ء«بىرىنشى ەل (مەملەكەت), ياعني وسىلاي دەپ اتالۋعا لايىق» وتە ەسكى زاماندا كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل حالىق عىلىمدى، ونەردى جانە باسقا دا يگىلىكتەردى دۇنيەگە اكەلگەنى ءۇشىن دە ۇلكەن قۇرمەتكە لايىق... ولار توتەنشە باقىتتى بولدى، سەبەبى ولار وتە ءبىلىمدى ەدى»، ...«كەيىن جاتتىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، ادامزاتتىڭ ۇلى تسيۆيليزاتسياسىن قارا تۇنەك باستى»

(جورج لۋي لەكلەرك (بيۋففون) ءحۇىىى عاسىر. «كادىمگى تاريح»).

 

ادامزاتتىڭ ەڭ العاشقى ۇلى مادەنيەتىنىڭ ايشىقتى ايعاعى رەتىندە ساقتالىپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن ەڭ ەجەلگى «اۆەستا» جازباسى دا ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ اراسىندا، ياعني اتاپ ايتقاندا بۇگىنگى قازاق دالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول جايلى ب.ق. الباني ءوزىنىڭ «قازاقيا» اتتى ەڭبەگىندە:

       «ورتا ازيادا ىقىلىم زاماننان بەرى ادامزات ۇرپاعىنىڭ شارلاعان ءىزى جاتقانمەن ونىڭ جازبا دەرەكتەرى ب.ز.ب. 7-6 عاسىرلارعا جاتادى. وسى داۋىردەن بىزگە جەتكەن بىردەن-ءبىر كونە جازبا-تاريحي ەسكەرتكىش - «اۆەستا». بۇل زورواستريزم ءدىني ۋاعىزىنىڭ جيناعى - ورتا ازيا، اۋعانستان، يران، ازەربايجان،  قازاقستان حالىقتارىنا ورتاق مۇرا. ۇندىستانداعى  پارسىلار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءدىني ۋاعىز رەتىندە پايدالانىپ كەلە جاتىر. قولجازبا جيىرما ءبىر كىتاپتان تۇرادى، مۇنىڭ بىزگە تورتتەن ءبىر بولىگى عانا جەتتى، ەكى كوشىرمە نۇسقاسى ساقتالعان (60 بەت). 

       قازىرگى عالىمداردىڭ كوپشىلىگى «اۆەستانى» ب.ز.د. 1-مىڭ جىلدىقتىڭ 1-ءشى جارتىسىندا ورتا ازيادا نە سولتۇستىك-باتىس اۋعانستان مەن سولتۇستىك-شىعىس يرانعا كورشى ايماقتاردىڭ بىرىندە پايدا بولدى دەپ ەسەپتەيدى». بۇل پىكىرگە توقتالا كەلىپ، وتكەن عاسىردىڭ 40-جىلدارىندا س.پ.تولستوۆ «اۆەستانىڭ» پايدا بولعان جەرى ورتالىق ازيا، انىعىراق ايتقاندا حورەزمدە دۇنيەگە كەلگەن دەگەن پىكىر ايتقان. بۇل عالىمنىڭ عىلىمي تۇجىرىمىنىڭ دۇرىس ەكەنىن، كەيىنگى جىلداردا ورتالىق ازيادان دەرەكتەر دالەلدەيدى.

       قازاقستان ارحەولوگتارى كەڭ كولەمدە وبالاردى (قورعانداردى) زەرتتەپ «اۆەستادا» جازىلعان سول كەزدىڭ سالتى بويىنشا جەرلەنگەن ادامداردىڭ قاڭقالارى، قوسا جەرلەنگەن مارقۇمنىڭ دۇنيەلەرى تابىلدى. سول كەزدىڭ قونىستارىن قازعاندا قولادان، تەمىردەن، قىش بۇيىمدارعا باسىلعان سۆاستيكا تاڭباسى بار جادىگەرلەر تابىلۋدا. سوعان قاراعاندا، ەرتەدەگى تۇرىكتەردىڭ ابالارى وسى اريستەر بولۋى مۇمكىن» دەپ جورامال جاسايدى (الاش جورنالى №1 (22), 2009).

       «حورەزم» قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ماڭعىستاۋدان باستاۋ الادى.  ەجەلگى قازاقتار حورەزمدى قارازىم دەپ اتاعان. قازىرگى تۇرىكپەن جەرىندەگى ەجەلگى پاتشالىق حورەزم دەپ اتالسا، مانقىستاۋدا قارازىم دەگەن جەر مەن وسى اتتاس اتتى كونە اۋليە (قورىم) بار. جەر بەتىندەگى بارلىق قارالاردىڭ تەگى ماڭعىستاۋداعى تۇپقاراعاننان (قاراعانتۇپتەن، قارالاردىڭ تۇبىنەن) باستاۋ الادى. سول قارالاردىڭ ءبارىنىڭ اتالارى قارامان اتانىڭ مولاسى دا وسى ماڭعىستاۋدا. بۇل قورىم ماڭقىستاۋداعى ەڭ ەجەلگى قورىمداردىڭ قاتارىنا جاتادى.

 

       «تاريح عىلىمى بەلگىلى ءبىر ماسەلەنى زەرتتەۋدى، ول الدىمەن، دەرەكتەر جيناۋدان باستايدى. دەرەكتەر تاريحي بولمىستى شىندىق تۇرعىسىنان وقىپ-ۇيرەنۋگە باعىت بەرەدى. ەجەلگى قازاقستان تاريحى جونىندە جازباشا دەرەكتەمەلەر كونە پارسى، كونە گرەك، لاتىن، قىتاي تىلدەرىندە بىزگە كەلىپ جەتتى. بۇل جازباشا دەرەكتەمەلەر مازمۇنى مەن سيپاتى جاعىنان سان الۋان.

        باستى دەرەكتەمەلەردىڭ ءبىرى ءزورواستريزمنىڭ كيەلى «اۆەستا»1 دەگەن كىتاپ اتاۋىمەن بەلگىلى. احۋرا مازدا قۇدايىنا ارنالعان «اۆەستا» جىرلارىنىڭ اۆتورى زاراتۋشترا («كارى تۇيەشى» دەگەن ماعىنا بەرەدى) دەلىنەدى. زاراتۋشترا كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس-سولتۇستىگىن قونىستانعان اري تايپاسىنىڭ سپيتاما رۋىنان شىققان.

        شامامەن العاندا، ادامزات  تاريحىنداعى تۇڭعىش پايعامبار، ابىز زاراتۋشترا، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن IX عاسىردا ءومىر ءسۇردى. تابيعي دارىنىنىڭ ارقاسىندا اريلەردىڭ باتىر ۇلدارى جايلى جىرلاپ، وتىز جاسىندا جاڭا ءدىندى ويلاپ تابادى. قازاقستان، ورتالىق ازيا، يران، ءازىربايجان، Aۋعانستان جەرىندە تارالعان زاراتۋشترا ءىلىمىنىڭ قاسيەتتى جازبالار جيناعى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن III عاسىرىندا حاتقا تۇسكەن 21 كىتاپتان تۇرادى. «اۆەستانىڭ» ساقتالعان بولىگىندە قۇداي اتىنا ايتىلاتىن ءانۇراندار (گيمندەر) بار.

        باسىندا ايعا، كۇنگە، وتقا، سۋعا تابىناتىن اريلەر ونىڭ ءدىني ۋاعىزدارىن قابىلداي قويمادى. اسىرەسە تۋرلار قاتتى قارسىلىق كورسەتكەن. زاراتۋشترا باسقا جاقتارعا قونىس اۋدارىپ، ءوز ءىلىمىن كورشى ەلدەرگە تاراتادى. وسىلايشا زورواستريزم ءدىنى دۇنيەگە كەلدى. زاراتۋشترا ۋاعىزدارىنىڭ قازاقستاننىڭ ەجەلگى تۇرعىندارىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن تانىپ بىلۋدە ماڭىزى زور. وندا شىعىس يراندىق كوشپەلى تايپالار «تۋرلار» دەگەن جيناق اتاۋمەن بەرىلەدى. سونىمەن قاتار «اۆەستادا» «سايريمدەر»، «داحتار» دەگەن تايپالار تۋرالى دا ايتىلادى.

        Tۋرلار (تۇرىكتەر، تۇراندىقتار م.ق.) مەن اريلەر (ارىستار م.ق.)) اراسىنداعى شىم-شىتىرىق وقيعالار ءامۋداريا مەن سىرداريا، كاسپي مەن ارال، ەدىل مەن كاما وڭىرلەرىندە ءوربيدى. بۇل «انۇرانداعى» كەيىپكەرلەر دوڭعالاقتى اربالارعا مىنگەن. ولاردىڭ قارۋلارى — ساداق پەن جەبە، نايزا، ايبالتا، كاسىبى — مال ءوسىرۋ (وگىز، جىلقى جانە تۇيە), تاماعى — ەت پەن ءسۇت، قۇدايعا قۇرباندىققا شالۋعا جىلقى، سيىر، قوي اكەلەتىندىگى باياندالعان.

        «اۆەستاداعى» قۇداي ءانۇراندارى ورتالىق ازيا مەن ونىڭ سولتۇستىگىندە جاپسارلاس جاتقان قازاقستاننىڭ باقتاشى-ەگىنشى تايپالارىنىڭ رۋحاني ءومىرى تۋرالى قۇندى ماتەريال بەرەدى. اريلەردىڭ قۇدايعا قۇرباندىق شالىپ، ونىڭ اتىنا ماداقتاۋ ايتاتىن جەرلەرى ارحەولوگيالىق دەرەكتەرمەن دە راستالىپ وتىر» (كونە پارسى دەرەكتەرى. «ەجەلگى قازاقستان تاريحى جازبا دەرەكتەردە»).

 

       «كونەنىڭ كونەسى، ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ەكىنشى مىڭ جىلدىقپەن ءبىرىنشى مىڭ جىلدىق اراسىندا دۇنيەگە كەلگەن  پايعامبار زاراتۋشترا نەگىزىن قالاعان زورواستريزم ءدىنىنىڭ قاسيەتتى جازباسى – اۆەستا. بۇل  اۆەستا تىلىندە جازىلعان قاسيەتتى كىتاپتى - وسيەت جىردى قولعا العاندا، زيالى ادامزات تاماعىن جەرگە قويادى. ولاي ەتپەيىنشە، ءبىزدىڭ جىل قايىرۋمىزدان مىڭ جىل بۇرىن ادام بالاسىن جاقسىلىققا، قايىرىمدىلىققا باۋلىعان    بولىپ كەلەدى. اۋىزشا تاراعان دەگەنىم: كونە يراندىقتار جازۋى شايتان انحرا-ماننىڭ ءىسى، ونىمەن قاسيەتتى ءسوزدى قورلاۋعا بولمايدى دەپ، اۆەستا جىرىن قازاقتىڭ باتىرلار  جىرى سياقتى، جاتتاپ ايتىپ، اتادان بالاعا قالدىرىپ كەلگەن. وسىنىڭ ءوزى تۇركى تىلىندە عانا ساقتالعاندىقتان، سول زاراتۋشترامىزدا ساق تۇقىمى ءبىزدىڭ ارعى تەگىمىز ەمەس پە، دەگەن وي تۋىندايدى. سول ۋاعىز-وسيەت ءسوز مىڭ جىل وتكەننەن كەيىن عانا حاتقا تۇسكەن.

       يراندىقتار زاراتۋشترا ءسوزىنىڭ توركىنىن ىزدەپ، اۆەستاداعى مال-جان، جەر-سۋ، ەل اتاۋلارىن تەرگەي كەلە، «اتان تۇيە» نەمەسە «كىمنىڭ نارى قوڭسىز» دەگەن بالاما ىزدەيدى. مەن ايتار ەدىم: اۆەستا - ابەس ەمەس پە؟ تۇركى ەلدەرىنە ابەستىك – جاتتى جاتىرقاۋ، تاربيەنىڭ ابەستىگى دەگەن ۇعىم بار عوي، ياعني وعاش، ەرسى، ورەسكەل ىستەر  -   اۆەستادا تەرگەگەن اتتار، تابۋ سوزدەر بارشىلىق. تاريحشىلار زاراتۋشترانى يران حالقىنىڭ شىعىس ايماعىن مەكەندەگەن دەيدى، ولاي بولسا، ونىڭ شىعىسىمەن تۇركى حالىقتارى شەكتەسپەي مە؟» دەپ وي  تولعايدى ب.ق.الباني. (176 بەت).

 

       وتە دۇرىس پىكىر! بۇل جازبانى بىزدىكى دەپ تومەندەگىدەي سەبەپتەرمەن باتىل ايتا الامىز:

 

       - بىرىنشىدەن، وسى دەرەكتەردى جەرسىندىرەر بولساق: «زاراتۋشترا كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس-سولتۇستىگىن قونىستانعان اري تايپاسىنىڭ سپيتاما رۋىنان شىققان» دەلىنەدى. كاسپيدىڭ شىعىس-سولتۇستىگى قاس بي مەن ارال تەڭىزدەرى ارالىعىن الىپ جاتقان ۇلانعايىر ايماق، باستاۋى  بۇگىنگى ماڭعىستاۋ ولكەسى.  اري تايپاسى دەپ قازاقتىڭ ءۇش ارىسى ايتىلادى. ەجەلگى سپيتاما رۋىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىن ءبىلۋ ءۇشىن، ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورمەگەن ءسوز ءتۇبىرىن كومەككە شاقىرامىز. تاپتىق پا؟ ءبىز بۇل اتاۋدان بۇگىنگى قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى (كەنجەسى) بەكارىستان تارايتىن جەتىرۋدىڭ قۇرامىنداعى تاما اتامىزدىڭ ەسىمىن (رۋىنىڭ اتاۋىن) كورەمىز.

        تۇسىنىكتەمە: تامالاردىڭ نەگىزگى جەرى اقتوبە، ورال وبلىستارى، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ورىنبور وبلىسى. جەزقازعان وبلىسىنىڭ جاڭاارقا اۋدانىندا جانە جامبىل وبلىسىنىڭ سارىسۋ اۋدانىندا، سونداي-اق وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ سوزاق اۋدانىندا تامالار شوعىرلانا ورنالاسقان.

        بۇلار جايلى مالىمەتتى راشيد اد ءديننىڭ مۇڭال (موڭعول) تايپالارىنىڭ ىشىندەگى ەنيسەي قىرعىزدارى اراسىن مەكەندەگەن تاما (تۋما، تۋمەتە) بار دەگەنىنەن كورەمىز. تۋما (تاما) قازىرگى قىرعىزداردا دا، نايماندار اراسىندا دا بار. قىرعىزدىڭ سارۋ تايپاسى اراسىندا احىناي (اقىناي) رۋى بار، ونىڭ تەگى قازاقتاردان شىققان دەلىنەدى. قازاقتىڭ تاما رۋىندا دا احىناي بولىمشەسى بار.

       تاما رۋىندا ەسەنگەلدى، جابال جانە جوگى دەگەن ءۇش تارماق بار. رۋلىق تاڭبا بەلگىسى: قوس ءالىپ، ياعني قىپشاقتاردىڭ تاڭباسىمەن بىردەي. تاما رۋى ەرتەدەگى قىپشاقتاردىڭ ەجەلگى جەرىندە، ياعني وڭتۇستىك ورالدا، جايىق جانە توبىل وزەندەرىنىڭ جوعارعى اعىسىن مەكەندەپ كەلەدى.

       ءحۇ-ءحۇ1 عاسىرلاردا باتىر شورا باستاعان تاما تايپاسى دەشتى-قىپشاقتا، قازان حاندىعىنىڭ، نوعاي ورداسىنىڭ ساياسي ومىرىندە زور رول اتقاردى. قازان قالاسىن (قازىرگى تاتارستان) ورىس باسقىنشىلارىنان قورعاۋدا جان اياماي شايقاستى.  «شورا باتىر» جىرى ەل اراسىنا كەڭ تاراعان.  وسىنىڭ ءبارى تامالاردىڭ قىپشاقتارمەن ەتنيكالىق جاعىنان تۋىس ەكەنىن كورسەتەدى. تاما رۋىنىڭ ۇرانى «قارابۋرا». قارابۋرا ءاز اۋليەنى كۇنى كەشەگە دەيىن بۇكىل مۇسىلمان بالاسىنىڭ اراسىندا بىلمەگەن جان بولماعان. تۇيەلى اۋىل، قارابۋرا، قاراتۇيە-ماناتا، بۋراباي (بوروۆوە) ءبارى ءبىر قايناردان. قازىرگى قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزى، اعا ارىسىندا تۇيە دەگەن اتاۋدىڭ «اۆتورلىق» قۇقىعى جاتىر. تۇيەنىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) ءۇي ء(ۇيسىن) بولاتىنى وسىدان.

 

       -  اري تايپاسى (ارىستار) – قازىرگى ارىستاردىڭ اتاسى قازاقتىڭ ءۇش ارىسى (اقارىس، جانارىس، بەكارىس), سەگىز ارىس اداي (تازىكە، قوساي، قۇنانورىس (رىسقۇل), اقپان، بالىقشى (شىبىنتاي), بۇزاۋ، توبىش، مۇڭال), اراپ (ار اپا), پارسى ت.ت.. قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ارىس، قازاقتىڭ قاپ تاۋى (كاپقاز) سىرتى ەلىندەگى اراكس، اردون  وزەندەرى اتاۋى ت.ت. ياعني ءسوز تۇبىرىندە ء(وز تۇبىندە) «ار» دەگەن ءسوزى بار ەلدەر مەن توپونوميكالىق اتاۋلاردىڭ ءبارى سولاردان قالعان. قارامان اتا ەسىمى ءتۇبىرىنىڭ دە ار بولاتىنى وسىدان.

 

       -  تۋرلار – بۇگىنگى تۇرىك اتالعان حالىقتاردىڭ اتاسى. ماڭعىستاۋدا سولاردان قالعان تۇر، تۇران، بەل-تۇران (ناعىز تۇران) اتتى توپونوميكالىق اتاۋلار ساقتالعان.  بۇل اتاۋلار تۇرىك ەلىنىڭ شىققان تەگىن دالدەپ، ايقىنداپ كورسەتىپ تۇر. تۇرىكتىڭ تولىق ماعناسى تۇر جىگى، ياعني تۇر رۋى دەگەن ماعىنا بەرەدى. اق كەتىك – اق كەتە جىگى (رۋى), بورىك - ءبورى جىگى (رۋى), بورجىگىن – ءبورى جىگىنىڭ (رۋىنىڭ) بالاسى ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. ايگىلى شىڭعىس قاعان رۋىنىڭ بورجىگىن دەپ اتالىپ جۇرگەنىنىڭ سىرى. ماڭعىستاۋدا وسى اتتاس ميكروتوپونيم كۇنى بۇگىندە دە بار.

 

       -  سايريم – بۇل تايپادان ماڭعىستاۋدا سايقۇدىق، سايقۇي، سايىن، سايوتەس، سايتانعارا اتتى ميكروتوپونيمدەر بار. وڭتۇستىك قازاق جەرىندەگى «سايرامدا بار سانسىز باپ» دەلىنەتىن سايرام قالاسى دا سولاردان قالعان.

           ساي-ريم دەگەنىمىزدەگى ەكىنشى بۋىندا تۇرعان ريمنەن، ريم يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن كىمدەردىڭ قالاعانىن ايقىن كورە الامىز. قارا: (21.04.2016 جىلى «نوۆايا يستوريا: ريم وسنوۆالي كازاحي»  «كاراۆان» (http://www.caravan.kz/news/novaya-istoriya-rim-osnovali-kazakhi-365506/), «گومەر – اداەتس، ا ريمسكۋيۋ يمپەريۋ وسنوۆالي كازاحي» «7 نيۋست. كز»).

 

       -  داحتار (داي-داحتار) – بۇگىنگى ماڭعىستاۋلىق قاز ادايلاردىڭ ارعى اتالارى ەجەلگى جازبالار دا وسىلاي اتالعان. دايدان – ادايدى، داحتان – اقپانداردى (ساقتاردى) ايقىن كورە الامىز. ەسكە ۇستايىق! اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىندا ءسوز ءتۇبىرى، ياعني ءوز ءتۇبى ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس.

 

       -  شۋمەرلەردىڭ ءومىر سالتى، كاسىبى، قارۋ-جاراعىندا، ءدىنى مەن ءدىني عۇرىپتارىندا، تىلىندە قازاقتاردان ەش قانداي ايىرماشىلىقتارى جوق.

 

       - «اۆەستا» جىرى قازاقتىڭ باتىرلار جىرى، شەجىرە، وسيەت، تولعاۋلارى سياقتى جاتقا ايتىلىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلگەن. قازاقتان وزگە ەل شەجىرە-تاريحتى جىرمەن جازبايدى.

 

       - جىرداعى اتاۋلار قازاق تىلىنە ءتان.  مىسالى: مىنا ءبىر دەرەككە، ۇرانىڭ ءۇشىنشى اۋلەتىنە، ياعني شۋمەر مەن اككاد (ب.ز.ب. 2112-1997) پاتشالارىنىڭ ەسىمدەرىن وقىپ كورەيىك: ۋر-نام-مۋ، شۋلگي، بۋرسۋەن، شۋ-سۋەن، يببي-سۋەن. وسىنداعى پاتشالار ەسىمىن بۇگىنگى قازاق ەلىندەگى سۋان تايپاسىنىڭ اتاۋىمەن-ءبۇر سۋان، شۋ سۋان، يبن-سۋان دەپ وقىپ، ودان ارى قاراي دۋدۋدى-ءدۇلۋ-دۋلات، يارلاعاندى-جارلاعان، ۋر-بابانى-ۇر بابا، ۋرۋكتى-ۇرىق، ۋرنگاردى-ۇرىنعار، شۋ-سۋەندى-شۋ سۋان، اگۋمدى-اعىم، بۋرنا-بۋراشتى - بۋرا  بوراش، كادامشان ەلليلدى-قاز ادام ەلى، اباد-شۋم-ەديندى-اداد شۋ ەلى، زابابا-شۋم-ءيدديندى-زابابا شۋ ەلى، نۇر-ادادتى-نۇر اداد دەپ وقىساق شىندىقتان الشاق كەتە قويماسپىز. وداندا باسقا، قارا – اسابا رۋىنان شىققان تۇران جاۋىنگەرى،  قاراپاندار – زورواسترا ءدىنىنىڭ دۇشپاندارى. ارۆاتاسپا  (ارباتاسپا) – ۆيستاسپانىڭ اكەسى، زاراتۋشترانى قورعاۋشى، قازاقتا وسىعان ۇقساس قازاراسپا، ەسپە، تەرەڭ ەسپە (قۇدىق، ماڭعىستاۋدا) دەگەن سوزدەر بار. جاماسپا – ۆيشتاسپا پاتشانىڭ كەڭەسشىسى. كەرساسپا – يران باتىرى. ۆارنا – ەل، بولگاريادا ۆارنا قالاسى بار، قازىرگى ودەسسانىڭ اتاۋى دا بۇرىن ۆارنا دەپ اتالعان، بۇل ءسوزدىڭ قازاقشاسى ارنا-ساي دەگەندى بىلدىرەدى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى ۇلكەن سۋ قويماسى ارناساي دەپ اتالادى. اشا – شىندىق (كۇنى بۇگىندە دە بۇل ءسوز تازا شىندىق دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. ار-تي  -  ءتارتىپ، شىندىق، ادىلەتتىلىك، بۇل ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ارسىزدىقتى تىي. اشي – تاعدىر (جانى اشيدى، جانى اشىمايدى). اشۋ – ىزا (اشۋلانۋ، ىزالانۋ). اتۆيد – تراتتاونىڭ اتاسىنىڭ ەسىمى، «شاحنامادا» - اتبين، قازاقشاسى – اتبي. ۆارا – اسابان رۋىنان شىققان جاۋىنگەر، ۆارانىڭ ءتۇبىرى ار (ارىن قورعاۋشىلار), ال اس – الشىننىڭ لاقاپ اتى ەمەس پە؟ ساحناۆاق – يمانىڭ قارىنداسىنىڭ ەسىمى، قازاقشاسى – ساقىپاۋاق. سوعدى، سوعديانا – زاراۆشان وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىنداعى ايماق. حارا – اڭىزداعى تاۋ سىلەمى، جەردى قورشاپ جاتادى، بۇل ءسوزدىڭ دە ءتۇبىرى ار، دەمەك قورشاپ-قورعاۋ دەسەك، ەكەۋى دە ءبىر ماعىنادا بولىپ شىعادى. ال، ونىڭ قازاق جەرىنە، ونىڭ ىشىندە مانقىستاۋعا قاتىستى توپونوميكالىق ايعاقتاماسى  مانقىستاۋدىڭ جانە سىر ءوڭىرىنىڭ قاراتاۋ اتتى تاۋى.  ارتى وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى.

 

    -  «اۆەستادا» بەسقوناق جايلى دەرەكتەر بار. مۇنى «اۆەستانىڭ» جازىلۋ تەگى ەجەلگى قازاق دالاسىندا ەكەندىگىنىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى دەۋگە ابدەن بولادى. اتالالارىمىزدان قالعان سوزدە «بەسقوناق دەگەنىمىز وتكەن جىلدىڭ جاڭا جىلعا قوناق بەس كۇنى» - دەلىنەدى.

 

    -   قازاقتىڭ اپتالىق كۇن ساناۋى دا «اۆەستا» دا جازىلعان. وندا «سارسەنبىنىڭ ساتىنە»، ء«ساتتى كۇن» دەگەن ۇعىمدار كەزدەسەدى.

 

    -  ولار وزدەرىن «قاراباستىلار» دەپ اتاعان. ماڭعىستاۋدا قاراقان، قاراقاڭعا، قاراعانتۇپ (قاراعان تۇبەك، تۇپقاراعان),  قارامان، قاراتاۋ، قاراسۋ، قاراجال،  قارااعاشتى، قاراباس (قاراماندىباس) اتتى اۋليە-قورىمدار مەن جەر، سۋ، تاۋ اتاۋلارى  كۇنى بۇگىندە دە بار. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ (ادايلاردىڭ) سوزىندە وسى قورىمداردىڭ ەڭ ەجەلگىسى قارامان اتا دەلىنەدى. ولاردىڭ وزدەرىن قاراباستىلار دەپ اتاۋلارى، شىققان تەگىمىز ماڭعىستاۋ دەگەنى.

 

    -  «اۆەستا ءسوزىنىڭ توركىنى، ماعىناسى عىلىمدا انىقتالماعان. كەيبىر عالىمدار «ماداقتاۋ» نەمەسە «وسيەت» دەپ اتايدى. ال، يران زەرتتەۋشىلەرى «كارى اتان سوزىنەن شىققان» دەسەدى. اۆەستادا سونداي ءسوز تىركەستەرى بار» دەگەنگە كەلسەك، بۇل اتاۋلار، بۇل ءسوزدىڭ نەگىزگى ماعىناسى ەمەس. ونىڭ ءدال ماعىناسى ب.ق.الباني ايتقانداي «ابەستىك جاساما، تەرىس پيعىلدان ادا بول»، نەمەسە «ادەپ ساقتاۋ»  بولىپ تابىلادى.

 

   -  ال، «كارى اتانعا» كەلسەك، ول دا اۆەستانىڭ قازىرگى قازاقتاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ  اراسىندا دۇنيەگە كەلگەنىنە كەپىلدىك بەرە الادى. سەبەبى، ءتورت تۇلىك مالدى قولعا ۇيرەتكەندەردىڭ قازاق ەكەندىگىنە ەشكىم دە داۋلاسپايدى (تۇيەنىڭ ءپىرى (اتاسى) ويسىل قارا، جىلقى - قامبار اتا، قوي - شوپان اتا، سيىر - زەڭگى بابا، ەشكى - سەكسەك اتا، ەگىن مەن شىعىردىڭ اتاسى ءالى شىنار). 

       ەندى وسىلاردىڭ ۇستىنە ەجەلگى ءبىر زامانداردا قاس بي (كاسپي) تەڭىزىنىڭ ابەس-كۇن دەپ اتالعانىن، ماڭعىستاۋدىڭ بەينەۋ اۋدانى جەرىندە ءبىر القاپتىڭ اتان (جانگەلديننەن وڭتۇستىك-شىعىستا 31 كم) دەپ كۇنى بۇگىندە دە اتالاتىنىن،  ولاردان دا باسقا كارى ماڭعىستاۋداعى قاراتۇيە -ماناتا، تۇيەسۋ، تۇيەباتقان، تۇيەمويىن، ۇلەك، قاراۇلەك اتتى جەر-cۋ اتاۋلارىن قوسىڭىز.

 

   -   بۇل جىردىڭ باستاپقى ءتۇپ نۇسقاسى بۇگىنگى ءبىز سويلەپ جۇرگەن، قازاقتىڭ انا تىلىندە جىرلانىپ، وسى تىلدە جازىلعان. وتانى بۇگىنگى قازاق دالاسى، دالىرەك ايتساق وسى ۇلى دالانىڭ ءبىر پۇشپاعى ماڭعىستاۋ. جىردى مەنىكى دەپ «مەنشىكتەپ» وتىرعان يراندىقتاردىڭ ونى تۇسىنبەي جۇرگەن سەبەبى وسى.

 

   -  ال، قازاق «عالىمدارىنىڭ» وسى كەزگە دەيىن بۇل جىردى  تۇسىنبەي، بىزدىكى دەپ مەنشىكتەي الماي جۇرگەندەرىنە كەلسەك، بۇل ەندى ولاردىڭ قازاقتىڭ انا ءتىلىنىڭ، بۇكىل الەم ەلدەرى تىلدەرىنىڭ اناسى ەكەندىگىن زەردەلەي  الماي  جۇرگەنىنەن، دەپ باتىل تۇجىرىم جاساي الامىز. بۇل ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىزدىڭ قۇدىرەتىن تانۋعا شامالارىمىز جەتپەي، وزگە (ورىس، اراپ، پارسى، اعىلشىن) تىلدەرگە تابىنعاندىعىمىزدىڭ سالدارى.

 

   -  يراندىقتار مەن ۇندىلىكتەردىڭ بۇل جىردى جانە ونىڭ كەيىپكەرلەرىن مەنىكى (مەنىڭ اتام) دەگەنى، ولاردىڭ ءوز شىققان تەكتەرىنىڭ قازاق ەكەندىگىن مويىنداعاندارى.

 

   -  «اۆەستادا» جازىلعان سالت بويىنشا جەرلەنگەن ادامدار قابىرى ماڭعىستاۋ وبلىسى، ماڭعىستاۋ اۋدانى جەرىندەگى تاۋشىق كەنتىنە جاقىن، تەڭىز جاعاسىندا ورنالاسقان  شاقپاق اتا قورىمىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان.

 

   -  ولاردىڭ ۇستانعان دىندەرى دە ەجەلگى قازاقتاردىڭ دىندەرىمەن بىردەي.  يسلامعا دەيىن قازاقتاردا تاڭىرگە تابىنعان بولاتىن. ولاردىڭ جازبالارىندا ايتىلاتىن «سۆاستيكا (كىرەس)» تاڭباسى، ماڭعىستاۋداعى ەجەلگى قورىمداردا: اسىرەسە قارامان اتا، شوپان اتا، قۇسىم اتا قورىمدارىندا بار. شاقپاق اتا مەشىتى كرەس بەينەسىندە سالىنعان. شەڭبەر ىشىنە سالىنعان كرەس بەينەلى الىپ قۇرىلىستار ماڭعىستاۋدا كوپتەپ كەزدەسەدى. قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ شاڭىراعى دا وسى تاڭبانىڭ كەسكىنىن بەرەدى ەمەس پە؟

 

   -  «اۆەستانىڭ» ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلگەنىنىڭ باستى دالەلى، بۇنداعى باس قۇداي احۋرا-مازدانىڭ ەسىمى مازدا دەپ اتالادى. ال، مازدانىڭ ءسوز ءتۇبىرى بۇكىل قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى «از»، ء«از اۋليە» اتامىزدىڭ ەسىمى ەمەس پە؟  دەمەك، مازدا قىسقارتىلعان ءسوز. بۇل ءسوزدىڭ قۇرامى، مان، از، اد، ياعني مان ءاز اتا. ويتپەگەندە شە؟ بۇكىل ادامزات ءوز تىرشىلىگىنىڭ، ءوز مادەنيەتىنىڭ باستاۋىن مانقىستاۋدان، ياعني ەجەلگى ماد (ما اداي) پاتشالىعىنان الادى ەمەس پە؟! مانقىستاۋدىڭ قارا ويىنان قىرعا (ۇستىرتكە) كوتەرىلەر جەردە مان اتا، قىردىڭ ۇستىندە ءاز اۋليەنىڭ مولاسى كۇنى بۇگىندە دە بار. 

 

    -   بۇگىنگى يران تاريحى ءوز تەكتەرىنىڭ ماد، ياعني مان اداي پاتشالىعىنان تارايتىنىن كامىل مويىندايدى. مەنىڭ بۇل تۇجىرىمىما تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تەگەرانداعى ءشاھيد بەھەشتە اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى ريزا ءشابانيدىڭ «يران تاريحى» اتتى كىتابى تولىق كۋالىك ەتە الادى (الماتى: «زەردە» باسپاسى، 2002 جىل).

 

    -  كەي دەرەكتەردە اۆەستا «ساكسانيد اۆەستاسى» دەپ تە اتالادى. اۆەستانىڭ ساقتاردىكى، ياعني قاز ساقتاردىكى ەكەنىن وسى ءسوزدىڭ وزىنەن-اق انىق اڭعارۋعا بولسا كەرەك-ءتى.

 

    -  ال «احۋرا» دەپ جۇرگەندەرى ءبىزدىڭ اقىرعى (سوڭعى) دەگەن ءسوزىمىز. مىسالى، ءبىز كۇنى بۇگىندە دە مۇحاممەد پايعامباردى اقىرعى پايعامبار دەپ اتايمىز. سول سياقتى، كەزىندە ءاز اۋليە اتامىزدى دا اقىرعى قۇداي دەپ اتاعان. ەجەلگى قازاقتار اراسىندا، ءتىپتى كۇنى بۇگىندە دە «اتامزامان جانە اقىرزامان» دەگەن سوزدەر قولدانىستا ءجۇر.

 

    -  زاراتۋشترانى ول كەزەڭدەردە دە، ءتىپتى كۇنى بۇگىندە دە قازاقتىڭ سوزدىك قورىنداعى قۇدايدىڭ، ءتاڭىردىڭ بالاما ەسىمى رەتىندە قولدانىلاتىن جاراتۋشى دەپ تۇسىنسەك، شىندىعى وسى بولار. بۇنداي ءسوز «اۆەستانىڭ» جىر جولدارىندا بار:

           «جاراتۋشىمىن – جارىلقاۋشىمىن،

           قورعاۋشىمىن، ءبارىن ءبىلۋشىمىن.

           مەنىڭ اتىم – ءبارىن جويۋشى،

           مەنىڭ اتىم – ءبارىن جاراتۋشى.

           دانالاردىڭ داناسىمىن،

           قۇدىرەتتىنىڭ قۇدىرەتتىسى مەنىڭ اتىم» (اۆەستا. شامامەن 3,5 مىڭ جىل بۇرىن جازىلعان) (س.ەلۋباي «قيامەت – قايىم عاسىرى» 2 بەت).

          زاراتۋشترا مەن جاراتۋشىنىڭ «اراتۋش» دەگەن ءسوز تۇبىرلەرى دە وسىنى ايتىپ تۇرعان جوق پا؟ ال، «ج» مەن «ز» دىبىسىنىڭ قازاقتىڭ كەيبىر سوزدەرىنىڭ وزگە تىلدەرمەن اتالۋىندا وسىلاي اۋىسىپ ايتىلۋى  تابيعي جاعداي. بۇنداي اۋىسىپ قولدانۋ ءوز تىلىمىزدە دە كەزدەسەدى. مىسالى، ءاج بەن ءاز، ءتاج بەن ءتاز، تاجىك پەن تازىكە،  جەبە مەن زەبە، جەبەدەي مەن زەبەدەي.  ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) جاڭىلىسپايدى.

 

    -  ال، انحرا مان پەرىگە كەلسەك، بۇل جەردە انحرا مان جاعىمسىز كەيىپكەر رەتىندە كورىنەدى. ان – ءتىرى جان، پەندە. ەڭ العاشقى ادامدار. ان مەن اڭنىڭ ماعىنالارى ءبىر-بىرىنە جاقىن. ادامداردىڭ «كىسى كيىك» اتانعان كەزەڭى. ەكىنشى ماعىناسى ان – انا (ايەل). ارينە سولاي، پەرى ايەل بولماي، ەر ادام بولۋشى ما ەدى؟ ال، ماننىڭ اتىن مانقىستاۋ (مانداردىڭ قىستاۋى) كۇنى بۇگىندە دە ۇستاپ وتىرعان جوق پا؟

 

    -   «اۆەستانىڭ» - ابەسپە دەگەن سوزدەن شىققانىنا قازىرگى كاسپي تەڭىزىنىڭ سول كەزدەرى «ابەسكۇن تەڭىزى»  دەپ اتالعانى تولىقتاي دالەل بولا الادى. بۇگىنگى باشقۇرت ەلىندە اشا، ارتي، شۋچە قالالارى بولسا، جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي قازاق دالاسىندا دا شۋ وزەنى مەن كوكشەتاۋدا شۋچە قالاسى بار.         

        زاراتۋشترا -  يراننىڭ شىعىسىنداعى كوشپەندى ەلدىڭ ۇرپاعى ءارى ونىڭ ءدىنىن قابىلداعان شىعىس يراننىڭ پاتشاسى كاۆي-ۆيشتاسپى;  عالىمدار بۇل ايماقتى بۇگىنگى اۋعانستان مەن ورتا ازيا جەرى دەپ سانايدى.

         زاراتۋشترا – دۇنيەگە كەلگەندە، كۇلىپ تۋعان بالا. مۇنداي وقيعا ادامزات تاريحىندا بولماعان. ەل اۋزىنداعى اڭىزعا قاراعاندا، ول 77 جاسىندا ناماز وقىپ وتىرىپ، ونىڭ دىنىنە قارسى بولعان ادامنىڭ قولىنان قازا تابادى.

        ساكسانيد (ساق) اۆەستاسى جيىرما ءبىر كىتاپتان قۇرالىپ، «ناسك» اتالىپتى، سونىڭ بىزگە ءبىر كىتابى، ال سول زاماندا جازىلعان اۆەستالىق وسيەتتىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى عانا جەتىپ وتىر.

         ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ جەتىنشى، سەگىزىنشى عاسىرلارىندا يران مەن ورتا ازيادا  يسلام ءدىنى قابىلدانىپ، زاراتۋشترانىڭ ورنىن باستى. بۇل دىنگە تابىنۋشىلار قۋعىنعا ۇشىراپ، ۇندىستانعا جەر اۋدى، وسى زاماندا ول ءدىندى ۇستايتىندار يبرا اتالادى. ءبىز بۇل اتاۋدان يبراھيم (ىبىرايىم) پايعامباردىڭ ەسىمىن كورەمىز. ىبىرايىم اتامىز جايلى دەرەكتەر ماڭعىستاۋدىڭ شەجىرە-داستاندارىندا كوپتەپ ساقتالعان.  

         بۇل جاعداي Cۇگىر جىراۋ بەگەندىكۇلىنىڭ (894-1974) «شەجىرە جىر» داستانىندا بىلايشا سۋرەتتەلەدى:

              «ىبىرايىم، كەنعان ەكى اۋىل

              الجاسىپ دىنگە تالاسقان،                               

              كەنعاننىڭ ءبىر اۋلەتى

              ىشە بەرگەن اراق-شاراپتان.

              ىبىرايىمنىڭ اۋلەتى              

              كەلەمەسىن قايىرىپ

              اقان تاۋدىڭ ەتەگى (اق تاۋ، اق مان تاۋىنىڭ م.ق.)

              اراپا بىزگە بولسىن دەپ (اردىڭ اپاسى (اناسى) بولسىن دەپ م.ق.)

              التى تاقتا اراپتان (قازىرگى اراپ جۇرتى (ارابيا) م.ق.)

              ءاجى بارىپ ءدام تاتتى

   ء           اجى ءبىلىمدى بۇلاقتان.

             ون سەگىز مىڭ عالامدى

             سوندا سۇلەيمەنگە سۇراتقان.

             مۇسىلمان، كاپىر بىرىگىپ

             ارالاسىپ جۇرگەندە

             قۇلشىلىق ءۇشىن قۇدايعا

             مۇحامبەتكە ۇمبەت بولعاندا

             ءبىر دىندەگى حالىقپىز،

             اتامىز انەس ساحابا،

             مۇسىلماننىڭ بالاسى

             ءجۇز جيىرما بەس تاڭبالى

             وسى وتىرعان كوپشىلىك

             سول انەستىڭ اۋماعى («جىر داريا»، 448-449 بەتتەر). قاسيەتتى قۇراندا ىبىرايىم اتامىزدىڭ ەسىمى يبراھيم دەپ بەرىلەدى.  «نەگىزىنەن اللاھ ادام مەن نۇحتى جانە يبراھيم مەن يمراننىڭ جۇراعاتىن الەمدەرگە ارداقتى قىلدى» (3.الي يمران-33). اراق-شاراپ ىشە بەرەتىن اۋىلدىڭ ۇرپاقتارى دا (ەۆروپالىقتار) الىگە دەيىن اراق ىشۋلەرىن قويا الماي كەلەدى. قاز اداي شەجىرەسىندە بەكارىستىڭ ەكى بالاسى بار، ۇلكەنى الشىن، كىشىسى كەنشىن دەۋشى ەدى عوي. كەنعان، كەنشىن ءبارى ءبىر اۋىل. ولاردىڭ دا شىققان جەرى ماڭعىستاۋ، ول بۇگىنگى كەندىرلى شىعاناعى اتاۋىمەن ساقتالعان. ءبارىنىڭ «كەن» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى وسىدان. ەن، كەن، كەندىرلى، كەنتاۋ، كەنىش، كەنشى، ەڭ، ەن دالا، كەڭ، كەڭ دالا  ت.ت. ولاردىڭ اۆتورلىق قۇقى.

          ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ جەتىقاراقشىنى تەمىرقازىققا بايلاپ قويعانى سياقتى، احۋرا مازدا جەتەۋدىڭ بىرلىگىن، ياعني ادام، مال، وت، جەر، اسپان، سۋ، وسىمدىك بىرلىگىن ساقتاۋدى ۋاعىزدايدى. مۇنىڭ  العاشقى كەزەڭى – «جارالۋ»، ياعني پايدا بولۋ. احۋرا-مازدا دۇنيەنى جاراتقاندا، انحرا-مان پەرى بۇلدىرەدى. سونىڭ كەسىرىنەن ەكىنشى كەزەڭ – قوسپا پايدا بولادى. بۇل – قازىرگى ءبىز عۇمىر كەشىپ جاتقان دۇنيە، ياعني قايىرىمدىلىق پەن جاۋىزدىقتىڭ ارالاسۋى. ال ادام بالاسى قايىرىمدىلىقتى جاقتاپ، جاۋىزدىقپەن كۇرەسۋ كەرەك، ول ءۇشىن احۋرا مازداعا تابىنۋ قاجەت. بۇل جەردە وزدەرىڭ كورىپ وتىرعانداي، اقىرعى مان ءاز اتا (احۋرا مازدا) اتالىق تەكتى بىلدىرسە، انحرا مان پەرى انالىق تەكتى بىلدىرەدى.  بۇگىنگى قازاقتار (ازيالىقتار) مان ءاز اتانىڭ ۇرپاقتارى بولسا، امەريكا، انگليا، فرانتسيا، ەۆروپالىقتار (ەۆ، ەۆا، دەۆا، دەۆۋشكا،  ەۆانگەليە، ەۆگەنيكا، ەۆرەي) وزدەرىن انالىق تەكتەن تاراتادى.

         ءۇشىنشى كەزەڭدە  - ء«بولىنۋ» پايدا بولىپ، اقىرى، دۇنيە جاڭارادى، قايىرا قالپىنا كەلەدى، بۇعان زاراتۋشترانىڭ ۇرپاقتارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ىقپال جاسايدى.

         اقىرى، ءار پەندە ءادىل سوتتىڭ الدىنان وتەتىنىن، دۇنيە سالعاننان سوڭ، جۇماق پەن توزاقتا ساراپتالاتىنىن، عۇمىرلىق دۇنيەدە قايىرا بىرلەسىپ، رۋح پەن ءتان قايتا تىرشىلىك قۇراتىنى ايتىلادى. زاراتۋشترانىڭ بۇل ويى باسقا ءدىني ادامدارعا ىقپال ەتتى. زاراتۋشترا ىلىمىندە ءار ادامنىڭ سوتتان اقتالۋى – ونىڭ ويىنا، سوزىنە، ىسىنە بايلانىستى. وسى جاعدايدا مۇڭكىر-ناڭكىر الدىندا ادام ءوز رۋحى ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيە - الەم ءۇشىن جاۋاپ بەرەدى. ودان ۇلگى العان كەيىنگى دىندەردىڭ ارتىقشىلىعى دا سوندا.

        كەيىنگى كەزدەردە ورىس تىلىندە جازاتىن تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ وكىلدەرى ورىس تاريحىنىڭ جالعاندىعىن، التى ءجۇز جىل جالعان جازىلعانىن، ۆيزانتيادا قۇرىلعان حريستيان ءدىنى، ونىڭ كرەسى، شىركەۋدە سالىنعان پايعامبار بەينەلەرى تۇركى تۇقىمى ەكەنىن ءجيى ايتا باستادى. سول حريستيان ءدىنىنىڭ نەگىزى وسى اۆەستادان الىنىپ، بۇل ءدىن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلگەن بولىپ شىعادى.

         سول زاراتۋشترانىڭ  ءدىنىن گرەكتەر ءوز ۇعىمىنا جاقىنداتىپ، زورواسترا اتاۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار. سەبەبى، زاراتۋشترا ۋاعىزى حريستياندىق  دىنگە ەكى تاراپتان ىقپال جاسادى. بىرىنشىدەن، ول زاراتۋشترانىڭ ويىن   مۇراگەرلىك ەتتى، ەكىنشىدەن زورواستريزمنىڭ تىكەلەي ىقپالى العاشقى حريستياندىقتىڭ بالعىن شاعىندا اسەر ەتكەن ەدى. يۋدەيلىكتەردىڭ زاراتۋشترا جولىنا ءتۇسۋى – ولاردىڭ كير پاتشا ۆاۆيلون تۇتقىنىنان بوساعان شاقتا،  ياعني ب.ز. بۇرىنعى بەسىنشى عاسىر بولاتىن. سول زاماندا زاراتۋشترا جولىنا تۇسكەندەردى «فارسىشىلدار» دەپ اتاعان. زارا مەن زورونىڭ ەكەۋى دە ءبىر قايناردان، سەبەبى، ادامزاتتىڭ العاشقى دامۋ كەزەڭىندە، قازىرگى ءبىزدىڭ ار دەگەن ۇعىمىمىزداعى (يمان، اتامەكەن، وتباسى) ارىمىزدىڭ سىرتى ور قازىلىپ  قورعالعان. ال، فارسىشىلداردى ارىستار، ياعني ارىن «كوزىنىڭ قاراشىعىنداي» قورعايتىن ارلى ۇلدار دەگەنىمىز دۇرىس. قازاقتىڭ ءۇش ارىسى (اق ارىس، جان ارىس، بەك ارىس) جانە قاز ادايدىڭ سەگىز نەمەرەسىنىڭ سەگىز ارىس اداي دەپ اتالۋى وسىنىڭ ايداي  ايعاعى.

        زاراتۋشترا (زورواسترا) اتامىزدىڭ اتى بىزگە بۇگىنگى كۇنگە اشتارحان، استراحان، استراباد بولىپ جەتتى. «ۇزىن بويلى، ارىق، سۇيەكتى قۇلدى استرابادقا جاقىن جەردەگى جول بويىندا تاتارلار ۇستايدى» (ۆ.گ.يان «چينگيز-حان» نۋكۋس. 1975. 262 بەت).  قازاقتىڭ ايگىلى حانى ءاز جانىبەكتىڭ استراحان قالاسىن سالىپ، ونى وزىنە استانا ەتىپ الۋىنىڭ باستى سەبەبى دە وسى بولاتىن.

        سونىمەن، ءبىزدىڭ جىل قايىرۋمىزدان بۇرىن جاساعان ساق بابالارىمىزدىڭ كونە جازۋدا اتالۋىن، بۇگىنگە دەيىن تۇركى تىلدەس حالىقتاردا ساقتالىپ وتىرعانىن، ولاردىڭ ەلىندە زاراتۋشترا ەسىمدى پايعامبار شىعىپ، «ابەسپە» اتتى قاسيەتتى كىتاپ قالدىرىپ، ادامزاتتىڭ العاشقى ءدىنىنىڭ ىرگەسىن قالاعانىنا كوزىمىز جەتتى-اۋ دەيمىن.

 

        «شۋمەردىڭ ىزىنە تۇسكەن-تاعى دا ارحەولوگ ەمەس، فرانتسۋز ەلشىسى ەرنەست دە سارزەك دەگەن ادام. ول 1877 جىلى وڭتۇستىك قوسوزەننىڭ ءبىر توبەسىن قازعاندا، بازالتتىق، ياعني جانارتاۋدىڭ تاسىنان جاسالعان ءمۇسىن تاپتى. باسىندا ميلىعىنا تۇسىرە، قۇلاعىن جاۋىپ كيگەن قازاق بوركى، كوزى «توستاعانداي»، قىر مۇرىن، قولىن قۋسىرىپ، تىزەسىنە سىنالى جازۋلاردى جايىپ سالىپ، جالاڭ اياق وتىر. جازۋدى وقىپ قاراعاندا، بۇل بەينە-ءبىزدىڭ جىل قايىرۋىمىزدان 23-24 عاسىر بۇرىنعى لاگاشا قالاسىنداعى شۋمەر پاتشاسى گۋدە بەينەسى ەكەن، قازىر پاريجدە ساقتالۋدا.

       ...ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى اعىلشىن ارحەولوگى لەونار ۆۋللي شۋمەر پاتشاسى شۋبادتىڭ تابىت ءمۇسىنىن تابادى. پاتشايىمدى سالتاناتتى جاسالعان باس كيىمى – تاجىمەن، التىن القاسىمەن، ەكى كۇڭىمەن بىرگە جەرلەپتى. بۋللي ەل-ۋبايد توبەسىن قازعاندا، ۋرانىڭ تۇڭعىش اۋلەتىنىڭ پاتشاسى مەسانەپادتىڭ ۇلى ااننەپادتىڭ ەسىمى جازىلعان اق اشۋتاسقا قاشالعان قالاقشا تاڭبالى تاس تابىلعان. بۇل دۇنيەجۇزىلىك توپانسۋدان كەيىنگى ءۇشىنشى اۋلەتتىڭ تىزىمىندەگى پاتشا كورىنەدى (252 بەت). 

      ...سەيسەم اتا قورىمى ورنالاسقان ايماققا جاقىن جەردەگى  «ۇشتاعان وڭىرىندەگى جاباعىلى ساز اۋىلىنان (ۇشتاعاننان 30 كم جەردە) شىعىسقا قاراي 3-4 كم جۇرگەندە، تۇمسىعى باتىسقا قاراپ تۇرعان قۇم جالدىڭ بويىنداعى كيەلى ورىن، ول «شاشتى ءازىز» دەپ اتالادى، ال ودان 1,5 كم جەردەگى جالاتتىڭ ۇستىندە «بابا تۇكتى» اۋليەنىڭ مەكەنى بار. ...ىزدەنىستەر بابا تۇكتى شاشتى ءازىزدىڭ كۇن تەكتى وبراز ەكەندىگىن كورسەتەدى. ول ءتىپتى باعزى پايعامبار -  زاراتۋشترانىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعان كەيپى دە بولۋى مۇمكىن.

      ... بابا تۇكتى شاشتى ءازىزدىڭ كوپكە تانىمال باسقا ءبىر زيراتى قاراتاۋدىڭ سولتۇستىك-شىعىس جاعىندا، بۇگىنگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ شولاققورعان اۋدانىنىڭ جەرىندە ورنالاسقان، قىزىلكولدىڭ جاعاسىندا، بۇرىنعى قۇمكەنت قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي  1 كم جەردە دەلىنەدى. بۇگىنگى كارتا بويىنشا قاراستىرساق، بابا تۇكتىنىڭ مولاسى تۇرعان جەر جامبىل وبلىسىنىڭ بايقادام كەنتىنەن شىعىپ شولاققورعانعا اپاراتىن اسفالت جولدىڭ بويى ماڭىندا. وسى ءبىر ەسىمدى ەكى اۋليەنىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بولۋى مۇمكىن دەگەن ساۋالعا 14 ع-دا تۇركىستان وڭىرىنەن ارال-كاسپي وڭىرىنە سوپى ۋاعىزشىلارى اكەلگەن «اۋليەلەر ەكسپورتى» بولدى دەگەن پايىمعا دەن قويار بولساق جاۋاپ بەرىپ كورۋگە بولادى. وندا بابا تۇكتى شاشتى ءازىز اۋليەسى سوزاق وڭىرىنەن كەلگەن «بابا تۇكتى شاشتى ءازىز» دارۋىشتەر توبىنىڭ وسى ولكەگە جىبەرگەن ۋاعىزشىلارىنان قالعان بەلگى دە بولار، ولجاعىن ءدال ايتا قويۋدىڭ رەتى كەلە قويماس.

        قازاق تانىمىنداعى بابا تۇكتى شاشتى ءازىز ميفتىك سيپاتىندا – ەڭ سوڭعى ينستانتسيا، مىسالى ءبايبورى بالا سۇراپ اۋليەلەردىڭ بارلىعىندا بولىپ، بابا تۇكتىگە ەڭ سوڭىنان كەلىپ تۇنەيدى، اۋليە ونىڭ تىلەگىن قابىل ەتەدى. ويتكەنى ول – ميترا، ول ءومىر بەرەدى (الپامىس دۇنيەگە كەلەدى), ول ەسىم بەرەدى (الپامىستىڭ اتىن قويادى), ول بيلىك بەرەدى (الپامىس جيدەلىبايسىننىڭ قوجاسى). بابا تۇكتى «ميترا» ءوز تەگىن ۇمىتسا دا قىزمەتىن ۇمىتپاعان، بابا تۇكتىنىڭ بويىندا «كۇن مەن شارت ءتاڭىرىنىڭ» فۋنكتسياسىنىڭ نەگىزگىلەرى ساقتالعان، سونداي-اق ول ەر ادامداردىڭ، جاۋىنگەرلەردىڭ، جولاۋشىلاردىڭ قامقورشىسى، ءپىرى. قازاق ەپوسىندا ول تەك الپامىسقا عانا ەمەس، وراق باتىر مەن قوبىلاندىعا كومەكتەسەدى جانە ولاردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپشى بولادى.

       بابا تۇكتى جاس كەزىندە جىلىبۇلاققا (نەمەسە سىردارياعا) شومىلىپ جۇرگەن ءۇش قىزدى كورگەن دەسەدى، ولار سۋ پەرىسىنىڭ قىزدارى ەكەن. بابا تۇكتى ولاردىڭ كيىمدەرىن جاسىرىپ قويادى، ءسويتىپ ءۇش قىزدىڭ بىرەۋىن ايەلى بولۋعا كوندىرەدى. قىز كۇيەۋگە شىعار الدىندا ءۇش شارت قويادى; ءبىرىنشى – اياق كيىمىن شەشكەن كەزدە قاراماۋ، ەكىنشى – شاشى مەن تىرناعىنا قاراماۋ; ءۇشىنشى – قولتىعىنا قاراماۋ، جىگىت ءبىر كۇنى شارتتى بۇزادى، قىز اققۋعا اينالىپ ۇشىپ كەتەدى، ارتىنان ىشتە قالعان بالانى اكەلىپ تاستاپ كەتەدى. بۇل بالا كەيىن ەدىگە دەگەن (پارپاريا) اتپەن بەلگىلى بولعان. (س.قوندىباي «ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتىڭ كيەلى ورىندارى» الماتى. 2000 37-41 بەتتەر).

 

        كەلىڭىز، ەندى وسى سەرىكبول باۋىرىمىزدىڭ تۇجىرىمدارى مەن بولجامدارىنا قولداعى دەرەكتەرگە ساي ساراپتاما جاساپ كورەلىك:

     - بابا تۇكتى شاشتى ءازىز – اتامىزدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى ەمەسى ايقىن. بۇل كەيىن قويىلعان لاقاپ ەسىم دەپ تۇجىرىمداۋعا تولىقتاي نەگىز بار.

 

     - ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا، شەجىرە دەرەگى بابا تۇكتىنى بالاسى، شاشتى ءازىزدى اتاسى دەيدى. قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا دا: بىرىنشىدەن ءوز اتىمەن تەگىنىڭ قوسىلىپ ايتىلۋى، ەكىنشىدەن ەكەۋىنە ەكى جەردەن توپونوميكالىق اتاۋ بەرىلۋى، ۇشىنشىدەن ءاز-ءىز ەسىمىندەگى ء«ىز» جالعاۋلىعىنىڭ ءاز اتاسىنىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى، بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەتىندىگى  بۇل تۇجىرىمدى بىزگە تازا شىندىق دەپ قابىلداۋعا ءماجبۇر ەتەدى.

 

     - بابا – قازىرگى سوزدىك قورىمىزدا «وتە ەسكى زاماندا» دەگەندى بىلدىرەدى. باستاۋىن «قاۋىم باسىندا» انالار تۇرعان زاماننان الادى. بۇگىنگى ورىس حالقىنىڭ ايەل ادامدى «بابا» دەيتىندەرى سودان قالعان. بابانىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) ابا (اپا). افريكالىقتاردىڭ دا تەگى وسى. ارابتار مەن ەبرەيلەردىڭ دە تەگى وسى. ولاردىڭ اتالارىنىڭ اتى سەميت. قازاق شەجىرەسىندەگى اتاۋى جابال (جەبەل) اداي شەجىرەسى بويىنشا سەميت بۇزاۋدان تارايدى. سلاۆيان حالىقتارى دەگەنىمىزدەگى، بۇل اتاۋدىڭ دا وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) اۆ (اب، اپ). ءبارى انالىق تەككە جاتادى. ەجەلگى قازاقتاردىڭ «اتا-بابا» دەپ ەكەۋىن قوساقتاپ اتايتىندارىنىڭ سىرى وسى. قازىر بۇلار بىزدە  اتا-انا دەپ اتالادى.

 

     - ال، شىندىعىندا بابا تۇكتىنى - جابال نۇق  دەپ تۇسىنسەك دۇرىسى وسى بولار. بابا مەن جابالدىڭ، تۇكتى مەن نۇقتىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى. ەجەلگى جازبالاردا، ماڭعىستاۋلىق اقىن-جىراۋلاردىڭ داستاندارىندا نۇق قاۋىمىنىڭ اتاۋىن جابال نۇق دەپ اتاعاندارى كەزدەسەدى.

 

     - ءازىزدىڭ ءسوز ءتۇبىرى ءسىرا بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ نەگىزىن قالاعان ءاز اتامىزدىڭ اتى. سونىمەن قاتار ءاز – اسا ءبىلىمدى، دانىشپان ادام، ال  ءازىز ءسوزى – جانىڭا ەڭ جاقىن، اياۋلى ادام دەگەن ماعىنا دا قولدانىلادى. بۇگىنگى سوزدىك قورىمىزداعى ءاز ناۋرىز، ءاز تۇرىك، ءاز جانىبەك، ءاز زاحير (سۇلتان بەيبارىس), ءاز تاۋكەلەر وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى. بۇل ەسىم ولارعا حالىقتىڭ قويعان لاقاپ (ماداق) ەسىمى. جوعارىدا كورسەتىلگەن تەگىنە ءاز اتاسىنىڭ ەسىمى قوسىلعان ۇلى تۇلعالار، ءاز (قازاق) اتالارىنا لايىق بولدى دەگەن ءسوز. جەر بەتىندە  قازاقتىڭ قاعانىنان اسقان لاۋازىم بولماعانى سياقتى، بۇدان اسقان «ماداق تا» بولماعان.

 

      -  بۇل كۇندەرى بۇكىل الەم قولداناتىن، قازاقتىڭ اتا-تەگىن اتاۋ، جازۋ قاعيداسىندا اتاسىنىڭ اتى ءبىرىنشى، ءوز اتى ەكىنشى بولىپ (مىسالى، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، ەسكەلدى سۇگىر، نەمەسە تەمىر بابا، قاڭعا بابا ت.ت.) اتالاتىنىن سارالاساق، بۇل جەردە بابا ءسوزى ءبىرىنشى بولىپ اتالىپ تۇر. ءبىز بۇل اتاۋدان:

           «تۇركىستاندا تۇمەن باب،

           سىزدەردەن مەدەت تىلەيمىن.

           سايرامداعى سانسىز باب،

           وتىرارداعى وتىز باپ،

           ەڭ ۇلكەنى ارىستان باب،

           سىزدەردەن مەدەت تىلەيمىن» دەپ، قازاق باقسىلارىنىڭ جىرلارىندا ايتىلاتىنداي باپتاردىڭ دا تەگىنىڭ كىمدەر ەكەنىن ايقىن كورەمىز.

 

     -  بابا تۇكتى شاشتى ءازىز بۇل جەردە باس قۇدايدىڭ بەينەسىندە سۋرەتتەلەدى. باسقا اۋليەلەردەن تىلەگى ورىندالماي، وسى اۋليەگە كەلىپ تۇنەگەندە تىلەكتەرى قابىل بولادى.  بۇل جاعداي اۆەستاداعى احۋرا مازدانىڭ (اقىرعى قۇدايدىڭ) ميسسياسىنا تولىقتاي سايكەس كەلەدى.

 

     - بابا تۇكتى شاشتى ءازىز ەسىمى قالاي بولعان كۇندە دە ءاز اتامىزدىڭ اتىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ەگەر ءبىز ءاز-ءىز ءسوزىنىڭ  قۇرامىن سارالاساق، ءازىمىز - ءسىرا ءاز اۋليە اتامىز، ال ءىزىمىز - ءاز اتامىزدىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ، ونى جالعاستىرۋشى، ءاز اتامىزدىڭ ۇرپاعى دەگەندى بىلدىرەدى.

 

    -  بۇل جەردە بابا تۇكتى شاشتى ءازىزدىڭ – اقىرعى قۇدايمەن سايكەس كەلمەيتىن جەرى، ونىڭ اكەسىنىڭ اتى دا كەرەمەت ءازىز دەلىنەتىنى. دەمەك، بابا تۇكتى شاشتى ءازىز - ءاز اتامىزدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. ال كەرەمەت ءازىزدى - ءاز اتامىزدىڭ لاقاپ اتى دەۋگە بولار. سەبەبى، كەرەمەت  - اسا ۇلى، اسا ەرەكشە، ادام تاڭدانارلىق، ەڭ جوعارى دەگەندى بىلدىرەدى.

 

     -  بابا تۇكتى شاشتى ءازىزدىڭ دۇنيەگە كەلگەن، ءومىر سۇرگەن جەرى (سىردارياعا شومىلادى),  مولاسى دا قازاق دالاسىندا ماڭعىستاۋ وبلىسى، ماڭعىستاۋ اۋدانى، سازدى وڭىرىندە.  سىر ءوڭىرى (نۇق اتامىزدىڭ كەمەسى قالعان ايماق) مەن سارىارقا  مانداردىڭ جاز جايلاۋى بولسا، مانقىستاۋ مانداردىڭ قىس قىستاۋى.

         ... ادايدىڭ اتا مەكەنى

         «كولدەنەڭ جاتقان ماڭعىستاۋ

         قار جاتپايتىن وي ەدى،

         سارىارقانى جاز جايلاپ

         قىستىگۇنى بولعاندا

         كۇندە جيىن توي ەدى» (زاكاريا ساعىندىقۇلى (1890-1930) «جىر-داريا. ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى». اقتاۋ-1995 408 بەت).

         «سالامات بولىڭ سارىارقا

         ماڭعىستاۋ تۋعان شاڭىراعىم» (سۇگىر بەگەندىكۇلى (1894-1974) «جىر-داريا» ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى». اقتاۋ-1995 425 بەت).

         «رۋىم اداي الشىندا

         ەر بەكەت بولاد ۇرانى،

         تىڭداعانعا ناسيحات

         ءسوز بازارىن قۇرالى،

         ويىل، قيىل، جەم، ساعىز

         سارىارقانى جاز جايلاپ،

         ماڭعىستاۋدىڭ ءۇش تۇبەك

         قىسقى مەكەن تۇراعى» (ۇزاقباي جىراۋ قازجانۇلى (1897-1973) «جىر-داريا» ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى». اقتاۋ-1995. 528 بەت).

 

       سول شۋمەرلەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى قازىرگى قازاقتار ەكەندىگىنىڭ ايداي ايعاعى ءبىزدىڭ بۇگىنگى سوزدىك قورىمىزدا اتاۋى ءبىر-اق دىبىستان تۇراتىن «ۋ» (سىرىن بىلمەگەن ادامعا زياندى، بىلگەن جانعا ءدارى رەتىندە قولدانىلاتىن ۋلى زات، قاسقىر مەن ءيتتىڭ ۇلۋى);  ەكى دىبىستان تۇراتىن، بۇكىل عالامنىڭ (تابيعاتتىڭ) ەڭ كوپ مولشەرىن قۇرايتىن سۇيىقتىق اتاۋلارى سۋ، بۋ، شۋ، نەمەسە وسى سۋعا بايلانىستى  جۋ، جۋ; ەل مەن جەردى قورعاۋداعى، ار مەن نامىستىڭ ەڭ بيىك سيمۆولى تۋ مەن جالاۋ،  قالىڭ، وتە كوپ دەگەن ماعىنا بەرەتىن  نۋ (نۋ ورمان);  سۋداعى بالىقتى قارماق نەمەسە شانىشقىمەن ءبىر-بىرلەپ ۇستايتىنداي ەمەس، توننالاپ ۇستايتىن اۋ، قاراتپا سوزدەر ءاۋ، ەۋ، وۋ; وتە جوعارى جىلدامدىقتى بىلدىرەتىن زۋ; اتا-تەگىڭدى بىلدىرەتىن رۋ،  قازدىڭ بالاماسى قۋ (قۋماندار); ءۇش دىبىستان تۇراتىن تاۋ، ساۋ، باۋ (باۋ-باقشا، ءجىپ), قۋ، بۋ، جۋ، تۋ، ارۋ، ورۋ ت.ت; الاۋ، اتاۋ، سۇلۋ، تورۋ، جورۋ، قورۋ، قارۋ، سولۋ، ادگۋ، ادلۋ ت.ت;  جالاۋ، تاراۋ، قاراۋ، قۇراۋ، قۇداي، قۇراي (قۇرايىش) ت.ت. بولىپ تابىلادى. دەمەك، ەڭ العاش ۋدى ويلاپ تاۋىپ، ونىڭ ءدامىن تاتىپ، وعان ۋ دەپ ات قويعاندار، ادام اتا ۇرپاقتارىنىڭ ءوسىپ-ءونىپ، اتا ۇرپاقتارىنا، ياعني رۋعا ءبولىنۋى، العاشقى رۋلىق تاڭبانى جاساپ، ياعني رۋنا جازباسىن دۇنيەگە اكەلگەندەر، العاش تۋ كوتەرگەندەر، بۇتكىل جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ نەگىزگى كوزى سۋ ەكەندىگىن تانىعاندار، ۋاقىت وتە كەلە ءبىر-بىرىنەن الىستاپ كەتكەن رۋلاردىڭ باستارىن بىرىكتىرىپ قۋ، قۋمان دەپ اتاعاندار وسىلار. ەندى وسىعان ۇر (ۋر) مەن ۇراندى (ۋران) قوسىڭىز. سوندا، بىزدەردىڭ بۇگىنگى سوزدىك قورىمىزداعى ۇر، ۇرا، ۇران دەگەنىمىز شۋمەرلەردىڭ العاشقى پاتشالارىنىڭ ەسىمدەرىنەن الىنعان بولىپ شىعادى. قۇراننىڭ دا ءسوز ءتۇبىرىنىڭ ۇران بولاتىنى وسى. ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) جاڭىلىسپايدى.

 

        ەندىگى ءسوزدى و.سۋلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» اتتى ەڭبەگىنە بەرەيىك: «شۋمەرلەر جانە تۇركىلەر. بابا تۇركىلەر (پروتوتيۋركي) ەجەلگى الدىڭعى ازيانىڭ «تسيۆيليزاتسيا قازانىندا قايناپ» بولعان سوڭ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءبىرىنشى مىڭجىلدىق باسىندا سەميتتەردىڭ قۇقايلىعىنان ىعىسىپ، كەيبىر شۋمەرلىك سوزدەردى الا كەتىپ، ەڭ سوڭعى زاماندارعا دەيىن ساقتاپ قالعان دەمەكپىز. ...دينگير – قۇداي. دەنگير، تەنگير، تەنگري... ءتاڭىر. ...ەكەۋىنىڭ ماعىنالارى دا بىردەي. ...تىلدەردىڭ دامۋى قۇدايدىڭ ەسىمى – اسپاندى تۋدىرعاندا ول قۇدايدىڭ شۋمەرلىك اتىمەن  سايكەس بولىپ شىعىپ وتىر. ...تۇركى مەن شۋمەر وبالارىنىڭ سىرتقى بەلگىلەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقساس كەلۋىن كەزدەيسوقتىق دەپ تانۋعا بولمايدى. جانە دە مۇنداي سايكەستىك – تىم ءجيى ۇشىراسادى (183-184 بەتتەر).

         ...شۋمەر سوزدەرىن توپتىق جۇيەسى بويىنشا رەتتەپ الىپ، تۇركى اتاۋلارىنىڭ سايكەس توپتارىمەن سالىستىرعاندا «قۇداي» مەن «ادام» كلاسى بويىنشا سايكەستىكتەردىڭ مولىراق ۇشىراساتىنىن بايقادىم (220 بەت).

         ...مەنىڭ پايىمداۋىمشا، تۇركى تىلدەرى شۋمەر جانە مونگول تىلدەرىمەن مادەني تۋىستىققا ەڭ كونە زاماندا ءتۇستى، ال تۇركى تىلدەرىنىڭ مادەني تۋىستىعى كەيىنگى داۋىرلەردە قالىپتاستى. كەيىنگى مادەني ىقپال ەڭ كونە مادەني ىقپالدىڭ ناتيجەسىن ءبىرجولا قۇرتىپ جىبەرمەگەن، ونى ءسال بۇركەڭكىرەپ، ارتقا قاراي ىسىرىڭقىراپ قانا، ۇستەمەلەپ، ءبىرىنىڭ قاباتىنا ءبىرى جامالا بەرگەن، بىراق، قايتالاپ ايتايىن، ءبىرىن-ءبىرى مۇلدە جويىپ جىبەرمەگەن. ءتىلدىڭ وسى كوپقاتپارلى قاسيەتى قازاقتىڭ «اللا-ءتاڭىرى» اتاۋىنان كورىنەدى: سوڭعى تۇركى كوشپەلىلەرى قۇداي-تاعالانى (قۇداي اتى ەش بۇرمالانبايدى، ءدىن اتاۋلارى كەز-كەلگەن سوزدىكتە لەكسيكانىڭ ەڭ ءتوزىمدى توبىن قۇرايدى) «اللا-ءتاڭىرى» دەپ اتادى (و.سۋلەيمەنوۆ «از ي يا» الماتى. 1992. 220 بەت).

         و.سۇلەيمەنوۆتىڭ «تۇركى تىلدەرى شۋمەر جانە مونعول تىلدەرىمەن مادەني تۋىستىققا ەڭ كونە زاماندا ءتۇستى، ال تۇركى تىلدەرىنىڭ مادەني تۋىستىعى كەيىنگى داۋىرلەردە قالىپتاستى» دەگەنىنە باسقاشا تۇجىرىم ۇسىنامىن. سەبەبى،  وسى كورسەتىلگەن ءۇش ءتىلدىڭ ۇشەۋىنىڭ دە نەگىزىندە، بۇگىنگى قازاقتىڭ انا ءتىلى جاتىر. نۇق پايعامبارعا دەيىنگىلەردە، سوعان سايكەس ونىڭ كەمەسىندەگى جانداردىڭ ءبارى دە وسى ءبىز سويلەپ جۇرگەن قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەن. نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى توقتاعان قازىعۇرت (قازىق جۇرت) تاۋىنىڭ اينالاسىنداعى جۇرتتىڭ (قازىق جۇرتتىڭ) ءتىلى ەش ءبىر ەلدىڭ تىلىمەن بۋدانداسپاعان. وسىعان سايكەس كەزىندە بۇكىل الەمدى  قاعان بيلەگەن قاعاناتتاردىڭ بارلىعىنىڭ   دا مەملەكەتتىك تىلدەرى قازاقتىڭ انا ءتىلى بولعان. سەبەبى، قاعان دەگەن لاۋازىم اتاۋىنىڭ ءوزى تازا قازاق ءسوزى بولىپ تابىلادى. 

         ەسكە ۇستايىق! قاعان دەگەن لاۋازىم اتاۋى قازاقتان وزگە بىردە-ءبىر ەلدىڭ سوزدىك قورىندا جوق.

         شۋمەر ءتىلى، تۇركى ءتىلى، سلاۆيان تاعى باسقا دا تىلدەردىڭ قايسىسى، قايسىسىنان بۇرىن دۇنيەگە كەلگەنىن، ياعني بارلىق الەم ەلدەرى تىلدەرىنىڭ اناسى قاي ءتىل ەكەنىن  انىقتاۋ ءۇشىن ءبىز مىنا جاعدايعا كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. الەم ەلدەرىنىڭ بارىندە دە تىلدەر تەك قانا ءۇش اتاۋمەن،  انا ءتىلى، تۋعان ءتىل (رودنوي يازىك), ارى قاراي ءاربىر ۇلتتىڭ اتاۋىنا سايكەس تۇركى ءتىلى، اراب ءتىلى، قىتاي ءتىلى، اعىلشىن ءتىلى، ورىس ءتىلى ت.ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بارشامىزعا بەلگىلى قازاق ۇلتىنىڭ  ءتىلى انا ءتىلى دەپ اتالادى. مىنە وسى اتاۋلاردان قاي ءتىلدىڭ العاشقى ءتىل ەكەنىن ايىرۋعا بولادى. دەمەك، قازاقتىڭ انا ءتىلى دەگەن ۇعىمى، تەك قانا تۋعان شەشەڭنىڭ ءتىلى دەگەندى ەمەس، بارلىق تىلدەردىڭ اناسى دەگەندى بىلدىرەدى. ايتپەگەندە، قازاقتان  وزگە ەلدەر دە ءوز تىلدەرىن تۋعان (تۋىسقان، رودنوي) ءتىل دەمەي، ولاردا ءوز تىلدەرىن «انا ءتىلى» دەپ اتاعان بولار ەدى. ولاردىڭ بۇلاي اتاۋعا قۇقىقتارى جوق. سەبەبى، بۇل «ساناسىندا ساڭلاۋى» بار جاندارعا مان اتامىزدىڭ، ياعني ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ  «اۆتورلىق» قۇقىعىنا جەڭىلدەتىن ايتقاندا، «جيەندىك جاساۋ»  بولىپ شىعار ەدى.

        ءتىلىمىزدىڭ انا ءتىلى دەگەن اتاۋىنداعى مان اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ان» بولىپ، انا دەگەن ۇعىمىمىزدىڭ دا باستاۋىندا دا وسى ءتۇبىر تۇر. بۇل ءسوز ادام (مان) اتامىز وسى ءبىز سويلەپ جۇرگەن قازىرگى  قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەدى دەگەن ماعىنا بەرەدى.

        دەمەك، شۋمەر ءتىلى دەگەنىمىز بۇگىنگى قازاقتىڭ انا ء تىلى بولىپ تابىلادى.

 

        قازاقتىڭ شەجىرە-تاريحىنان حابارى بار جانداردىڭ كوڭىلىندەگى كۇماندى سەيىلتۋ ءۇشىن تاعى ءبىر دەرەك كەلتىرەيىن:

        جاقىندا قولىما «Asia TRAVEL» جۋرنالىنىڭ 2012 جىلدىڭ باسىنداعى نومەرى ءتۇستى. نومەردىڭ 88-96 بەتتەرىندە «شۋمەرلەر، قۇدايلاردىڭ ۇرپاعى» دەگەن اتپەن كولەمدى زەرتتەۋ ماقالا بەرىلىپتى. وندا: «بۇدان 6000 جىلدان ءارى دە  تيگر جانە ەۆفرات وزەندەرى اۋماعىن الىپ جاتقان مەسوپوتاميا ايماعىنىڭ وڭتۇستىگىندە وزدەرىن شۋمەر، نەمەسە «قاراباستىلار» دەپ اتاعان حالىق پايدا بولدى. جازبا تاريح ولاردىڭ قايدان كەلگەنى جانە  قاي ناسىلگە جاتاتىنى جونىندە ەشتەڭە ايتپايدى. بەلگىلىسى، ولار سوڭعى جىلدارى عانا عىلىمعا بەلگىلى بولعانداي ءوز زامانىندا ادامزات بالاسىنا سانسىز كوپتەگەن عىلىمي جاڭالىقتاردى سىيلاعان. ەرەكشە اتاپ وتۋگە تۇراتىندارىنىڭ قاتارىنا: جازۋ، تەمىردى (قولا، التىن، كۇمىس، مىس) وڭدەۋ، دوڭگەلەك (اربا) جانە قولونەر بۇيىمدارىن جاساۋ  جاتادى. سونىمەن قاتار ولاردىڭ مادەنيەتى ارتىنا كوپتەگەن قۇپيا مەن جۇمباقتار قالدىرعانى سونشالىق،  بۇگىنگى عالىمداردىڭ ولاردى شەشەتىندەي قاۋقارى  الىگە دەيىن بولماي وتىر. بۇعان ولاردىڭ شاماسى ەشقاشان جەتپەۋى دە مۇمكىن» دەپ قورىتىندىلاپتى.

       مەنى تاڭ قالدىرعان دۇنيە  وسى جورنالدىڭ 92 بەتىندە بولىپ شىقتى. وندا كونە شۋمەرلەر قىش جازۋىن كوپتەپ پايدالانعان. ولار ارتىنا سانسىز كوپ قىش كىتاپتار قالدىرعان دەلىنىپ، قىش كىتاپتىڭ ءبىر بەتىندەگى سىزبا-بەينەلەردى كەلتىرگەن.  بۇندا سەگىز سىزبا-جازۋ، ونىڭ جەتەۋى دوڭگەلەك سىزىق ىشىندە، ال بىرەۋى ۇزىنى مەن ەنى ەكى ءتۇرلى، تىك بۇرىش ىشىنە سالىنعان. بەينەلەر ءارتۇرلى فورما دا،  وسىلاردىڭ ىشىندە ءۇش قۇس، ءۇش كرەس جانە ءۇش دومبىرانىڭ بەينەسى انىق بايقالادى. قازاقتىڭ قارا دومبىراسى، قايدا دا قارا دومبىرا، وزگەلەر (اعىلشىن عالىمى) ونى «ەسكەك» دەپ جازعاندارىمەن، كەز-كەلگەن  قازاق بالاسى ونى كەسكىنىنە (فورماسىنا), ىشەگىنە، پەرنەسىنە جانە قۇلاعى مەن بەت جاعىنداعى تەسىگىنە قاراپ-اق جازباي تانيدى.  مەنىڭشە وسى جالعىز دومبىرا بەينەسىنىڭ ءوزى-اق، شۋمەرلەردىڭ تەگىنىڭ كىمدەر ەكەنىن تانۋعا جاراپ جاتسا كەرەكتى.

       ەندى وسىنىڭ ۇستىنە ولاردىڭ وزدەرىن «قاراباستىلار» دەپ اتاعاندارىن قوسىڭىز. قازاقتىڭ «قارعا بويلى قازتۋعانىنىڭ» سىرى مىنە وسىلاي اشىلادى ەمەس پە؟! بۇل ماڭعىستاۋداعى قاپتاعان قارالاردىڭ انىق جالعاسى. جەتىباي مەن جاڭاوزەن قالاسىنىڭ ورتاسىنداعى القاپتىڭ قاراماندىباس (قاراباس) اتالۋىنىڭ دا سىرى وسى ەكەنىنە كۇمان بولماسا كەرەكتى.

 

      «بىزگە جەتكەن ءدىني ماتىندەر ىشىندەگى ەڭ ەسكىلەرىنىڭ ءبىرى «اۆەستا». وسىدان 3,5 مىڭ جىلداي بۇرىن زاراتۋشترا ء(زاردوش) پايعامبار تۇزگەن ءماتىن. (م. بويس. «زوراستريتسى») وسى عالىمنىڭ جازۋىنشا كوكتەم مەرەكەسى كۇنى تاڭەرتەڭ وزەنگە شومىلىپ جاعاعا شىعا بەرگەن زاراتۋشترا قارسى الدىندا كۇندەي جارقىراپ تۇرعان قۇدىرەتتى كورەدى. وقيعا كاسپي تەڭىزىنىڭ تەرىسكەي شىعىسىنداعى دالادا تۇيەلى اۋىلدا ورىن العان. بۇل جارقىراپ تۇرعان قۇداي دانالىق يەسى ياعني ەسكى پارسى تىلىندە احۋرامازدا ەكەن. احۋرامازدا زاردوشكە ۋاحي تۇسىرەدى. ونى ءزاردوش كوكىرەگىنە قۇيىپ الادى. دانالىق يەسى زاردوشكە الەمنىڭ اقيقاتىن اشادى. زاردەش سول اقيقات جونىندە ۋاعىز ايتا باستايدى. زاردوشكە ايان ەتىلگەن اقيقات نە ەدى؟ ول بىلاي. قۇداي جالعىز. ول دانالىق يەسى. ول مەيىربان، ءادىل، قۇدىرەتتى. ادام جالعىز دانالىق يەسىنە سيىنۋى كەرەك. كۇن سايىن 5 رەت ءمىناجات ەتۋى كەرەك. دۇنيەنى جاراتقان سول دانالىق يەسى. قۇداي دۇنيەنى ەش كەمشىلىكسىز كەمەل جاراتقان. بىراق انگراماين سايتان قۇداي جاراتقاننىڭ بارىنە قارسى شىقتى. بارىنە زالال كەلتىردى. كوكمايسا دالانى قۋراعان شولگە اينالدىردى. تۇششى تەڭىزدى تۇزدى كولگە اينالدىردى. ادامدى ازعىردى. ءبىر-بىرىمەن جاۋلاستىرىپ قويدى. ول سايتاننان كورعانۋ ءۇشىن ادام تەك ىزگى وي، ىزگى ءسوز، ىزگى ىستەرگە بەرىلۋى كەرەك. احۋرامازدا قۇداي زۇلىم سايتان انگراماينمەن جەر بەتىندە اقىرزامانعا شەيىن ايقاسادى. ادام وسى ۇزاق تا ۇلى شايقاستا قۇداي جاعىنا شىعۋى كەرەك. قۇداي سايتاندى زاماناقىر باستالعاندا جەڭىپ شىعادى. ادامداردى تىرىلتەدى. قىل كوپىر ارقىلى جۇرگىزەدى. وتتى وزەننەن وتكىزەدى. وسىناۋ قيامەتقايىم سىناقتارى ارقىلى جاقسىلار مەن جاماندار اجىراتىلادى. سوڭعىلارداردىڭ بارار جەرى ماڭگىلىك ازاپ بولسا، جاقسىلاردىڭ بارار جەرى ماڭگىلىك راحات مەكەن بولماق» (سماعۇل ەلۋباي «قيامەت-قايىم عاسىرى» 21 بەت).

       تۇسىنىكتەمە: س.ەلۋباي دەرەگىنىڭ ءبىز ءۇشىن قۇندىلىعى «وقيعا كاسپي تەڭىزىنىڭ تەرىسكەي شىعىسىنداعى دالادا تۇيەلى اۋىلدا ورىن العان» دەپ زاراتۋشترا ءدىنىنىڭ ەجەلگى ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلگەندىگىن ايشىقتاپ كورسەتۋى. ال، ماڭعىستاۋدا ادام اتا مەن اۋا انانىڭ «قاراشاڭىراعىنىڭ» يەلەرى بۇگىنگى قاز ادايلار  ءوز اتا مەكەندەرىندە ءالى وتىر.

       ماتىندەگى «ەسكى پارسى ءتىلى» دەپ وتىرعاندارى بۇگىنگى قازاقتىڭ انا ءتىلى. ولار «اۆەستا» دەگەن ءسوزدىڭ نە ماعىنا بەرەتىنىن دە بىلمەيدى. سەبەبى، «اۆەستا» جىرمەن جازىلعان جانە ونىڭ ءمانى مەن ماعىناسى تەك قانا قازاققا ايان. جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي جىرداعى وقيعا بولعان جەردە، ونداعى اتاۋلاردا ءبارى-ءبارى قازاقي اتاۋلار.

      «احۋرامازدا قۇداي زۇلىم سايتان انگراماينمەن جەر بەتىندە اقىرزامانعا شەيىن ايقاسادى». بۇل ايقاستىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەيتىن بولساق، بۇنى ادام اتا مەن ەۆانىڭ ۇرپاقتارى دەسەك دۇرىسى وسى بولار. ازيالىقتار، ياعني از ء(از) اتانىڭ ۇرپاقتارى وزدەرىن اتالىق تەكتەن تاراتسا، ەۆروپالىقتار (ەۆرەيلەر، ەۆانگەليستەر),  وزدەرىن انالىق تەكتەن تاراتادى. ەۆرەيلەر ەۆرەي قىزدارىنان تۋعانداردى، بىزشە جيەندەرىنىڭ ءبارىن ەبرەي دەپ ەسەپتەيتىندەرى جانە ولاردىڭ ۇنەمى «گەندەرلىك» ساياساتتى جالاۋلاتىپ، كەز-كەلگەن جەرگە (ورىندى-ورىنسىز) «دەموكراتيانى» تىقپالاپ ادامزاتتىڭ ەڭ ۇلى مادەنيەتىن ازدىرىپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى. كىمدە-كىم مىڭ جەردەن باسىن تاسقا ۇرسا دا، ايەل مەن ەركەك ەشقاشان تەڭ بولا المايدى. سەبەبى، ۇلى جاراتۋشى - اللا ولارعا ءارتۇرلى مىندەت جۇكتەگەن. دۇرىسى، اللانىڭ بۇيرىعىنا قارسى شىقپاي، ەر ادام ءوز مىندەتىن، ايەل ادام ءوز مىندەتتەرىن اتقارعانى ءجون.

 

       سول قاراباستاردىڭ تەگى اتام قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىندە «قازاق – الاش (الشىن) – ون ەكى اتا بايۇلى - اداي – كەلىمبەردى – مۇڭال – شوعى – جولاي – جولمانبەت – جارىلعاپ – قاراباس بولىپ تاراتىلادى. قاراباستىڭ ۇرپاقتارى ايگوشەك، قانگوشەك، نۇرباۋلى، بەكبەردى، بوگەجان دەگەن رۋ (اتا) اتتارىمەن ماڭعىستاۋدا كۇنى بۇگىندە دە عۇمىر كەشىپ جاتىر». («ماڭعىستاۋ ەنتسيكلوپەدياسى» الماتى. اتامۇرا باسپاسى، 1997 جىل. 203 بەت).

        قاراباستاردىڭ تەگىن ىبىراي احۋن قۇلىبايۇلى بىلايشا جىرلاعان:

       ...ء«سوز سويلەيىن مۇڭالدان.

       توبىشقا جەدەل سىڭاردان،

       بەكەت دەگەن ۇراننان

       كىرشىگى جوق قىلاڭنان،

       الاشتان اسقان شىعاننان

       سەگىز ارىس ادايدى،

       تۇگەل ايتپاي تىنا المان.

       ...ءتورت بالاسى مۇڭالدىڭ

       ءالي مەنەن بايىمبەت،

       جاۋلى، شوعى بۇلاردان.

       ءتورت ارىس مۇڭال بولعالى

        جايلاۋىنا سۋ العان،

       قىستاۋىنا نۋ العان،

       جىگىتتەرى مۇڭالدىڭ،

       مەيمان كەلسە قۋانعان.

       ... جارىلعاپتان بەس بالا

       ءبىرى ونىڭ قاراباس،

       قاراباس تۇقىم كوبەيىپ

       ەكى ارىس مىناۋ شوعىعا،

       بولىپ ەدى شامالاس.

       قاراباستىڭ بالاسى

       ايگوشەك، قانگوشەك، بەكبەردى.

       نۇرباۋلى مەن بوگەجان،

       كەتپەگەن اۋزى توبادان

       قاما، قۇندىز، التىن، زەر.

       الىپ كيگەن قالادان

       دوسىنا بالداي تاتىمدى

       دۇشپانىنا وباداي

       بەس قاراباس بولعالى،

       پانالادى بۇلارعا

       قايرات كۇشى از ادام» (ى.قۇلىبايۇلى «التىندى وردا قونعان جەر» اقتوبە-1994. 132-133 بەتتەر).

       «ونىڭ بىلاي سىرتىندا

       وزەن، شىنجىر بەلگىلى

       بورسىمۇرىن، قاراباس» (وسكەنباي قالمامبەتۇلى (1860-1925) «جىر-داريا» ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى». اقتاۋ-1995. 240 بەت).

بۇلاردىڭ، ياعني قارالاردىڭ شىققان تەگى ماڭعىستاۋ، اتالارى قارامان، مولاسى جەتىباي – شەتپە تاس جولىنىڭ بويىنداعى بەكى اۋلىنىڭ تۇسىنان قاراقيا ويىنا قاراي 14 شاقىرىم جەردە. مىنە وسى اتامىزدىڭ ەسىمى ماڭعىستاۋدا تۇپقاراعان (قاراعان ءتۇپ، قاراعان تۇبەك دەپ تە اتالا بەرەدى), ياعني جەر بەتىندەگى بارلىق قارالاردىڭ ءتۇبى دەگەن اتاۋمەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ وتىر. ايىبىمىز، تۇپقاراعان اۋدانىنىڭ باس قالاسىنا ەجەلگى اق كەتىك اتاۋىن قايتارا الماي جۇرگەنىمىز. 

بۇكىل الەمدى مويىنداتقان شۋمەر - شۋ ەلى (شۋمەر، شۋجەر – الەمدى شۋلاتقان كونە حالىق، كونە جۇرت، ارتىنا مول مۇرا قالدىرعان) جايلى، «كادىمگى تاريح» اتتى فۋندامەنتالدى عىلىمي ەڭبەكتىڭ اۆتورى جورج لۋي لەكلەرك (بيۋففون) ءحۇىىى عاسىردا بىلاي دەپ جازىپتى: ء«بىرىنشى ەل (مەملەكەت), ياعني وسىلاي دەپ اتالۋعا لايىق» وتە ەسكى زاماندا كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل حالىق عىلىمدى، ونەردى جانە باسقا دا يگىلىكتەردى دۇنيەگە اكەلگەنى ءۇشىن دە ۇلكەن قۇرمەتكە لايىق... ولار توتەنشە باقىتتى بولدى، سەبەبى ولار وتە ءبىلىمدى ەدى»، «كەيىن جاتتىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، ادامزاتتىڭ ۇلى تسيۆيليزاتسياسىن قارا تۇنەك باستى». وتە دۇرىس پىكىر. بۇل مەنىڭ ادامزاتتىڭ العاشقى ۇلى تسيۆيليزاتسياسى مانقىستاۋدان باستاۋ الدى دەگەن تۇجىرىمىممەن سايكەس كەلىپ تۇرعان جوق پا؟!  وسىدان ءجۇز جىلدان كەيىن وسىنداي ويدى ەگيپەتتانۋشى كاير ينستيتۋتىنىڭ شىعىس ارحەولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان گاستون كاميل شارل (ماسپەرو) شۋمەرلەر بىزگە، ياعني مەسوپوتامياعا «اۋا-رايى جۇمساق، جەرى شۇرايلى سولتۇستىك ازيا دالاسىنان كەلدى» دەپ جازىپتى. امەريكا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ سوڭعى بولجامى بويىنشا «شۋمەرلەر دەگەنىمىز «كەڭگىر» بولىپ تابىلادى. بۇكىل جەر بەتىندە كەڭگىر اتتى ايماق تەك قانا قازاقستاننىڭ جەزقازعان وبلىسىندا. تۇرىكتىڭ جازبا دەرەگىندە ء(ۇى عاسىر) كەنگۋ دەپ كورسەتىلگەن. ونىڭ قاسىندا ۇلىتاۋ ورنالاسقان. وعان جاقىن جەردە وتە ەسكى زامانداردا مىس وندىرىلگەن باي كەن ورنى بار». («تۇران» № 16. 17.04 2009 ج. دميتري دەي  «بەلگىسىز تورعاي»). قازاقتا مىس، جەز تەرميندەرى سينونيم. جەزقازعان اتى وسىدان قالعان.

        ال شىندىعىندا، كەڭگىردىڭ دە، كەنگۋدىڭ دە، كەننىڭ دە، مانقىستاۋداعى تەمىر بابا اۋليە قورىمى ورنالاسقان ايماقتاعى كەندىرلىنىڭ دە تەگى ءبىر. سونىمەن قاتار شۋ ەلىنىڭ قازىرگى قازاقتاردىڭ ارعى تەگى ەكەندىگىن دالەلدەيتىن توپونوميكالىق ايعاق – شۋ وزەنى بولىپ تابىلادى. 1456-58 جىلدارى شىڭعىس قاعاننىڭ تۇڭعىشى جوشىدان تارايتىن تىكەلەي ۇرپاعى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ قازاق حاندىعىن قۇرعان جەرى وسى شۋ القابى بولعانىنىڭ نەگىزگى سەبەبى دە وسى بولاتىن. مانقىستاۋ وبلىسىنا قاراستى كاسپي جاعالاۋىنداعى مۇيىستەردىڭ ءبىرى كۇنى بۇگىندە دە سۋ (شۋ) دەپ اتالادى.

        كەن (كەنشىن) ادام اتى، ياعني اتامىزدىڭ ەسىمى. شەجىرە دەرەگى كەن اتامىزدىڭ تەگىن تومەندەگىشە تاراتادى. قازاقتان - بەكارىس (كىشى ءجۇز), بەكارىستان – 2 بالا الشىن، كەنشىن. كەنشىننەن جەتى بالا تاما، تابىن، كەردەرى، كەرەيت، رامازان، جاعالبايلى، تولەۋ. بۇگىنگى 25 تاڭبالى كىشى ءجۇز ەلىنە قاراستى 7 تاڭبالى «جەتىرۋ» دەيتىندەرىمىز وسىلار. بۇلار ەجەلگى گرەكتەر مەن ريم يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعاندار. ولاردىڭ وزدەرىنىڭ تەگىن «ەترۋري» دەپ جازىپ جۇرگەندەرى وسى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جەتى رۋى. ولار قازاقتان ەنشى الىپ ءبولىنىپ شىققاندار، ال بىزدەگى جەترۋلار قاراشاڭىراقتا قالعاندارى. بۇكىل الەم ەلدەرى وسىلايشا قازاقتان ءبولىنىپ وتاۋ تىككەن.

       ەجەلدە بابا تۇكتى شاشتى ءازىزدىڭ تولىق ماعىناسى قازاقتىڭ بەس جاسار بالاسىنا دەيىن بەلگىلى بولسا دا، سوڭعى ورىسقا بودان بولعان ءۇش ءجۇز جىل مۇنى ۇمىتتىرۋعا اينالدى. مىنە سول ادىلەتتىلىكتى ورناتىپ، اقيقاتتى ايتاتىن كۇن دە تۋدى.  ول ءۇشىن تاعى دا وسى ەسىمدەردىڭ ءسوز ءتۇبىرىن ء(وز ءتۇبىن، ياعني ءتۇپ اتاسىن) كومەككە شاقىرامىز. جارايدى توزىمدەرىڭدى تاۋىسپايىن. تۇكتى دەگەنىمىز نۇق (نۇك) پايعامبار اتامىزدىڭ لاقاپ ەسىمى بولىپ تابىلادى. تۇكتىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى - ۇك (ۇق)  ياعني ءتۇپ اتاسى ۇكاشا اتا بولىپ تابىلادى.   وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، تۇكتىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ۇك»، شاشتىڭ ءتۇبىرى «اش». بابا مەن شاش انالىق تەكتى بىلدىرەدى. ال، ءازىز - قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى، ياعني ولاردىڭ ءبارى  ءاز اۋليە  اتامىزدىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشىلار دەپ وتىر.

       نۇق پايعامباردىڭ كەمەسىنىڭ توقتاعان قازىعۇرت (قازىق جۇرت) تاۋى دا، ولاردىڭ عۇمىر كەشكەن جەرى دە، اتامىزدىڭ مولاسى دا بۇگىنگى قازاق دالاسىندا. ول قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىندەگى، وگىز (وعىز) تاۋ شاتقالى ماڭىنداعى قىراتتا، تۇركىستان قالاسىنان 42 كم جەردە ورنالاسقان ۇكاشا اتا مازارى بولىپ تابىلادى.

 

        وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، بارلىق تاريحي دەرەكتەر شۋمەرلىك «اۆەستانىڭ» دۇنيەگە كەلگەن جەرى كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋى ەكەندىگىن ايتادى. دەمەك، سول شۋمەرلەر وزدەرىن قازاقپىز دەپ اتاعان. وعان بۇلتارتپاس ايعاقتا بار. سەبەبى، سول جەر ەجەلدە دە، ءتىپتى بۇگىندە دە قازاق دەپ اتالعان. ايتپەسە، ول جەر قازاق شىعاناعى دەپ اتالماعان بولار ەدى.

        «قازاق شىعاناعى، كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋلىق بولىگىندە، ماڭعىستاۋ تۇبەگىنىڭ وڭ تۇستىك جاعالاۋىندا. ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ قاراقيا اۋدaنى جەرىندە، قۇرلىققا 46 كم ەنىپ جاتىر. ءپىشىنى دوعا تارىزدەس، ەنى تەڭىزگە شىعار جەرىندە 83 كم. ورتاشا تەرەڭدىگى 13 – 15 م، ەڭ تەرەڭ جەرى 32 م. جاعالاۋى كوتەرىڭكى كەلگەن. شىعىسىندا قازاق شىعاناعىنان سۋى تاياز كەندىرلى بۇعازى ارقىلى بولىنگەن كەندىرلى قويناۋى جانە كەندىرلى (ادا) قۇمقايىرى (ۇزىندىعى 35 كم) بار» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسى بويىنشا شۋمەر – شۋ جانە مەر دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. ءبىز ەكىنشى بۋىننان مەركىت تايپاسىنىڭ اتاۋىن كورەمىز. «مەركىتتەر– ەجەلگى تۇركى تايپاسى. ورتا ءجۇز كەرەيدىڭ ىشىندەگى ءبىر رۋ» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت). قازاق دالاسىندا ولاردىڭ اتىندا مەركە (مەرى اكە), مەركى (مەرى جىگى (رۋى) دەگەن توپونوميكالىق اتاۋلار بار.

 ت - دىبىسى ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا تولىپ، تولىستى، ەندى وزگەرمەيدى دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىسالى، ات (اتىڭ كىم؟), اتا، ۇلت، بۇلت، ۇرت، جۇرت، قۇرت، ات، ۇت، قۇت، جات، جۇت، وت، تۇت، ءسۇت، توبىش، توعىز، توقسان، توقسان توعىز ت.ت.. اتام قازاقتىڭ شەجىرە دەرەگى بويىنشا «ت» دىبىسى توعىز سانىن يەمدەنگەن توبىشتاردىڭ لاقاپ اتى.

         ەجەلدە بارلىق دۇنيە توعىز سانىمەن ەسەپتەلگەن. مىسالى، بۇگىنگى قازاقتا توعىز قۇمالاق (ويىن), توعىز-توعىزدى قالىڭمال (ۇزاتىلعان قىزعا بەرىلەتىن دۇنيە-مۇلىكتىڭ ءار ءبىرىن توعىز-توعىزدان جاساپ بەرۋ، ءتىپتى مىنەتىن اتى توعىز، ارتاتىن تۇيەسى توعىز بولادى).

         توعىز ايىپ (بەرىلەتىن جازانىڭ سالماعىنا وراي – ءبىر توعىز، ەكى توعىز، ءۇش توعىز دەپ، ونى توعىز-توعىزعا كوتەرەدى). ءبىر توعىز-توعىز بەستى-بەس جاسار ات. ال وسى ايىپ توعىز-توعىزعا بارعاندا «توقال توعىز» دەپ اتالعان. بۇل توقسان ات.

         «توعىز بيە تارتۋ عىپ

         الدىنا الىپ بارايىق (340 بەت).

         …جىبەردى تارتۋ قىلىپ توعىز ادام («قامبار باتىر» 344 بەت).

         «توعىز قابات تورقاڭنان – توقتاشىقتىڭ تەرىسى ارتىق» دەگەن ماتەل دە ەرتەدەن بەرى ايتىلىپ كەلەدى.

         «ومىردەگى بولاتىن نارسەلەردىڭ توعىزدان اساتىنى بولمايدى»، دەپ دانىشپاندار ايتقان. (ابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسى»).

         «تۇرىك حالقىندا نە نارسەنى بولسا دا، توعىزعا اپاراتىن ادەت بار، قۇدايتاعالا ودان ارتىق جاراتپاعان» (شارافۋتدين يەزدي «زافاناما»). ايتسا ايتقانداي، شىڭعىس قاعان نەگىزىن قالاعان «التىن وردانىڭ» ەڭ سوڭعى ۇلى حانى توقتامىس شىڭعىسحاننىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى بولىپ تابىلادى.

         ۇلى جاراتۋشى – اللانىڭ توقسان توعىز ەسىمى بار دەلىنەتىنىنىڭ دە سىرى وسى.

         دەمەك، «ت» تاڭباسى ۇلدىڭ (بالا) تولىسقانىن ءبىلدىرىپ، ۇلتقا اينالدىرىپ تۇر; ءسۇت – سۋ اعارىپ، سۇتكە اينالعان; ءورت – جانىپ كەتكەن، ەشتەڭە قالماعان; جىلت – كورىندى دە جوق بولدى; بۇلت – بۋ جينالىپ بۇلتقا اينالعان ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. مىنە «ت» دىبىسى وسىلاي سويلەيدى.

         مەركىگە جالعانعان سوڭعى «ت» دىبىس-تاڭباسى ولاردىڭ تولىپ-تولىسىپ ءوز الدىنا بولەك ەلگە اينالعانىن ءبىلدىرىپ تۇر.

         باتىس، قىتاي  دەرەككوزدەرى دە، ورىستار دا، راشيد-اد-ديندە دە مەركىتتەردى بىرەسە ادە، ودوي، ودويۋت دەپ باەگۋلەرمەن (بايۇلىلارمەن) بىرگە اتايدى. قازىرگى رەسەي جەرىندە ودوي، ۋوداي، ودويۋت اتتى توپونوميكالىق اتاۋلار بار. اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسى بويىنشا «ا» مەن «و»-نىڭ ءمانى مەن ماعىناسىنا كەلسەك، «ا» دىبىسى: اللا، ادا، اتا، انا، اسا دەلىنىپ بارلىق دۇنيەنىڭ باستاۋى دەگەندى بىلدىرسە، «و» تاڭباسى «كۇن» جانە ء«سابي (نارەستە)» دەگەن ماعىنا بەرەدى. اقيقاتىندا، «و» تاڭباسى ەجەلگى كۇندەردىڭ قۋ ((قۋ اداي اكە (قۇدايكە) ياعني اتاسى) مەن ءۇن-دەردىڭ (مۇڭال، كەنجەسى)) تاڭباسى. باس كيىممەن ويناۋعا بولمايتىنى سياقتى، «و» مەندە، كۇن مەن سابيدەن جانە ولارداندا باسقا و-دان باستالاتىن بارلىق ۇعىمدارمەن  دە ويناۋعا بولمايدى. و-دان باستالاتىن ۇعىمدار: وت، وتاشى، وق-ءدارى، وقتۇمسىق، وبا (اۋرۋ), وباتاس، وجاۋ، ويشىل، ويىق، وقۋ، ومارتا، ومبى (دومبىرانىڭ ءسوز ءتۇبىرى), ومىراۋ (انامىزدىڭ ءتوسى), ور، ورامال، وتان، وتباسى، وداق، بودان، ياعني وتان جانە وداقپەن ويناساڭ بودان بولاسىڭ دەپ تۇر. شىنىندا دا، وداقپەن ويناۋعا بولمايدى. وداقتىڭ قانداي بولاتىنىن كەشەگى كەڭەستەر وداعى كەزىندە كورگەنبىز. قازىرگى كەدەندىك وداق، ەۋرو وداقتار ءتۇپتىڭ تۇبىندە سول بۇرىنعى «شىققان» جەرىمىزگە قايتا اپارۋى ابدەن مۇمكىن. بۇنداي جاعدايلار بۇرىندا دا سان رەت بولعان. ايتپەسە ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزدا «بودان» دەگەن ءسوز بولماعان بولار ەدى. سەبەبى، ءالدى مەن ءالسىز، ياعني از حالىق پەن كوپ حالىق جانە مادەني دامۋ دەڭگەيى ءار ءتۇرلى ەلدەر تەڭ دارەجەدە وداق بولا المايدى. بۇل قاراپايىم ادامنىڭ، ۇرىنشاق، زورلىقشىل ادامدارمەن جولداس (ساپارلاس) بولعانىمەن ءبىرداي دۇنيە. تەنتەكتىڭ الدىنان «كوپ اسقانعا، ءبىر توسقان شىققان» كەزدە قوساق اراسىندا بوسقا كەتەسىڭ. بۇگىنگى سانكتسياعا ءىلىنىپ، داعدارىسقا ۇشىراپ جاتقانىمىز وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

 

        سول شۋمەرلەردىڭ ەجەلگى اتاۋى ماي (مايا) دەپ اتالعان. تۇيەلى اۋىل دەگەنىمىز مىنە وسى. تۇيەلى اۋىل ءالى سول بۇرىنعى ەجەلگى اتامەكەندەرىندە تۇيەلەرىندە باعىپ، سول ەجەلگى  اتاۋلارىن كۇنى بۇگىندە دە تولىقتاي ساقتاپ وتىر. ماڭعىستاۋداعى اتان، ۇلەك، قاراۇلەك، بۋراباي، مايا، قارامايا (تاۋ), مايامولا، مايابوتالاعان، اقمايا، اقتايلاق، ۇلكەن قاراتۇيە، كىشى قاراتۇيە، قارابوتا،  قاراتۇيە – مان اتا اتتى توپونوميكالىق اتاۋلار وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. (س.قوندىبايدىڭ «ماڭعىستاۋدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى» اتتى ەڭبەگى پايدالانىلدى). كوكشەتاۋداعى شۋچە كولى مەن بۋراباي ەلدى مەكەن اتاۋىنىڭ دا شىعۋ تەگى وسى. التايلىقتاردىڭ «ما اداي – قارا» ەپوستىق داستانىنىڭ دا شىعۋ تەگى وسى. ءبىزدىڭ ۇلى اتالارىمىز ءوز تاريحىن وسىلاي ءبىر اۋىز سوزبەن جازعان.

 

       قۇرمەتتى وقىرمان! بۇل تۇجىرىم داۋعا جاتۋعا ءتيىس ەمەس. ەسكە ۇستايىق! قازاق شەجىرەسى، قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسى جانە ونىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ياعني ءسوزدىڭ اتاسى) جانە سول جەردەگى توپونوميكالىق اتاۋلار ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس. بۇل قاعيدانى بۇتكىل جەر بەتىندە قولدانبايتىن بىردە-ءبىر ەل جوق. دەمەك، ولاردىڭ ءبارى قازاقتان تارادى، ياعني قازاق قاعاناتىنان ەنشى الىپ ءبولىنىپ شىعىپ وتاۋ تىكتى دەگەن ءسوز. ارينە سولاي. ايتپەسە، بۇكىل ادام بالاسى «توپان سۋعا» قارىق بولىپ، ودان تەك نۇق پايعامبار قاۋىمى امان قالسا، ودان كەيىنگى تىرشىلىك تەك قانا وسى قازاق دالاسىنان باستالادى ەمەس پە؟

        كارى قاس ءبيدىڭ (كاسپيدىڭ) شىعىس جاعىندا ورنالاسقان كارى ماڭعىستاۋدىڭ «360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ» دەپ اتالاتىنىنىڭ دا ءبىر سىرى وسى.

 

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم،

ماڭعىستاۋ

Abai.kz