تەك - تۇعىرىڭ بولماسا، عۇمىرىڭنان قايىر كانى؟ ءبىزدىڭ قوعامدا ويى جۇتاڭ، تابانى تايعاق جىگىتسىماقتار مەن نامىستان جۇرداي، جالپاقشەشەي، ۇلتتىڭ قامى ءسوز بولعاندا ءتىلىن جۇتىپ قوياتىن شەنەۋنىكتەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز. ال تومەندەگى ماقالادا اۆتور ۇلتتىڭ ۇساقتانۋى مەن وعان سەبەپ بولعان قيلى كەزەڭدەر تۋرالى اڭگىمە قوزعاپتى. ماقالاداعى تاريحي دەرەكتەردىڭ دالدىگىنە رەداكتسيا جاۋاپتى ەمەس. الايدا كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ دۇرىستىعى مەن راستىعىنا قىلاۋداي دا ءشۇبا كەلتىرمەيمىز.

وتارلانۋدان بۇرىن تابيعاتى قاتال ايماقتا ءومىر سۇرگەن قازاقتار قالا مەن دالا مادەنيەتىن ۇيلەستىرە ءبىلدى. ەرتە كوكتەمدە وڭتۇستىكتەن باستاۋ الىپ، سوناۋ تايگاعا دەيىن جەتكەن ءساندى كوشتەر، ميلليونداپ مال ايداسا دا شاڭى شىقپايتىن ارقا مەن قۇلىندى دالالارىن ەركىن شارلادى. رۋ-تايپالار مايلى ىشەكشە ارالاسىپ، قۇداندالى بوپ، قۇيرىق-باۋىر جەستى. مۇنىڭ ءوزى دۇنيەگە كەلەر ۇرپاق دەنساۋ­لىعىنىڭ مىقتى، بويشاڭ، كورىكتى بولۋىنا اسەر ەتتى. سونداي-اق جاۋگەرشىلىك كەزەڭ­دەردە وزگە ۇلتتاردان ايەل الۋ ءۇردىسىنىڭ دە كەلەر ۇرپاقتىڭ ساۋلىعىنا وڭ اسەر ەتكەنى - تاريحي شىندىق.

تەك - تۇعىرىڭ بولماسا، عۇمىرىڭنان قايىر كانى؟ ءبىزدىڭ قوعامدا ويى جۇتاڭ، تابانى تايعاق جىگىتسىماقتار مەن نامىستان جۇرداي، جالپاقشەشەي، ۇلتتىڭ قامى ءسوز بولعاندا ءتىلىن جۇتىپ قوياتىن شەنەۋنىكتەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز. ال تومەندەگى ماقالادا اۆتور ۇلتتىڭ ۇساقتانۋى مەن وعان سەبەپ بولعان قيلى كەزەڭدەر تۋرالى اڭگىمە قوزعاپتى. ماقالاداعى تاريحي دەرەكتەردىڭ دالدىگىنە رەداكتسيا جاۋاپتى ەمەس. الايدا كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ دۇرىستىعى مەن راستىعىنا قىلاۋداي دا ءشۇبا كەلتىرمەيمىز.

وتارلانۋدان بۇرىن تابيعاتى قاتال ايماقتا ءومىر سۇرگەن قازاقتار قالا مەن دالا مادەنيەتىن ۇيلەستىرە ءبىلدى. ەرتە كوكتەمدە وڭتۇستىكتەن باستاۋ الىپ، سوناۋ تايگاعا دەيىن جەتكەن ءساندى كوشتەر، ميلليونداپ مال ايداسا دا شاڭى شىقپايتىن ارقا مەن قۇلىندى دالالارىن ەركىن شارلادى. رۋ-تايپالار مايلى ىشەكشە ارالاسىپ، قۇداندالى بوپ، قۇيرىق-باۋىر جەستى. مۇنىڭ ءوزى دۇنيەگە كەلەر ۇرپاق دەنساۋ­لىعىنىڭ مىقتى، بويشاڭ، كورىكتى بولۋىنا اسەر ەتتى. سونداي-اق جاۋگەرشىلىك كەزەڭ­دەردە وزگە ۇلتتاردان ايەل الۋ ءۇردىسىنىڭ دە كەلەر ۇرپاقتىڭ ساۋلىعىنا وڭ اسەر ەتكەنى - تاريحي شىندىق.

قازاق حالقى جايلاۋعا شىعۋ مەيرامىن اسىعا كۇتكەن. سۇلتاندار مەن حانزادالار، ۇلىسباسىلار مەن بايلار تويعا كيەتىن التىن، كۇمىس ساۋىتتارىن، اتاقتى سۇلۋ حانشالار پاۋەسكە دەيتىن كۇيمەلى اربالارىن جايلاۋعا شىعاتىن كوشتەرگە ءمىنىپ شىققان. ءتانى دە، جانى دا ساۋ حالقىمىزدىڭ تابيعاتپەن ەتەنە ارالاسىپ، ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرە ءبىلۋ مادەنيەتى ەشبىر حالىقتا كەزدەسپەيدى. قازاقتار وتىرعان جەرىنىڭ شاڭىن، سۋىنىڭ لايىن شىعارماعان. «كۇرەن» دەپ اتالعان اربا ۇستىنە تىگىلگەن، ءتۇرلى كيەلى ويۋلارمەن ناقىشتالعان اپپاق كيىز ۇيلەر قونىس اۋدارۋعا وتە ىڭعايلى بولعان. داۋلەتى مەن تۇرمىسى مىقتى حان، سۇلتاندار مەن بايلاردىڭ ۇلكەن ۇيلەرى تىگىلگەن اربالاردى 32 وگىزگە دەيىن سۇيرەسە، ەڭ كەدەيىنىڭ ارباسىن 4 وگىز سۇيرەگەن.

اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرتە زامانداردان بەرى كەشەگى رەسەيدىڭ اق پاتشاسىنا كىرىپتار بولعانعا دەيىنگى ارالىقتاعى قان تازالىعىن ساقتاۋ جولىنداعى ءتاجىري­بەسىنە، ودان ارى تاريح قاتپارلارىنا تاعى دا تەرەڭدەپ كورەيىك:

«ۇلى قاھاندار مەن حاندار، اقسا­قالدار ۇلتتىڭ دەنساۋلىعى مەن رۋحىن بيىك ۇستاۋ جولىنداعى بۇل ماڭىزدى ماسە­لەلەرگە قاتاڭ تۇردە كوڭىل ءبولىپ، باقىلاپ، حالقىمىزدى تەكسىزدەنۋدەن، ازعىنداۋ­دان ساقتاپ وتىرعان. توعىز اۋىلعا بيلىگى جۇرگەن ورتا جاستان اسقان ازاماتتى نەمەسە قاريانى بابالارىمىز شىڭعىس حان داۋىرىنە دەيىن «اقساقال» دەپ اتاپتى. شىڭعىس حان مەن ابىلاي حان زامانى اراسىندا بۇل ازاماتتار: «الاكوش بيلەر» دەپ اتالعان. ءاربىر رۋ مۇشەسىنىڭ قان تازالىعى - ول ەر ازامات پا، ايەل مە - ءبارى دە وسىنداي تەكتى ازاماتتاردىڭ باقىلاۋ­ىندا بولعان. ءوزارا قان الماسۋ بەلگىلى ءبىر شەككە جەتكەندە، كەيبىر اۋىلداردى بولشەكتەپ، ءۇش جۇزگە ءبولىپ، ايلىق الىس جەرلەرگە كوشىرىپ، باسقا تايپالارمەن ارالاستىرىپ جىبەرىپ وتىرعان. نەگىزگى ماقساتتارى قان تازالىعىن ساقتاپ، دۇنيە­گە دەنساۋلىعى مىقتى ۇرپاقتاردىڭ كەلۋ­ىنە جاعداي جاساۋ بولاتىن.

سوناۋ ەرتە زامانداردا ۇلى تۇران­نىڭ پاتشاسى ەلتەرىس قاھاننىڭ (كۇلتەگىن بىلەكتىنىڭ ۇلى اتاسى) كەزىندە قان الماستىرۋدى رەتتەۋ ماقساتىندا التى الاشتان تاراعان­داردى ءۇش جۇزگە تاراتىپ بولگەن­ سوڭ، ساياسي-اۋماقتىق بولىكتەرگە دە قاتاڭ تالاپ قويىلعان.

ماحامبەتتىڭ سوۆەت زامانىندا جاريا­لاۋعا تىيىم سالىنعان ءبىر تولعاۋىندا: «مۇزقاباتتى جەرلەر» مەن «كۇلتوككەننىڭ» اراسىن جايلاعان 341 قاعانات ەل ەدىك!» - دەيدى. بۇل - الىپ تۇران ەلىنە قاراعان قاعاناتتاردى ايتقانى. ياعني 1 قاعاناتتا 41 ۇلىس بولسا، 1 ۇلىستا 41 اۋىل بولعان. ال 1 اۋىلدا ءوزارا قان الماسۋعا ءتيىستى 7 رۋلى ەل تۇرعان. وسى اۋىلدارداعى رۋلار سانى سوعىستاردىڭ، ىندەت پەن جۇتتىڭ اسەرىنەن 7-دەن ازايىپ كەتسە، ولاردى قايتا جيناپ، تاعى دا 3-كە ءبولىپ وتىرعان.

بەس مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ۇلى بابالارىمىز الاش قاھان مەن ونىڭ ۇلى جاھانعا «مەيىرىم مەن شاپاعاتتىڭ» ۇرىعىن سەپكەن قازاق قاھاننىڭ سالت-ءداستۇرى مەن راسىمدەرىنە، تىلىنە، دىلىنە ادالدىقتى ساقتاعان التى الاشتان تاراعاندار بەركە ناۋان حان تاۋەكەلدىڭ داۋىرىندە سالت-ءداستۇر مەن تىلدەن، دىلدەن ايىرىلىپ، ءوز جاقىندارىمەن قىز الىسىپ تەكسىز بولىپ كەتكەن «اعايىندارىنان» ىرگەنى اۋلاق سالىپ، ءتۇبى ءبىر حالىق ەكىگە جارىلا ءبولىنىپ، قازاق حاندىعىنىڭ سول كەزدەگى استاناسى بولعان سامارقاندى تاس­تاپ، تۇركىستانعا كوشىپ كەتكەن.

ەندى «اقتابان شۇبىرىندىدان» كەيىنگى جايلارعا توقتالايىق. سوعىستان السىرەپ شىققان قازاق ەلىندەگى ساياسي جاعدايلار ايبىندى ۇلى ابىلاي حان دۇنيەدەن وزعان سوڭ شيەلەنىسىپ، ونىڭ ورنىنا جىگەرلى قاسىم سۇلتاندى سايلاماي، تاققا وتىر­عان ءيى جۇمساق ءۋالي حان قاراماعىنداعى كوپ جەرلەردەن ايىرىلىپ قالدى. ەلدەن بىرلىك كەتىپ، باتىستا ابىلقايىر حاننىڭ ۇرپاقتارى باسقا حاندىق قۇردى. تەكسىز، ءتۇبى قالماق قوقان حانى مەن تاشكەن بيلەۋشىلەرى پايدا بولىپ، وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋ ءوڭىرىن ءبولىپ الدى. وسى كەزدەن باستاپ ەل باسقارۋ ۇردىستەرى بۇزىلدى. تەكتىلەردىڭ، بيلەر مەن اقسا­قالداردىڭ بيلىگىنە اق پاتشا تاراپىنان بالتا شابىلىپ، رەسەي ۇلى دالاعا قا­مال­دار سالىپ، ىشكەرىلەي بەردى. 19 عاسىر­دا ۇلى دالا زاڭدارى جويىلىپ، حاندىق­تار تاراتىلىپ، ەل بيلىگى تىكەلەي رەسەيدىڭ گۋبەرناتورلارىنا، ويازدارعا، ولاردىڭ وزدەرى سايلاعان بولىستارىنا كوشتى.

وتارشىلداردىڭ الدىندا ەندى جولبارىس مىنەزدى حالىقتى قالايدا جۋاسىتۋ ماسەلەسى تۇردى. ولار بۇعان دا قاتتى كوڭىل ءبولدى. قازاقتىڭ تەكتى ازاماتتارى بيلىككە سايلانباي، تىزگىن مانساپقورلار مەن دۇنيەقوڭىزدارعا بەرىلدى. جانە سولاردىڭ كۇشىمەن ۇلتتىڭ نەگىزى بولعان سالت-داستۇرلەر مەن راسىمدەرگە، ادەت-عۇرىپتارعا شابۋىل جاسالدى. ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن، تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ جىرلايتىن جىراۋلار مەن اقىن، سەرىلەر قۋعىن­دالىپ، «يتجەككەنگە» ايدالدى.

قازاق - ءاۋ باستان ارقالى دا، ارۋاقتى حالىق. ال ارۋاقتى حالىق رۋحىنىڭ قايتا ويانۋى وتارشىلدار مەن ولاردىڭ جەرگىلىك­تى يتارشى قىزمەتكەرلەرىنە وتە ءتيىمسىز ەدى. قىسپاققا شىداماي باس كوتەرگەن كوتەرىلىسشىلەردى پاتشا اسكەرى مەن ولار­دىڭ جالدامالى كۇشتەرى اياۋسىز باسىپ، جانشىپ وتىردى. ونىڭ ۇستىنە، وڭتۇستىك، سىر بويى مەن ارال ايماعى كەيىن پايدا بولعان قوقان، حيۋا حاندارىنىڭ شابۋىلدارىنا ۇشىرادى.

اۋىزبىرشىلىك پەن ىنتىماقتان ايىرىلىپ، كەشەگى وزدەرىنە باعىنىپ تۇرعان حالىقتاردىڭ كىرىپتارلىعىنا تۇسكەن حالقىمىزدىڭ تاريحىن استىرتىن كەلىپ زەرتتەگەن «ياھۋديلەردىڭ» كەڭەسىنە قۇلاق اسقان پاتشا ۇكىمەتى، ياعني رەسەي وتارشىلدارى قازاقتىڭ عاسىرلار بويى تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى تۇردە ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتىن، كوشىپ-قونۋ ۇردىستەرىن بۇزدى.

ءورىسى تارىلىپ، ادىمى تۇسالعان قازاق­تار قان الماسۋعا امالسىزدان جاڭالىقتار ەنگىزىپ، ەندى «قۇدا - مىڭ جىلدىق، كۇيەۋ - ءجۇز جىلدىق»، - دەپ، ناعاشىلارى مەن قۇدالار جاعىن جاعالاپ، قىز الىسا باستادى. ۇر­پاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان، الىس تايپا-رۋلارمەن قىز الىسۋ مەن تاڭداۋ اياسى وسىلاي شەكتەل­گەسىن، تابيعي سۇرىپتالۋ بۇ­زىلىپ، دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاقتار اۋرۋ­شاڭ، ءالجۋاز بولا باستادى. شەتىنەۋ كور­سەتكىشى كۇرت ارتتى. بۇرىن قازاقتار 3 مەتر­دەن اسقان الىپتاردى: «سىرىقتاي»، - دە­سە، 2 مەتردەن اس­قان ازاماتتاردى: «قۇ­رىق­تاي»، - دەپ اتاعان. ال 2 مەتردەن ءتو­مەن­دەردى «تىرىق­تاي»، - دەپ، الاساعا بالاعان.

نەعۇرلىم الىستان قان الماسقان سا­يىن كەلەر ۇرپاق گەندىك جاعىنان تازارىپ، قازاق حالقى ءوزىنىڭ اتام زامانعى الىپتىق، مىقتىلىق، تەكتىلىك جاعدايىنا قايتۋىنا، ياعني ابىلاي زامانىنداعى «ارىستان مەن جولبارىس مىنەزدى» قالپىنا كەلۋىنە مۇمكىن­دىك كوبەيەدى. جاسىراتىنى جوق، كەيبىر اۋىل مەن شاعىن قالاشىقتاردا ەكى نەمەسە ءۇش-ءتورت رۋدىڭ وكىلدەرى عانا تۇرادى. سۇراستىرا كەلسەڭىز، ءبىر-بىرىمەن قۇدا-جەكجات بولىپ قىز الىسپاعان وتباسى تىم سيرەك. ءبىر-بىرىنە ناعاشى-جيەن، جەزدە-قاينى، قىسقاسى، توننىڭ ىشكى با­ۋىنداي ارالاسىپ كەتكەن. تىپتەن ءوز رۋى بولماسا بولدى، جاستار ۇيلەنىپ جاتىر جانە بۇل ءۇردىس اريفمەتيكالىق وسىممەن كۇننەن-كۇنگە ۇلعايىپ بارادى. مۇنداي قۇدا-جەكجاتتىقتىڭ سوڭى ءالجۋاز، اۋرۋ­شاڭ، سترەستىك اۋىر جاعدايلارعا بەيىم تۇراتىن ۇرپاقتىڭ كوبەيۋىنە الىپ كەلۋدە. سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا تەك قانا 2007 جىلدان بەرى رەسپۋبليكا بويىنشا مىڭدا­عان ءجاسوسپىرىم مەن جاستار وزدەرىنە قول سالعان.

اۆتوردان ەسكەرتۋ: مۇنداعى تاريحي دەرەكتەر «بەستاڭبا»، «ءىزبورى»، عاسىر تاباق ناسياتى» كىتاپتارىنان الىنعان قۇندى تاريحي دەرەكتەردى كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزىپ كەتكەن سىپىرا شەجىرەشى الياسقار بايعۇتۇلىنىڭ مول مۇراسىنان الىنعان.

ىلەسبەك بايجانوۆ،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

شىمكەنت شاھارى

ەسىڭىزدە ءجۇرسىن

اپيىن دا ءنار ەدى...

وتارشىل جۇيە، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە، باسىپ العان حالىقتاردىڭ جىگەر-كۇشى مەن وي قۋاتىن، سالت-ءداستۇرىن، بۇلجىتپاي ورىندالۋعا ءتيىستى راسىمدەرىن، تاريحىن جويۋعا تىرىسادى. امەريكانىڭ جەرگىلىكتى حالىقتارى - ۇندىستەر كوكناردىڭ ءبىر ءتۇرى «كوكايندى» قاتال تابيعات جاعدايىندا ەمگە قولدانىپ كەلسە، بيزونداردى ەت ءۇشىن پايدالانعان.

امەريكاعا كىرگەن اشكوز ەۆروپالىقتار جەرگىلىكتى حالىقتاردى جەڭە الماعاسىن، ولاردىڭ سالتتارى مەن ادەپ-عۇرىپتارىن، جەيتىن تاماقتارىنا دەيىن زەرتتەگەن. ولار اۋەلى «كوكاين» پلانتاتسيالارىن ورتەپ قۇرتىپ، سپيرت ونىمدەرىن «وتتى سۋ» دەپ، العاشىندا تەگىن تاراتىپ، وعان حالىقتى ابدەن ۇيرەتىپ، سودان كەيىن بيزونداردى ميلليونداپ اتىپ، ۋلاپ، ىندەتتەر تاراتىپ قىرادى. اقىرىندا، 300 جىلدان سوڭ جەرگىلىكتى 150 ميلليوننان اساتىن ۇندىستەردى ءتۇرلى ادىستەرمەن قىرىپ جىبەرگەن.

جەتپىس جىلدىق ەزگىنىڭ كەزەڭىندە ءبىزدىڭ دە ەسىمىزدەن شىعىپ كەتكەن دۇنيە كوپ. ونىڭ بىرقاتارىن وتارشىل بيلىك ادەيى ۇمىتتىردى. ماسەلەن، بالا كەزىمىزدە سۋىقتاعاندا نەمەسە كوكجوتەل پايدا بولعاندا، اجەلەرىمىز كوكنارىنىڭ قاۋاشاقتارىن قايناعان سۋعا ەزىپ ىشكىزەتىن. جانە سىرقات ساپ تىيىلاتىن. جىلان، قارا قۇرت، شايان شاققاندا، سىرەڭكەنىڭ باسىنداي اپيىندى قايناعان سۋعا ەزىپ ىشكىزگەندە ۋدى قايتارعان. اپيىننىڭ يىسىنەن زيانكەس جاندىك اتاۋلى اۋلاق جۇرگەن. سوندىقتان اجەلەرىمىز ونىڭ ءبىر ءتۇيىرىن كەرەگەنىڭ باسىنا ءىلىپ قوياتىن. جاقپايتىن تاماقتان نەمەسە بۇزىلعان استان ۋلانعان جاعدايدا دا بۇل شيپالىق قاسيەتى مول دارىلەر تەز اسەر ەتىپ، ءتيىمدى ناتيجەلەر بەرگەن.

اپيىن مەن كوكناردى حالقىمىز ەمدىك ماقساتقا 20  عاسىردىڭ 70 جىلدارىنا دەيىن قولدانىپ كەلدى. سول تۇستا بۋىن، كەمىك اۋرۋلارى مەن جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارى مۇلدەم از بولعان. ال قازىر تەك جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنان رەسپۋبليكامىز بويىنشا جىلىنا 80 مىڭنان استام ادام كوز جۇمسا، بۋىنداردا تاس پايدا بولۋى جانە سۇيەك-كەمىك اۋرۋلارىمەن 1,5 ميلليوننان استام ادام زارداپ شەگەدى ەكەن. ال ءوت، بۇيرەك، با­ۋىر، قۋىق پەن نەسەپ جولدارىنداعى تاس پەن قۇم جيىلۋدان ەكىنىڭ ءبىرى اۋىرسا، ىشكى شەكتەر مەن باسقا دا جەرلەردە جينالعان قوسىندىلار مەن تاستاردان ارتىق سالماق پايدا بولىپ، ميلليونداعان ادامدارىمىز زارداپ شەگۋدە...

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى