن ايىرىلدى. قازىر شىعىس تۇركىستاندى ءوزىنىڭ تاريحي اتاۋىمەن اتاۋعا تيىم سالىنعان جانە ونداعى 50 ميلليونعا جۋىق تۇركى (ۇيعىر، قازاق، وزبەك، قىرعىز، تاتار ت.ب.) حالىقتارى اسسيميلياتسيالانۋدا.

ب.د.د. 2700 جىلدارى كونە عۇننىڭ استاناسى وردوستان بارعان حۋاندي، 30 نوكەرىمەن العاشقى قىتاي مەملەكەتىن قۇرىپ، جازۋدى ۇيرەتتى. قىتاي عۇنداردان تەمىر مەن سۇيەك وڭدەۋ (العاشقى قىتاي وركەنيەتى گانسۋ، شەنسي ت.ب. قالالاردا تەر دا-شاردەن تاپقان), ءتاڭىردىڭ قۇدىرەتىمەن بولعان يمپەراتور ياعني مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى، مۇشەل كۇنتىزبەسى،  ارۋاقتارعا سيىنۋ (كونفۋتسي ءىلىمىنىڭ نەگىزى), ۇلتتىق تاڭبا-توتەم ايداحاردى (جىلان) ت.ب. كوپتەگەن جاڭالىقتاردى سۇلىكتەي سورىپ العانىمەن، وزدەرى ىستەگەن جاڭالىقتاردىڭ ەشقايسىسىن شەتكە، ونىڭ ىشىندە كورشى عۇن-تۇركىلەرگە بەرمەدى (2ا). عۇندار (تۇركىلەر) قىتايدىڭ وسى ساياساتىنا قارسى ەش امال تابا الماعاندىقتان جەرىنەن، ەلىنەن، مەملەكتىنەن، سانىنان ايىرىلىپ كەلەدى.

ونىڭ نەگىزگى سەبەبىن كۇلتەگىننىڭ، ء«بىز دە قىتايلار سياقتى قالالار سالايىق» دەگەندە، وعان تونىكوكتىڭ، «سەنىڭ حالقىڭ قىتايدىڭ نەبارى 2%-ىن قۇرايدى. ەگەر قالا سالساڭ ولار ەرتەڭ اق جاۋلاپ الادى» دەگەن جاۋابىنان كورەمىز. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەگەن وسى. 

قحر زاڭى بويىنشا حانزۋعا تۇرمىسقا شىققان باسقا ۇلتتىڭ قىزدارى بىردەن قىتايلىق بولىپ شىعادى. سونداي زاڭ قابىلداۋعا قاۋقارسىز ءبىزدىڭ بيلىك پەن پارلامەنت جەردى شەتەلدىكتەرگە بەرۋ، ەۆرازەس-كە كىرەردەگى ەلگە ءتيىمسىز زاڭدار قابىلداۋدا الدارىنا جان سالمايدى.

ءۇندى حالقى سانىنىڭ ءوسۋى بۋددا دىنىنە جانە ب.د. ءىىى-ءىV ع. گۋپت مەملەكەتىندە پايدا بولىپ تاراعان ۆاتياسيايانانىڭ كاما تاقىرىبىنا ياعني سەزىم، ەموتسيونالدىق ءومىر، (ۆوجدەلەنيا), ماحابباتقا ارناعان كونە ءۇندىنىڭ كاماسۋترا تراكتاتى زور اسەر ەتتى. كاماسۋترادا ماحاببات تاقىرىبى، ونىڭ ادام ومىرىندەگى ءرولى، قىز بەن جىگىتتىڭ جانە سەمياداعى ايەل مەن ەركەكتىڭ قارىم-قاتىناستارى، ۇيلەنۋ تويى، جاقسى ازامات بولۋ، جىنىستىق قاتىناستار («قۇدايدىڭ ارەكەتى» رەتىندە) سيپاتتالادى.   

ۆاتسيايانا بويىنشا جىنىستىق قاتىناستىڭ ەشقانداي ۇياتتىعى جوق، بىراق ونىمەن جەڭىلتەك اينالىسۋ – ول كۇنا بولىپ تابىلادى. كاماسۋترانىڭ 64 ءبولىمىنىڭ بەستەن ءبىرى عانا جىنىستىق قاتىناستارعا ارنالعان.

ونىڭ حالىققا كەڭىنەن تاراعانى ۇندىستانداعى بۋددا حرامدارىندا كاماسۋترا ياعني جىنىستىق قاتىناستىڭ 85 پوزاسىنىڭ «قۇدايدىڭ ارەكەتى» بەينەسىندە تاستا بەينەلەنۋى. ول جىنىستىق قاتىناستى قۇدايدىڭ دەڭگەيىنە دەيىن دارىپتەۋ بولىپ تابىلادى. ول ارينە، «قىزعا قىرىق جەردەن تيىم سالاتىن» قازاققا جات ۇعىم. بىراق، وسى جىنىستىق قاتىناستى قۇدايلارمەن تەڭەستىرۋدىڭ ارقاسىندا ءۇندى حالقى سونشاما ءوسىپ-ءونىپ، ۇلى مەملەكەتكە اينالىپ وتىر.

جاراتقاننىڭ ءوزى ادام دەنە مۇشەلەرىن، ونىڭ ىشىندە جىنىس ورگاندارىن، - ول ءوسىپ-ءونسىن، ۇيرەنىپ ءوزىن-ءوزى تانىسىن، دۇنيە مەن ءومىردىڭ قىزىعىن كورسىن، باقىتتى بولسىن، ۇلت بولىپ دامىسىن دەپ جاراتقان. جىنىستىق قاتىناسسىز، سەزىم تولىق ەمەس، ونسىز ماحاببات تا بولمايتىنى اكسيوما! جىنىس ورگاندارى (پروستاتانى ەكىنشى جۇرەك دەيدى) مي مەن جۇرەك سياقتى تولىققاندى ورگاندار. ۇرپاق جالعاستىعى ياعني تىرشىلىك كوزى سول ورگاندار بولعاندىقتان، ولاردىڭ ءرولى باسقالاردان الدەقايدا ماڭىزدى ەكەنىن جوعارىداعى كورشىلەر ەرتە تۇسىنگەن.

ءۇندى فيلمدەرىنىڭ نەگىزگى اتريبۋتتارىنا اينالىپ، الەمگە تارالعان شىعىس ونەرىنىڭ ماقتانىشى «قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ىشپەن بيلەۋ» ونەرى مەن قىزداردىڭ كىندىگىن اشىپ ءجۇرۋى كاما ىلىمىمەن قاتار دامۋدا. 

ال، قازاق بولسا قۇدايدىڭ بەرىپ تۇرعان ريزدىعى – پەرزەنت وسىرۋگە دارمەنسىز بولىپ قالۋدا جانە بۇل ماسەلەنى شەشۋدە كورشى قىتاي مەن ءۇندى حالىقتارىنان 2,0-2,5 مىڭ جىلعا كەيىن قالدى جانە ۇلتتىڭ ءوسۋ ماسەلەسىندەگى سانانى وزگەرتپەسە، وندا ءالى قالا بەرمەك.

بارلىق قاسيەتتى كىتاپتاردا ادامدى جانە حالىقتى قۇداي جاراتتى دەيدى. يسلامدا ادامنىڭ جىنىستىق قاتىناسى، سەميا مەن ۇرپاق ماسەلەسىنە جۇيەلى جانە تەرەڭ كوڭىل بولىنگەن. قۇران كارىم مەن حاديستەردە مۇحاممەد (ع.س.) پايعامباردىڭ جىنىستىق قاتىناستى رەتتەۋ، ءبىر ۇيدە ءتورت ايەل بولسا ولارمەن اراداعى سەميالىق قاتىناستاردىڭ كەزەگى، مەنوپاۋزا كەزىندەگى ايەلدىڭ گيگيەناسىنان باستاپ، سەميا مۇشەلەرىنىڭ اراسىنداعى كوركەم مىنەز بەن بالا تاربيەسى، اتا-انانى قۇرمەتتەۋ (مىسالى، «باقىت دەگەن انانىڭ تابانىندا»، «اناڭدى مەككەگە ارقالاپ بارساڭ دا بورىشىڭنان قۇتىلمايسىڭ» ت.ب.) ت.ب. كوپ كوڭىل بولىنگەن. يسلام ءىلىمى بويىنشا ۇرپاق سانىنىڭ وسۋىنە بارلىق جاعداي جاساپ، ونىڭ تەجەۋگە ەشقانداي شەك قويىلمايدى. ءتىپتى، مۇحاممەد پايعامبار (ع.س.) جاستاردىڭ ەرتە جاستا ۇيلەنىپ، كوپ پەرزەنتتى بولۋ كەرەك ەكەنىن دە وسيەت ەتىپ كەتكەن. 7-8 عاسىرلاردا مۇسىلماندار وزگەلەردەن قاراعاندا الدەقايدا سانى از ەدى، بۇگىندە مۇسىلمان ءدىنىن ۇستاناتىن ۇلتتاردىڭ سانى تەز ءوسىپ، بۇگىندە الەم حالىقتارىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن قۇرايدى. سونىمەن قاتار، دىنگە بىزدەن الدەقايدا بەرىك وزبەك اعايىندار جاقسى قارقىنمەن وسكەندە، قازاقتىڭ وسە الماۋى ءبىزدىڭ يسلام وركەنيەتىن تولىققاندى قابىلداي الماي وتىرعانىمىزدى كورسەتەدى. بۇل جەردە ماسەلە دىندە ەمەس، قازاقتىڭ كەرىتارتپا جورالعىلارى مەن زامانعا ساي كەلمەيتىن كەيبىر ۇعىمدارىندا.

(جالعاسى بار)

Abai.kz