الەمدىك تاريحتا دەربەس ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن ايرىلۋ كەيبىر ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ جويىلۋىنا اكەپ سوققان سەبەپتەردىڭ ءبىرى رەتىندە كەلتىرىلەدى. ياعني، حالىقتىڭ، ەلدىڭ بولاشاعى، ونىڭ رۋحاني، ينتەللەكتۋالدىق دامۋ باعىتى وقۋ جۇيەسىنە، ءبىلىمنىڭ ساپاسىنا، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ جاي-كۇيىنە تىكەلەي بايلانىستى.           

قازاقستاندىق ءبىلىم سالاسىنىڭ شىنايى جاي-كۇيى، كەيبىر تەرىس قۇبىلىستاردىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارى، رەفورمالاردىڭ پايداسى مەن زيانى جايىندا عالىم، قازاقستانداعى سالىستىرمالى پەداگوگيكا جانە وقۋلىق ساپاسى مونيتورينگى باعىتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، پەداگوگيكا عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى اسقاربەك قۇسايىنوۆتىڭ پىكىرىنە قۇلاي تۇرەيىك. 

- قازىرگى قازاقستاندىق ءبىلىم بەرۋ كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ءبىلىم جۇيەسىن مۇرا ەتىپ الدى. ال، كەڭەستىك ورتا ءبىلىم ساپاسى جوعارى بولدى دەپ مويىندالادى.  وندا نەگە ءبىلىم ساپاسى تومەندەپ كەتتى؟        

ا.قۇسايىنوۆ: راس، كەڭەس وداعىندا ورتا ءبىلىم ساپاسى جوعارى بولدى، ول الەمدە العاشقى ۇشتىكتەن ورىن الدى. بارلىق مەكتەپتەردە، قازاق مەكتەپتەرىندە دە، بارلىق پاندەر بويىنشا ءار ساباقتى جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋگە مۇمكىندىك بولدى. تەك ورتا ءبىلىم جۇيەسىن قاجەتتى وقۋ-ادىستەمەلىك جانە زەرتحانالىق قۇرال-جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا 100-دەن اسا ءىرى كاسىپورىن جۇمىس جاسادى. 

ۇستازدار الەۋەتى جوعارى ەدى، جاقسى جالاقى دا الدى. ولارعا ۇكىمەت تاراپىنان كوپتەگەن قامقورلىق جاسالدى. سوندىقتان ۇستازدىق ماماندىققا كوپتەگەن تالانتتى جاستار باردى، ولار جاقسى ءبىلىم الدى. ۇلكەندى-كىشىلى ءبىلىم مەكەمەلەرىندە وزدەرىنىڭ ساليقالى ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ، ادامي قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا حالىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەنە ءبىلدى. 

ول ۋاقىتتا ءبىلىم ساپاسىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە بولۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، ءبىلىم بەرۋ سالاسى عىلىمي نەگىزدە دامىپ وتىردى. كەڭەستەر وداعىنىڭ پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسى وداقتىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى دەڭگەيىندە باعالاناتىن، ون مىڭنان اسا عالىمدار جۇمىس جاسايتىن، قۇزىرلى اكادەميا بولاتىن. ءبىلىم سالاسىن دامىتۋعا قاتىستى ۇكىمەتتىك، مينيسترلىك دەڭگەيلەردە قابىلداناتىن بارلىق شەشىمدەر، نەگىزىنەن، وسى اكادەميانىڭ عىلىمي جانە تاجىريبەلىك زەرتتەۋلەرىنە نەگىزدەلىپ دايىندالدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كەڭەستىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى عىلىمي نەگىزدە دامىدى.

- كەڭەستىك ءبىلىم جۇيەسىنىڭ امبەباپ ادام قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلعانى ءمالىم. بۇل جۇيەنىڭ تاعى قانداي كەمشىلىكتەرى بولدى؟ 

- كەڭەستىك ءبىلىمنىڭ دە تەرىس تۇستارى بولدى. سونىڭ بىرەرىنە توقتالايىن. حح عاسىردىڭ 80 جىلدارى عىلىم مەن تەحنيكا قارقىندى دامۋ جولىنا ءتۇستى. سالا ماماندارى مەن عالىمدارى مەكتەپتە وقىتىلاتىن پاندەردىڭ مازمۇنىن سول جەتىستىكتەر نەگىزىندە تولىقتىرىپ وتىرۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، سولاردىڭ ىقپالىمەن پاندەردىڭ مازمۇنى ۇلعايىپ، ءتىپتى جاڭا پاندەر دە ەنگىزىلە باستادى. وسىنداي ساياساتتىڭ ارقاسىندا حح عاسىردىڭ اياعىندا مەكتەپتە وقىتىلاتىن پاندەر بويىنشا بەرىلەتىن ءبىلىم كولەمى بالالاردىڭ ءبىلىمدى مەڭگەرۋ قابىلەتىنەن ارتىپ كەتتى. مىسالى، ك.د.ۋشينسكي: ء«بىز بالالاردىڭ باسىنا ەشتەڭەگە دە كەرەگى جوق ءارتۇرلى قوقىستى ءۇيىپ-توگىپ جاتىرمىز، كەيىن ادام ونى ومىردە قولدانبايدى»، – دەپ جازدى. بىراق، ودان ءتيىستى قورىتىندىلار جاسالمادى. مۇنداي قاتەلىكتەر ءبىلىم ساپاسىنا كەرى اسەر ەتتى.     

قازاقستاننىڭ ءوز ماقسات-مۇراتىنا ساي جاڭا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جاساۋ جۇمىستارىن قولعا العاندا، ءبىز وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردى ەسكەرىپ، الدىمەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىن دامىتۋدىڭ عىلىمي جۇيەسىن جاساۋىمىز كەرەك ەدى. وكىنىشە وراي، ونداي جۇمىستار دەر كەزىندە اتقارىلمادى. بىرىنشىدەن، كادر تاپشىلىعى قاتتى سەزىلدى، ەكىنشىدەن،   قاراجات تاپشىلىعى قول بايلاۋ بولدى. وكىنىشكە وراي، ودان كەيىنگى جىلداردا جۇرگىزىلگەن بارلىق رەفورمالار دا عىلىمي نەگىزسىز جۇرگىزىلەتىن بولدى.   

- جىلدان جىلعا ءبىلىم بەرۋ ساپاسى دا، تيىسىنشە، مامانداردىڭ بىلىكتىلىك دەڭگەيى دە تومەندەپ بارادى. وتاندىق ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟  

- ول ءۇشىن، الدىمەن، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى جاقسى دامىعان ەلدەردى انىقتاپ، ولار وسىنداي كورسەتكىشتەرگە جەتۋدە قانداي ۇستانىمداردى نەگىزگە العاندارىن ءبىلۋ كەرەك; ەكىنشىدەن، الەم ەلدەرىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىن زەرتتەگەن عىلىمي-تاجىريبەلىك ەڭبەكتەردى مۇقيات تالداپ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قۇراۋشىلاردى انىقتاۋ كەرەك; ۇشىنشىدەن، وسى قۇراۋشىلار نەگىزىندە ەلىمىزدە اقتارىلعان جۇمىستاردى زەردەلەپ، قاجەتتى قورىتىندىلار جاساۋ  قاجەت.

بىزدەر وسى ماقساتتا ءبىراز جۇمىستار اتقاردىق. سوڭعى 10–12 جىلعى حالىقارالىق  PISA, TIMSS, PIRLS زەرتتەۋلەرىنىڭ قورىتىندىلارىن زەردەلەي وتىرىپ، شانحاي (قىتاي), سينگاپۋر، گونكونگ (قىتاي), فينليانديا، وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيا، تايۆان، كانادا جانە جاڭا زەلانديا ەلدەرىنىڭ وقۋشىلارى تۇراقتى تۇردە جوعارى ناتيجەلەر كورسەتەتىنىن انىقتادىق.

بۇل ەلدەردە عىلىمي نەگىزدە دايىندالعان ءبىلىم بەرۋ ساياساتى ىسكە اسىرىلادى. ولاردىڭ باستى ماقساتتارى: ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەر مەن مادەنيەتتى، انا ءتىلىن ساقتاپ دامىتۋ، رۋحاني باي ادام تاربيەلەۋدى ىسكە اسىرۋ جانە مۇعالىمدەردىڭ كاسىبي قۇزىرەتتىلىگىن كوتەرۋ. ءبىر سوزبەن ايتار بولساق، باستى ماقسات – ادام تاربيەسى. بۇل ەلدەردە ءبىلىم رەفورماسى، ورتا ەسەپپەن، 10 جىلدا ءبىر رەت جۇرگىزىلەدى.    

جالپى، ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن ءۇش جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ جاقسارتۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ قاراستىرىلىپ وتىرعان كەزدەگى ناقتى جاعدايىن، جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن انىقتاۋ كەرەك; ەكىنشىدەن، وقىتۋ ناتيجەلەرىن جاقسارتۋ ءۇشىن قانداي جۇمىستار اتقارۋ قاجەتتىگىن تۇجىرىمداۋ كەرەك; ۇشىنشىدەن، ءار ەلدىڭ ورتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىنىڭ ەرەكشەلىگىن، تاريحىن، مادەنيەتىن، ساياساتى مەن قۇرىلىمىن ەسكەرە وتىرىپ، اتقارىلۋى قاجەتتى ءىس-شارالار كلاستەرىن دايىنداپ، ىسكە اسىرۋ كەرەك.

- ءبىلىم ساپاسىن انىقتاۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلەتىن حالىقارالىق زەرتتەۋلەر بويىنشا  قازاقستانداعى ءبىلىم ساپاسىنىڭ دەڭگەيى قانداي؟    

- ەلىمىز العاش رەت 2007 ج. TIMSS زەرتتەۋىنە قاتىستى. بۇل زەرتتەۋگە بىزدەن تەك 4-سىنىپ وقۋشىلارى عانا قاتىسىپ، ماتەماتيكا ءپانى بويىنشا 5-ورىن، جاراتىلىستانۋ ءپانى بويىنشا 11-ورىن الدا. بۇل جاقسى كورسەتكىش بولدى، حالىق قۋاندى. ال 2011 ج. زەرتتەۋگە 4 جانە 8-سىنىپ وقۋشىلارى قاتىستى. 4-سىنىپ وقۋشىلارى سايكەسىنشە 27-ءشى جانە 32-ورىنداردى يەلەنىپ، 4 جىلدا ءبىلىم ساپاسىنىڭ 22 جانە 21 ساتىعا تومەندەپ كەتكەنىن، ال 2007 جىلى 4-سىنىپتا وقىعان وقۋشىلار 2011 جىلى 8-سىنىپقا كەلگەندە، ولار وسى پاندەردەن سايكەسىنشە 17-ءشى جانە 20-ورىنداردى يەلەنىپ، وزدەرىنىڭ ءبىلىم ساپاسىن 4 جىلدا 12 جانە 9 ساتىعا تومەندەتىپ العاندارىن كورسەتتى. بۇل جاقسى نىشان ەمەس.   

PISA زەرتتەۋىنە ەلىمىز 2009 جانە 2012 جىلدارى قاتىستى. قازاقستاندىق وقۋشىلار وقۋ ساۋاتتىلىعى بويىنشا وسى جىلدارى 59-شى جانە 63-ورىنداردى، ماتەماتيكالىق ساۋاتتىلىق بويىنشا 53-ءشى جانە 49-ورىنداردى، ال جاراتىلىستانۋ-عىلىمي ساۋاتتىلىقتارى بويىنشا 58-ءشى جانە 52-ورىنداردى يەلەندى. بۇل ناتيجەلەر ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى ەلدەرى بويىنشا ورتاشا ناتيجەدەن كوپ تومەن.    

- وتاندىق ءبىلىمدى قيىن جاعدايدان الىپ شىعىپ، باسەكەگە قابىلەتتى ەتۋدىڭ ءبىر جولى قالىپتاسقان جۇيەنىڭ تەرىس تۇستارىنان باس تارتۋ. ءسىز جوعارىدا قازىرگى ۋاقىتتا مەكتەپتەردە قولدانىلىپ وتىرعان ء«بىلىم، بىلىك، داعدى» پاراديگماسىن وزگەرتۋ كەرەك دەدىڭىز. وسىنى ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز.  

-  ورتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ءبىلىم بەرۋ ء«بىلىم، بىلىك، داعدى پاراديگماسى» نەگىزىندە ىسكە اسىرىلعان ۋاقىتتا، وقۋ پروتسەسىندە وقۋشىلارعا مۇمكىندىگىنشە مولىراق ماتەريالدار بەرىلەدى. ول ءبىلىم، كوبىنە، ومىردەگى ناقتى جاعداياتتارمەن، ادامنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن ۇشتاستىرىلا بەرىلمەيدى.

مىسالى، قازىر تۇرمىس-تىرشىلىكتە ىدىس-اياق جۋ ءۇشىن كوپتەگەن سۇيىق جۋعىش زاتتار پايدالانىلادى. ولاردىڭ سىرتىندا حيميالىق قۇرامدارى جازىلعان. مەن بىردە، ءبىلىم جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىندا ءدارىس بەرگەندە، مۇعالىمدەردەن وسى زاتتاردىڭ قاسيەتتەرىن ايتىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرۋلەرىن سۇرادىم. ەشكىم دۇرىس جاۋاپ بەرە المادى. «حيميا ءپانىن سونشاما جىل وقىپ، سودان العان ءبىلىمىڭىزدى ومىردە قالاي پايدالانىپ جۇرسىزدەر؟» – دەگەن سۇراققا دا ەشكىم ماردىمدى جاۋاپ بەرمەدى.

دامىعان ەلدەر وسىنى ەرتەرەك ءتۇسىنىپ، وقۋ مازمۇنىن جۇيەلەۋمەن بىرگە وقۋشىلاردى تەك ءبىلىم الۋشى عانا ەمەس، وقۋ ۇدەرىسىنە بەلسەنە ارالاسۋشى دەڭگەيىنە كوتەرە الدى. ولاردىڭ وزدىگىنەن ءبىلىم الۋ، ونى ومىردەگى جاعداياتتاردا پايدالانا ءبىلۋ، ىزدەنۋشىلىك قۇزىرەتتىلىكتەرىن قالىپتاستىرىپ، دامىتىپ وتىر.

وكىنىشكە وراي، ءبىز ءالى ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىن جەڭىلدەتە الماي وتىرمىز. تاعى ءبىر مىسال، استاۋىش سىنىپتاردىڭ بەكىتىلگەن جاڭا ستاندارتىنا سايكەس اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالار ءپانىن 3-سىنىپتان باستاپ  وقىتۋ جوسپارلانعان. وسى ءپاننىڭ 3-ءشى جانە 4-سىنىپتارعا ارنالعان وقۋ باعدارلاماسىندا  «جەلىدە ورنالاسقان اقپاراتتىڭ بارلىعى ناقتى جانە پايدالى ەكەنىن انىقتاۋ»، «جەلىدە ەتيكالىق جانە قۇقىقتىق نورمالاردى بۇزۋ سالدارى تۋرالى وي قورىتۋ» دەگەن سياقتى تاپسىرمالاردى ورىنداۋ قاجەتتىگى جازىلعان. وسىنشاما كۇردەلى دۇنيەنى 3-ءشى جانە 4-سىنىپ وقۋشىلارى مەڭگەرە الا ما؟  

باسقا باعدارلامالاردا دا وسىنداي اسا كۇردەلى دۇنيەلەر كوپتەپ كەزدەسەدى.  

بالالاردى ەرتە جاستان كۇردەلى باعدارلامالارمەن وقىتىپ، كۇردەلى تاپسىرمالار بەرۋ ولاردىڭ پسيحوفيزيولوگيالىق جانە اقىل-وي دامۋىنا تەرىس اسەر ەتەتىنىن، سونىمەن بىرگە ولاردىڭ بىلىمگە دەگەن ىنتاسى شەكتەلەتىنىن الەمدىك تاجىريبە دالەلدەپ وتىر. 

- ءبىلىم بەرۋدىڭ ءبىر قۇرالى – وقۋلىق. وعان قوسا وقۋلىق تاربيەلىك تە، يدەولوگيالىق تا قىزمەت اتقارادى. وقۋلىق ساپاسىنا قاتىستى كوپ سىن ايتىلۋى دا وسىدان ءتارىزدى.

- ساپالى وقۋلىق جازۋ – اسا كۇردەلى جۇمىس. جاقسى وقۋلىقتار جازۋ  

ءۇشىن، بىرىنشىدەن، ەلىمىزدە وقۋلىقتانۋ عىلىمىن دامىتۋ كەرەك. وقۋلىق جاساۋدىڭ بار قيىندىعىن باسىنان كەشكەن اكادەميك ا.كولموگوروۆ ونى رەاكتيۆتى ۇشاق قۇراستىرۋمەن سالىستىرعان.  

وقۋلىق ساپاسى تومەندىگىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.  

بىرىنشىدەن، بۇرىن وقۋلىق جازباعان، وقۋلىق جازۋ تەورياسىن مەڭگەرمەگەن اۆتورلار وقۋلىقتار جازا باستادى.

 ەكىنشىدەن، وقۋلىق اۆتورلارىنا قاجەتتى جاعداي جاسالمادى.  وقۋلىقتانۋ عىلىمى دامىعان فرانتسيا ەلىنىڭ عالىمدارى جاقسى وقۋلىق جازۋ ءۇشىن 3-5 جىل ۋاقىت قاجەت دەيدى. بىزدە وقۋلىقتار جازۋعا بار-جوعى ءبىر جىل كولەمىندە ۋاقىت بەرىلەدى.

 ۇشىنشىدەن، دايىندالعان وقۋلىقتىڭ ساپاسىن انىقتاۋ ءۇشىن، وعان تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك ساراپتاما جۇرگىزىلۋى كەرەك. ول ءۇشىن عىلىمي نەگىزدە دايىندالعان كريتەريلەر جۇيەسى بولۋى ءتيىس. وكىنىشكە وراي، بىزدە مۇنداي جۇيە جاسالماعاندىقتان وقۋلىقتار ساپاسىنا وبەكتيۆتى باعا بەرىلمەي وتىر.  

 تورتىنشىدەن، دامىعان ەلدەردە ءبىر پاننەن بارلىق سىنىپتارعا ارنالعان ءبىر كونتسەپتسياعا نەگىزدەلگەن جەلىلىك وقۋلىقتار مەن يننوۆاتسيالىق وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەندەرى دايىندالادى. ولاردى دايىنداۋ ءۇشىن ارنايى اۆتورلىق ۇجىم قۇرىلادى. سەبەبى، وقۋشىلار ءبىر پاننەن ءار سىنىپتا ءار ءتۇرلى اۆتورلاردىڭ جازعان وقۋلىقتارىمەن وقيتىن بولسا، ساپالى ءبىلىم الا المايدى.  

بەسىنشىدەن، قازىرگى ۋاقىتتا ءار وقۋلىقپەن بىرگە سول وقۋلىقتىڭ مۋلتيمەديالىق وقۋ قۇرالى، ديسك رەتىندە قوسا دايىندالادى. وندا وقۋلىقتا بەرىلگەن ماتەريالدى تەرەڭ تۇسىنۋگە قاجەتتى ينتەرنەتتە بار ماتەريالدار جۇيەلەنىپ بەرىلەدى. بىزدە بۇل جۇمىس تا ناتيجەلى اتقارىلماي وتىر.

- ء«بىزدى وقىتاتىن ادامدار مۇعالىم دەپ اتالادى، بىراق، ءبىزدى وقىتاتىنداردىڭ ءبارى بىردەي بۇل اتاققا لايىق ەمەس» دەگەن ەكەن نەمىس ويشىلى گەتە. مۇعالىمدەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە حالىقتىڭ كوڭىلى تولا بەرمەيدى. بۇعان نە ايتاسىز؟    

- ءبىز ءبارىمىز جاقسى ۇستازدان وقىعان بالالاردىڭ جاقسى ءبىلىم الاتىنىن بىلەمىز. مىسالى، باستاۋىش مەكتەپتە كاسىبي دەڭگەيى تومەن ۇستازداردان ءبىلىم العان وقۋشىلاردىڭ تەك 25%-ى عانا جوعارى سىنىپ ستاندارتىنىڭ تالاپتارىنا ساي ءبىلىم الا الادى، ال قالعان 75%-ى ونداي ءبىلىم الا المايدى. 

ۇستازدىق ەڭبەك اسقان تالعامپازدىقتى، مول ادامي قاسيەتتى، رۋحاني تازالىقتى قاجەت ەتەتىن، جاۋاپكەرشىلىگى مول، اسا كۇردەلى ماماندىق. دامىعان ەلدەردە ۇستازدىڭ بويىندا بالا قىزىعا قارايتىن، مەن دە وسىنداي بولسام ەكەن دەپ ەلىكتەيتىن قاسيەتتەردىڭ بولعانى دۇرىس. سەبەبى بالانىڭ ۇستازىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىنىڭ بولۋى ونىڭ جاقسى ءبىلىم الۋىنا وڭ ىقپال ەتەدى. كەز كەلگەن ادام جاقسى ۇستاز بولا المايدى.  

بۇل ەلدەردە پەداگوگيكالىق وقۋ ورىندارىنا مەكتەپتى جاقسى اياقتاعان، مىسالى، وڭتۇستىك كورەيادا ۇزدىك 5%-عا، فينليانديادا – 10%-عا، سينگاپۋر مەن گونكونگتا – 30%-عا كىرەتىن تۇلەكتەردىڭ عانا قۇجاتتارى قابىلدانادى; ولار پەداگوگيكالىق كاسىپكە بەيىمدىلىگىن انىقتايتىن ارنايى تەست تاپسىرادى; ماگيستر-مۇعالىم مەكتەپكە جۇمىسقا كەلگەندە، قوعامدىق قوميسسيا الدىندا كۇردەلى سىناقتان وتەدى; جۇمىسقا قابىلدانعان جاس ماگيستر-مۇعالىمگە تالىمگەر (كوۋچەر) بەكىتىلەدى. ول جاس مۇعالىممەن ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ، قاشان ول ءوز بەتىنشە جاقسى ساباق بەرە الاتىنداي دەڭگەيگە جەتكەنشە، بىرگە جۇمىس جاسايدى.  

ال، بىزدە ۇستازدار قالاي دايىندالادى؟ پەداگوگيكالىق جوو مەن كوللەدجدەرگە، نەگىزىنەن، مەكتەپتە ورتاشا وقىعان بالالار بارادى. ولاردىڭ  كوبى ورتاقول مۇعالىم بولىپ شىعادى. مەكتەپكە كەلگەندە، بىردەن جۇمىسقا قابىلدانىپ، ساباق بەرە باستايدى. ولارعا تالىمگەرلەر بەكىتىلمەيدى، بەكىتىلگەن كۇننىڭ وزىندە ولار قوسىمشا اقى الماعاندىقتان، ولار بۇل جۇمىستى جاساۋعا قىزىقپايدى.

ەڭ باستىسى، ۇستازدار مارتەبەسىن كوتەرۋ كەرەك. الەمدىك تاجىريبە مۇعالىم مارتەبەسى جوعارى بولسا جانە ولارعا جوعارى بازالىق ەڭبەكاقى تولەنسە، وندا كوپتەگەن دارىندى ادامدار مۇعالىم بولاتىنىن، بۇل وسى ماماندىق مارتەبەسىنىڭ ودان ءارى ارتا تۇسەتىنىن دالەلدەپ وتىر.   

- ءبىلىم سالاسىنداعى شەنەۋنىكتەردىڭ تاعى ءبىر ءساتسىز ەكسپەريمەنتى –  

ۇلتتىق بىرىڭعاي تەست جۇيەسى. بۇل ۇستازدار قاۋىمىن تۇتاس ءبىر سۇرگىنگە سالىپ قويدى، جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى تەك تەست تاپسىرۋمەن كۇنى وتەدى. ءتىپتى، مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ ۇبت-دان العان ورتاشا باللدارى سول مەكتەپتىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى رەتىندە باعالاناتىن بولدى. ءسىزدىڭ بۇعان كوزقاراسىڭىز قالاي؟  

- بۇل جۇيە ەلىمىزدە 2004 جىلى ەنگىزىلدى. سودان بەرى كوپتەگەن سىني پىكىرلەر ايتىلىپ كەلەدى، ۇستازدار قاۋىمى دا ونى قولدامايدى.

بىرىنشىدەن، ۇبت كەزىندە 5 پاننەن بەرىلگەن 125 سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن 3,5 ساعات، ياعني 1 سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن، ورتا ەسەپپەن، 1,7 مينۋت ۋاقىت بەرىلەدى. ءبىر جارىم مينۋتتا ءبىر تەورەمانى دالەلدەمەك تۇرماق، قانداي دا ءبىر كۇردەلى ەسەپتى شىعارۋ دا مۇمكىن ەمەس.

ەكىنشىدەن، ۇسىنىلعان ءتورت جاۋاپتان ءبىر جاۋاپتى تاڭداۋ ارقىلى وقۋ جەتىستىگىن انىقتاۋ تەستىسى، ادامنىڭ ءبىلىمىن ەمەس، تەك ەستە ساقتاعان نەمەسە بولجاعان اقپاراتىن عانا انىقتاي الادى.

ۇشىنشىدەن، بەرىلگەن 5 ءپاننىڭ 4-ءى بارلىق مەكتەپ تۇلەكتەرى ءۇشىن ورتاق پاندەر، 1 ءپاندى عانا وقۋشىلار وزدەرى تاڭدايدى. ايتالىق، ءبىر بالا مەكتەپتە حيميا ءپانىن جاقسى وقىپ، ۇنەمى ىزدەنىپ، كوپتەگەن وليمپيادالارعا قاتىسىپ، العاشقى وندىقتان ورىن الدى دەلىك. سوندا ول ءجۇز مىڭنان اسا مەكتەپ بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ ىشىندە حيميا ءپانىن ەڭ تەرەڭ مەڭگەرگەن ون بالانىڭ ءبىرى بولادى. وسى بالا ۇبت نەگىزىندە حيميا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسە الماۋى مۇمكىن. سەبەبى، ۇبت ەرەجەسى بويىنشا، ول حيميا پانىنەن باسقا مىندەتتى 4 پاننەن ەمتيحان تاپسىرادى جانە 4 ءپاننىڭ ناتيجەسىندە، قازاق جانە ورىس ءتىلى پاندەرىنىڭ باللى ەسەپتەلمەي، ورتاق بالل شىعارىلادى. 

تورتىنشىدەن، ەڭ اۋىرى، ۇبت ەلىمىزدە جالپى ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋگە كەرى اسەر ەتىپ وتىر. ۇبت كورسەتكىشىن جاقسارتۋ بۇكىل مەكتەپ ۇجىمىنىڭ نەگىزگى ماقساتىنا اينالدى. بۇكىل مەكتەپ ۇجىمى وقۋشىلارمەن تەك ۇبت-عا كىرەتىن نەگىزگى 4 ءپاندى دۇرىس تاپسىرۋلارى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن بولدى، ال باسقا ساباقتاردى وقىتۋعا اسا ءمان بەرىلمەيدى. سونىمەن، نەگىزگى ماقسات – تەرەڭ ءبىلىم بەرۋ ەمەس، قايتكەن كۇندە دە ۇبت-دان جاقسى كورسەتكىشكە قول جەتىزۋ بولدى. كورسەتكىشتەرى جاقسى بولۋى ءۇشىن مەكتەپ باسشىلىعى ناشار وقىعان بالالاردى وعان قاتىستىرماۋ جاعىن دا ىسكە اسىرىپ ءجۇر.  

ەلىمىزدە پەداگوگيكالىق تەستولوگيا عىلىمى دامىماعان، تەستولوگ مامانداردى دايىندايتىن «پەداگوگيكالىق كۆاليمەتريا» ماماندىعى بىرەر جوعارى وقۋ ورىندارىندا جاقىندا عانا اشىلدى.

- ء«بىر جىلدىعىڭدى ويلاساڭ كۇرىش ەك، ون جىلدىعىڭدى ويلاساڭ اعاش وتىرعىز، مىڭ جىلدىعىڭدى ويلاساڭ ۇرپاعىڭدى تاربيەلە» دەگەن اتالى ءسوز بار. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ءبىر ماقساتى جاستارعا رۋحاني-ادامگەرشىلىك جانە پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ عوي. وسى جۇمىستار بىزدە  قالاي اتقارىلۋدا؟

- قازاقتاردىڭ وزىندىك رۋحاني فيلوسوفياسى تۋعان جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە، دانالىققا، توزىمدىلىككە تولى بولعان. وكىنىشكە وراي، كوپتەگەن قۇندىلىقتارىمىز جوعالىپ، ۇمىت بولدى جانە ساياساتتاندى. سوڭعى  جىلدارى  وقۋشىلاردىڭ رەسمي بىلىمدىك جەتىستىكتەرىنە، ەمتيحان تاپسىرۋلارى مەن جاقسى باعا العاندارىنا ەرەكشە دەن قويىلاتىن بولدى.  

وقۋ قۇرالدارى دايىندالعاندا وقۋ ماتەريالدارى دۇرىس سۇرىپتالىپ بەرىلۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي، ءبىز بۇل جۇمىسقا جەتكىلىكتى كوڭىل بولمەي وتىرمىز. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن. بىردە مەنىڭ قولىما فرانتسۋز ءتىلى وقۋلىعى ءتۇستى. مۇقيات قاراي وتىرىپ، ونىڭ اۆتورلارىنىڭ فرانتسيا ەلىن وتە جاقسى بىلەتىندەرىنە قايران قالدىم. سۇراستىرىپ كورسەم، ولار العاشقىدا ماتەريالدار قاراۋ ءۇشىن فرانتسيا ەلشىلىگىنە بارعان ەكەن. كەلۋ سەبەبىن تۇسىنگەن ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى ولارعا كومەك كورسەتىپ، سودان وقۋلىققا ەندىرۋ ءۇشىن كوپتەگەن ماتەريالدار بەرگەن. اۆتورلار سول ماتەريالداردى ءوز وقۋلىقتارىندا پايدالانعان. 

ەلشىلىك باسقا وقۋلىق اۆتورلارىنا دا وسىلاي كومەك كورسەتكەن. ناتيجەسىندە، بارلىق فرانتسۋز ءتىلى وقۋلىقتارىندا فرانتسيا ەلىنە قاتىستى ماتەريالدار وتە تارتىمدى ءارى ماعىنالى. ونىمەن وقىعان بالالاردىڭ بويىندا فرانتسيا ەلىنە دەگەن ەرەكشە قۇرمەت سەزىمى ويانادى، ول ەلدىڭ ءبىزدىڭ ەلگە قاراعاندا ارتىقشىلىعىن سەزىنەدى. سوندا، فرانتسۋز ءتىلىن وقىتقانداعى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز وسى ما؟

اعىلشىن ءتىلى وقۋلىقتارى دا وسىلاي جازىلعان. وسىنداي وقۋلىقتارمەن وقىعان كەيىن دە بالالارىمىز شەت ەلدەرگە ەلىكتەگىش بولىپ بارادى. 

ءبىز وڭتۇستىك كورەي ەلىنىڭ 7-ءشى، 8-ءشى جانە 9-سىنىپتارعا ارنالعان اعىلشىن ءتىلى وقۋلىقتارىن مۇقيات قاراپ شىقتىق. ولاردان كورەي ەلىنەن باسقا، شەت ەلگە قاتىستى، بىردە-ءبىر ماتەريال تابا المادىق. جاپونيا ەلىنىڭ اعىلشىن ءتىلى وقۋلىعىندا دا تەك جاپون ەلىنە قاتىستى ماتەريالدار بەرىلگەن.

بۇدان جاسايتىن ءتۇيىنىمىز، بارلىق وقۋلىقتاردا بەرىلەتىن ماتەريالدار جاستارىمىزدىڭ بويىندا ەلىمىزگە، جەرىمىزگە، حالقىمىزعا دەگەن شىنايى قۇرمەت، ماقتانىش، سۇيىسپەنشىلىك سەزىمدەرىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالۋى كەرەك.

- بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى – 1- سىنىپتان باستاپ ءۇش تىلدە وقىتۋ. وسى ماسەلەگە ءسىز نە دەيسىز؟   

- مەن كومپاراتيۆيست-عالىم رەتىندە الەمنىڭ وزىق 20 ەلىندە باستاۋىش سىنىپتاردا، ياعني 1 - 6-سىنىپتاردا قانشا ءتىل وقىتىلاتىنىن زەرتتەدىم. سوندا بايقاعانىم، وسى ەلدەردىڭ ىشىندە 2 ءتىل 1-سىنىپتا 4 ەلدە، 2-سىنىپتا 5 ەلدە، 4-ءشى جانە 6-سىنىپتاردا 13 ەلدە وقىتىلادى ەكەن. بىردە-ءبىر ەلدە 3 ءتىل بىردەي وقىتىلمايدى. 

ەلىمىزدە ءبىراز جىلداردان بەرى بىرقاتار مەكتەپتەردە 3 ءتىل وقىتىلىپ كەلەدى. سونىڭ ناتيجەسىن ءبىلۋ ءۇشىن، ءبىز، الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىسىنىڭ 8 قازاق مەكتەبىندە الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. زەرتتەۋگە باستاۋىش سىنىپتاردا ساباق بەرەتىن 103 مۇعالىم تارتىلدى. وسى ۇستازداردىڭ 83,97%-ى وقۋشىلارعا 3 ءتىل وقىتقاندا ولاردىڭ 3 ءتىلدى دە مەڭگەرۋ دەڭگەيى تومەندەيتىنىن اشىق جازدى. بالالار تىلدەردى شاتاستىرىپ، سويلەگەندە، وزدەرى دە وعان ءمان بەرمەي، ءۇش ءتىلدى  قوسىپ سويلەۋ فاكتىلەرى كەزدەسەتىنىن ايتىپتى.

مۇعالىمدەر 1-سىنىپقا كەلگەن كوپتەگەن قازاق بالالارى قازاق ءتىلىن ناشار بىلەتىنىن، ءبارى دەرلىك ورىس تىلىندە جاقسى سويلەيتىنىن ايتا كەلە، 1-سىنىپتا تەك قازاق ءتىلىن عانا وقىتۋ كەرەك دەپ جازىپتى. ورىس ءتىلىن 2-ءشى نە 3-سىنىپتان باستاپ وقىتىپ، ال اعىلشىن ءتىلىن 6-سىنىپتان باستاپ قازاق ءتىلى نەگىزىندە ينتەنسيۆتى تۇردە، ياعني اپتاسىنا 3-4 ساعات كولەمىندە ۇيرەتۋ كەرەك دەگەن. اعىلشىن ءتىلى وسىلاي وقىتىلاتىن بولسا، 2-3 جىلدا بارلىق بالالار ونى جاقسى ۇيرەنىپ شىعاتىندارىنا سەنىم ءبىلدىرىپتى.

بۇل پىكىردى لينگۆيست-عالىمدار دا قولداپ وتىر. مەن دە وسى پىكىردى ۇستانامىن.

- ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى دۇرىس دامۋى ءۇشىن عىلىمعا نەگىزدەلۋى ءتيىس دەدىڭىز. ورتا ءبىلىم سالاسى پروبلەمالارىنا قاتىستى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى (عزج) قالاي جۇرگىزىلۋدە؟    

- ورتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى وتە كۇردەلى جۇيە، سوندىقتان ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن رەفورمالار عىلىمي نەگىزدە جۇرگىزىلۋى كەرەك ەدى. وكىنىشكە وراي، ءالى كۇنگە دەيىن ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارى قالدىق پرينتسيپىمەن قارجىلاندىرۋ نەگىزىندە جۇرگىزىلىپ كەلەدى. مىسالى، 2009 جىلى ەلىمىزدە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە 6 ملرد. 163,5 ملن. تەڭگە بولىنگەن بولسا، سول سومادان تەك 44,1 ملن. تەڭگە (0,7%)

عزج جۇرگىزۋگە بولىنگەن، ال وسى سومادان 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ پروبلەمالارىن زەرتتەۋگە بار بولعانى 12 ملن. تەڭگە بولىنگەن. كەيىنگى جىلدارداعى جاعداي دا وسىنداي.   

بۇدان ەلىمىزدە ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋگە باعىتتالعان بارلىق رەفورمالار ەشقانداي عىلىمي نەگىزسىز جۇرگىزىلگەن دەگەن قورىتىندى شىعارۋعا بولادى.

مۇنداي كوزقاراستى وزگەرتۋ كەرەك. ءبىز ءبىلىم ساپاسىن كوتەرەمىز دەسەك، ىرگەلى جانە قولدانبالى عزج-نىڭ تولىق ءارى ناتيجەلى جۇرگىزىلۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز قاجەت. 

ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋ ءۇشىن بۇكىل جۇمىس جۇيەلى تۇردە اتقارىلۋى ءتيىس. عىلىمي مەكەمەلەر مەن ورتالىقتار، جوعارى وقۋ ورىندارى، كوللەدجدەر، مەكتەپتەر، عالىمدار مەن ۇستازدار، وقۋ ادەبيەتى اۆتورلارى مەن باسپالار جۇمىلا وتىرىپ جانە ولار ءبىر-ءبىرىنىڭ اتقارعان جۇمىستارىن بىرلەسە تالقىلاپ، قاجەتتى شەشىم قابىلداپ وتىرعاندا عانا ناتيجە بولادى.  

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن دينا يمامباي

Abai.kz