ءستاليننىڭ ەكىنشى جارى نادەجدا الليلۋەۆانىڭ وزىنە قول سالۋىنىڭ سەبەبى جايىندا تاريحشىلار اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر ءىزدى پىكىر جوق ەكەن. كوپتەگەن بولجالدى نۇسقالاردىڭ ءبىرى - قىزعانىش. ولاي بولسا، نادەجدانىڭ قىزعانىشىن قوزدىرعان ول ايەل كىم بولدى؟

زەرتتەۋشىلەردىڭ مالىمدەۋىنشە، حالىق كوميسسارى لازار كاگانوۆيچتىڭ  اتالاس تۋىسىنىڭ قىزى  17 جاستاعى ءۇرىپ اۋىزعا سالارداي اسقان سۇلۋ روزا كاگانوۆيچ بولسا كەرەك. ول ستاليننەن يۋري ەسىمدى ۇل تاپقان. ول بەيشارا ءوزىنىڭ شىن اكەسى ستالين ەكەنىن ومىرباقي بىلمەگەن كۇيى و دۇنيەلىك بولعان كورىنەدى.

…1932 جىلى قاراشا ايىنىڭ 8-ءى كۇنى كەشكە  كرەملدىڭ يگى جاقسىلارى ۇلى وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ 15 جىلدىعىن كليمەنت ۆوروشيلوۆتىڭ ۇيىندە اتاپ وتەدى.  ول تۇستا مارشال بولىپ ۇلگەرە قويماعان الەكساندر ەگوروۆ قاسىنا تەڭدەسسىز سۇلۋ اكتريسا گالينا تسەشكوۆسكايانى ەرتە كەلگەن ەكەن.

ءبىراز سىلتەپ الىپ، قاتتى قىزىپ قالعان ستالين ناندى ۇڭگىپ الىپ، ونى دومالاقتاعان سوڭ الگى سۇلۋ اكتريسانىڭ الدى اشىق كويلەگىنىڭ كەۋدەسىنە قاراي لاقتىرىپ تۇرعانىن كورگەن نادەجدانىڭ ءوڭى بىردە بوزارىپ، بىردە قىزارىپ قاتتى مازاسىزدانعانىن ءبارى اڭعارعان.  ابدەن ماسايىپ العان كوسەم قولباسشى ءوز جارىنا قاراي ليموننىڭ قابىعىن لاقتىرىپ «نەگە اراق ىشپەيسىڭ؟» دەپ انايى مىنەز تانىتقان سوڭ نادەجدا شىعا جونەلگەن. تاڭەرتەڭ جۇرت ونىڭ باسىنا وق قادالعان مۇردەسىن تاپقان كورىنەدى.

جالپى، ءستاليننىڭ وتباسىلىق اۋراسى قانداي بولعانى جايىندا ناقتى دەرەك جوققا ءتان. داڭقى ديكتاتوردىڭ سول ءبىر كەشدەگى انايى قىلىعى نەبارى 31 جاستاعى نادەجدانىڭ ءتوزىمىن ابدەن تاۋىسقان بولۋى دا ىقتيمال. ول سول تۇستا جاسى 52-گە تولعان كۇيەۋىنىڭ اشىناسى بارىن بىلگەن جانە وعان قاتتى قاپالى بولعان.  نيكيتا حرۋششەۆتىڭ ەستەلىگىنە سۇيەنسەك، قازان توڭكەرىسىنىڭ 15 جىلدىعىن تويلاعان سول ءتۇنى ستالين ۇيىنە بارماعان. زۋبالوۆو اۋماعىنداعى ساياجايىنا نادەجدا سەرگەەۆنا تەلەفون شالعاندا، ونىڭ جاس ءارى وتە سۇلۋ ءبىر ۇرعاشىمەن سوندا ەكەنىن بىلگەن. وزىنە قول جۇمساۋىنا وسى وقيعا سەبەپكەر بولۋى دا مۇمكىن. ال، گەنەراليسسيمۋستىڭ سول ءتۇندى كىممەن بىرگە وتكىزگەنىن ەشكىم بىلمەيدى. بيلىك ماڭىندا جاقىن جۇرگەندەردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، قاتال كوسەمنىڭ ءبىر جاس كەلىنشەكپەن جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعانى انىقتالعان.

ونىڭ ءستاليننىڭ ۇزىڭگىلەسى، سوۆەت تۇسىندا بيىك لاۋازىمدىلاردىڭ ءبىرى بولعان لازار كاگانوۆيچتىڭ اتالاس تۋىسىنىڭ قىزى، شىن ەسىمى راحيل دەگەن جاس سۇلۋ ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر. ول حالىق كوميسسارى اعاسى كاگانوۆيچتىڭ قولىندا وسكەن ەكەن. ستالين ونى العاش كرەملدە وتكەن ءبىر تويدا كورىپ قاتتى ۇناتقان.

اتالاس اعاسى كەيىن راحيلگە «ول كىسىنىڭ كوزىنە ءتۇسۋ دەگەن ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرا بەرمەيتىن تاماشا مۇمكىندىك» دەگەن كورىنەدى. ءوز كەزەگىندە پارتيانىڭ جوعارى باسشىلىق قۇرامىنداعى ۇشتىك اتالاتىن مولوتوۆ، بەريا، كاگانوۆيچ ۇلى قولباسشى ستالينگە ىقپال ەتۋ ءۇشىن سول قىزدى پايدالانۋدى كوزدەگەن. ول قىزدىڭ نەبارى 17-اق جاستا ەكەندىگى ءستاليندى مۇلدە تولعانتپاعان. سەبەبى، ول  ونەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان ناديانى  16 جاستاعى كەزىندە باسىن شىر اينالدىرىپ، قۇشقان كارى تارلان.

لاۆرەنتي بەريانىڭ  ۇلى سەرگو بەريانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، روزا (راحيل) اقىلىنا كوركى ساي عاجاپ ارۋ بولعانعا ۇقسايدى. ول ستالينمەن زاڭدى نەكەگە تۇرماسا دا ودان بالا تاپقان. الليلۋەۆا قايتىس بولعان سوڭ ءستاليننىڭ توسەك جاڭعىرتۋ ماسەلەسى جوعارى دەڭگەيدە ءسوز بولعان.

تاريحشى-پۋبليتسيست دميتري ۆولكوگونوۆ «سوۆەتتىڭ سول تۇستاعى ەليتاسى  كوبيدى (ستالين) وزىنە جاماعايىن تۋىسى بولىپ كەلەتىن ءبىر ايەلگە قوسپاق بولعانىمەن بەلگىلى سەبەپپەن ول ارەكەتتەرى ءساتسىز بولعان. سەبەبى، ستالين توسەك قاتىناسىنا ءالسىز بولىپ قالعان ەدى» دەپ جازعان ەكەن. بۇل جايىندا ءوزى ميحايل كالينينگە ايتقان دا كورىنەدى.

كالينيننىڭ ءوزى دە قۇر جاياۋ ەمەس، قاتىنقۇمارلىعىمەن قاتارلاستارىنا دەس بەرمەگەن ادام. جىنىستىق قاتىناسقا قۇمارلىقتى ارتتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ەمدەلگەن دە جايى بار. سولاي ەمدەلۋگە بولاتىنى تۋرالى ستالينگە كەڭەس تە بەرگەن كورىنەدى.  وكىنىشكە قاراي ولاردى ەمدەگەن دارىگەردى وزدەرى 1937 جىلى ءولىم جازاسىنا كەسىپ اتىپ تاستاعان. جەكە قۇپيالارىنىڭ اشكەرە بولۋىنان ساقتانعان تۇرلەرى شىعار.

حالىق اكەسى اتانعان ءستاليننىڭ وزىنەن گورى  اشىناسىنىڭ ىقپالى ەليتا اراسىندا بارعان سايىن ارتىپ كەلە جاتقاندىعى جايىندا 1930-جىلدارداعى سوۆەتتىڭ جوعارعى لاۋازىمدىلار قاۋىمى ورتاسىندا  سىبىر-كۇبىر اڭگىمە ەتەك جايعان ەكەن. ستالينگە جەتۋ ءۇشىن تەك روزا كاگانوۆيچ ارقىلى عانا جول تابۋعا  بولادى دەگەن بەيرەسمي قاعيدا پايدا بولعان. ءستاليننىڭ ءۇشىنشى جارى تۋرالى قۇپيانى پاش ەتكەنى ءۇشىن تالاي ادام ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قاندى شەڭگەلىنە ىلىگىپ، اباقتىدا قينالعان كورىنەدى.

ءستاليننىڭ اشىناسى  گيتلەردىڭ دە نازارىندا بولعان. ءستاليننىڭ تۇڭعىش ۇلى ياكوۆ جۋگاشۆيليدى دۇنيەجۇزىلىك ەكەنشى سوعىس تۇسىندا قولعا تۇسىرگەن گەرماندار تەرگەۋ كەزىندە وعان اكەسىنىڭ قۇپيا اشىناسى جايىندا نە بىلەتىندىگى جايىندا سۇراق قويعانى تۋرالى دەرەك بار.

اتالمىش سوعىس كەزىندە اتاققا شىققان كورىپكەل ماترونا دەگەن كەمپىر ءستاليندى نەمىستەر ەمەس  كاگانوۆيچتىڭ تۋىسى بولىپ كەلەتىن ايەل ولتىرەدى دەپ بولجام جاساعان. شىن مانىندە، ءستاليندى و دۇنيەگە اتتاندىرۋعا كرەمل ماڭىنان الدە بىرەۋدىڭ كومەكتەسكەنى جايىندا اڭگىمە سوۆەت قوعامىندا اڭىز-اپساناعا بەرگىسىز جەلدەي ەسىپ كەلگەن.

كاگانوۆيچ «دارىگەرلەر ىسىندە» توتەنشە كوميسسيا  ەۆرەيلەردى جاپپاي قۋدالاۋ جايىنداعى شەشىمنىڭ وزگەرتىلۋىن  1953 جىلى ناۋرىزدىڭ 1-ندە وتكەن ساياسي بيۋرو جينالىسىندا تالاپ ەتكەن. ول بۇل تالاپتى قويعان كەزىندە پارتبيلەتىن جىرتىپ، ءستاليننىڭ بەتىنە لاقتىرعان. بۇل ول تۇستا اقىلعا قونبايتىن سۇمدىق جاعداي ەدى. سول ساتتە ونى  بەريا مەن حرۋششەۆتەن باسقالارى قولداعان كورىنەدى. تەرىسىنە سىيماي قاتتى ىزالانعان  ءستاليننىڭ دەنساۋلىعى سىر بەرگەن. وسى تۇستا الدە كىم وعان ۋ قوسىلعان اراقتى ىشكىزىپ جىبەرگەن. ۋ بەرگەن مولوتوۆ پەن  روزا كاگانوۆيچ ەكەۋىنىڭ ءبىرى بولعان دەسەدى.

ستالين ولگەن سوڭ روزا باسقا ءبىر اداممەن نەكەلەسىپ، تەگىن وزگەرتكەن كورىنەدى. روزا وتە كوپ جاساعان، 1994 جىلى عانا و دۇنيەگە اتتانعان. روزانىڭ 1930-جىلداردىڭ باسىندا ستاليننەن تاپقان ۇلى يۋرا گرۋزيندەرگە ۇقسايتىن ادام بولعانىن سەرگو بەريا ەسكە العان كورىنەدى.

يۋرا ءوزى كاگانوۆيچتىڭ وتباسىندا وسكەن. ءوز بەلىنەن بالاسى بولماعان كاگانوۆيچ ونى جەتىمدەر ۇيىنەن اسىراپ الدىم دەپ جۇرتتى سەندىرۋگە تىرىسقان. يۋري كاگانوۆيچتىڭ شىن مانىندە كىم ەكەندىگىن تانۋ ءۇشىن «كرەمل ايەلدەرى» اتتى كىتابىمەن جۇرتقا تانىمال بولعان پۋبليتسيست  لاريسا ۆاسيلەۆا كوپ ىزدەنىپ، يۋرانىڭ العاشقى جارى  سەرافيما ميحايلوۆنانى تاۋىپ سۇحباتتاسقان.  ول يۋرامەن كۋرسانت كەزىندە تانىسقان. ايتۋىنا قاراعاندا، يۋرا توي-دۋمانعا اۋەس بولىپتى. كاگانوۆيچتىڭ وتستاۆكاسىنان كەيىن يۋرا ىشىمدىكتەن باس الماي ۇيىندەگى دۇنيە-مۇلىكتى دە اراققا ايىرباستاپ جىبەرەتىن بولعان.

ۇيىندەگى زاتتاردى ۇرلاپ قويماعان سوڭ كاگانوۆيچ اسىرىندى ۇلىن قۋىپ جىبەرگەن.  يۋرا قاڭعىرىپ ءجۇرىپ، 1960-جىلدارى شەشەنستانعا بارعان. كەيىن ياكۋتياعا بارىپ التىن قازعان كەزدەرى دە بولىپتى. اراقتان باس الماي ءجۇرىپ، 1976 جىلى اجال قۇشقان ەكەن.

ءستاليننىڭ العاشقى رەسمي نەكەلەس جارى ەكاتەرينا سۆانيزە دەگەن ايەل 1907 جىلى گۇرجيادا اۋىر ناۋقاستان قايتىس بولعان. ودان ياكوۆ دەگەن ۇل قالعانى جوعارىدا تىلگە تيەك ەتىلدى. ستالين 1914-1918 جىلدارى اننا رۋبينشتەين دەگەن ايەلمەن بىرگە تۇرعان. كەيىن ونى تاستاپ، نادەجدا الليلۋەۆامەن ۇيلەنگەن. ودان ۆاسيلي دەگەن ۇلى، سۆەتلانا اتتى قىزى قالدى.

1932 جىلى ستالين وپەرا ءانشىسى ۆەرا داۆىدوۆامەن اۋەي بولعان. داۆىدوۆا سوۆەت ديكتاتورىنىڭ سوچيدەگى دەمالىسى كەزىندە سول جاققا ءجيى بارىپ تۇرعان.

سوچيدەگى قىسقى تەاتردى  ستالين ءدال وسى داۆىدوۆاعا ارناپ سالدىرعان دەگەن دە اڭگىمە بار. ستالين ءوزىنىڭ جەكە كۇتۋشىسى ۆالەنتينامەن دە ءجيى توسەك قاتىناسىندا بولعانى تۋرالى سەرافيما كاگانوۆيچ ايتقان ەكەن. ءستاليندى جەرلەگەن ساتتە ونىڭ تابىتىنىڭ قاسىندا قارا كيىمدى ءبىر ايەل تۇرعانى جايىندا دەرەك بار. بىراق، ونىڭ ءدال كىم ەكەنىن تاريحشىلار انىقتاي العان جوق.

قۋاندىق شاماحايۇلى

Abai.kz