قازاقستان مەن ورتا ازيا ەكولوگياسىنىڭ باستى جاۋى بولىپ وتىرعان كوسمودروم «بايقوڭىردىڭ» قۇرىلىسى 1955 جىلى باستالىپ، قازىر 6717 شارشىكيلومەتر  ايماقتى  الىپ  جاتىر. 1957 جىلى  تامىزدا العاشقى  راكەتا  ۇشىرىلعان. سودان  بەرگى  60  جىلدا 1100 ءارتۇرلى ماقساتتاعى كوسموس اپپاراتتارى جانە 100-دەن استام كونتينەنتارالىق  بالليستيكالىق  راكەتالار  ۇشىرىلىپ  سىنالىپتى. سونىمەن قاتار 38 ءتۇرلى  سوعىسقا قاجەتتى، جاپپاي قىرىپ جوياتىن  راكەتالار  مەن  كوسموس  كەمەلەرىنىڭ  80–نەن  استام  موديفيكاتسيالارى دا سىنالعان.

     كوسمودرومداردان  ۇشقان  راكەتالاردىڭ  ءبىرىنشى  بولىكتەرى  قاراعاندى  وبلىسىنداعى  №25  زوناعا  تۇسسە، ەكىنشى  بولىكتەرى  سول  وبلىستاعى  №4 زوناعا، ءۇشىنشى  بولىكتەرى دە قازاقستاندا ورنالاسقان  №310-شى  زوناعا (شىعىس  قازاقستان) تۇراقتى تۇردە  قۇلاپ، كۇز، قىس، كوكتەمدە داۋىلدار مەن ۇسىك، ايازداردى، جازدا قاتتى  ىستىقتاردان باسقا  ورمان،  دالا  ورتتەرىن دە كوبەيتۋدە.

     راديواكتيۆتى ۋلى راكەتا سىنىقتارى دالالارىمىزدا شاشىلىپ جاتىر. راكەتالاردا  قولدانىلاتىن  وتىندارداعى  ۋلى، زياندى قوسپالار، ساۋىلداپ  ءتۇسىپ  جاتقان  راكەتا  سىنىقتارى دا ەكولوگيالىق زارداپتار اكەلۋدە. رەسەي كوسموس  اسكەرلەرىنىڭ  نەگىزگى  ستراتەگيالىق   بازاسى  بوپ سانالاتىن «بايقوڭىر»، مىنا الماعايىپ زاماندا، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ  قاۋىپسىزدىگىنە، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە دە ۇلكەن قاتەر تۋدىرىپ وتىر. سەبەبى، كوسمودرومنان  ءجيى ء–جيى كامچاتكاداعى «كۋرا»  سياقتى  پوليگوندارعا  سىناق ءۇشىن  جىبەرىلىپ  تۇراتىن، سس-18, ، ناتو –نىڭ  كلاسسيفيكاتسياسى  بويىنشا «ستيلەت» دەپ اتالاتىن سس-19, سس-20  راكەتالارى  بار، ونىڭ  ۇستىنە  كوسموستاعى   ۇشىپ  جۇرگەن  يادرولىق  «كوسموس»  سەريالى   اسكەري   سپۋتنيكتەردى   باسقارىپ  وتىرعان «بايقوڭىر»، ءبىز  قانشا  جەردەن  اتوم  قارۋى  جوق  ايماقپىز   دەسەك  تە ، يادرولىق  قارۋى  بار  ەلدەردىڭ  ءوزارا  سوعىس  جانجالى  تۋا  قالعان  جاعدايدا، ءبىرىنشى  نىسانا  كوزى  بولارى  داۋسىز!!!

    بۇكىل  عالامشارىمىزدى  قورشاپ  تۇرعان  اتموسفەراداعى، اۋا  قۇرامىنىڭ  20,95  پايىزى   عانا، تىرشىلىككە   قاجەتتى   وتتەگىنىڭ ۇلەسىنە  تيەدى. ال  ەندى وسى  وتتەگىنى  تازالاپ، نەگىزىنەن  ءبولىپ  شىعاراتىن، پلانەتانىڭ  قوس  وكپەسى   سانالاتىن  قىلقان  جاپىراقتى  ءسىبىر   ورماندارى   مەن   وڭتۇستىك  امەريكاداعى   امازونكا  باسسەينىندەگى   تروپيكالىق   ورماندار  مەن  وسىمدىكتەر   الەمى  جانە ورتا ازياداعى، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ وڭتۇستىكتەگى اقسۋ جاباعلىداعى ارشالار ەكەندىگى  بەلگىلى.

 بايقوڭىردان باستاۋ العان عارىشتىق ۇشىرۋلار ەلىمىزگە، جەرىمىزگە قورشاعان ورتامىزعا، ونىڭ ىشىندەگى ەڭ قىمباتى حالقىمىزدىڭ دەنساۋلىعىنا ورنى تولماس شىعىندار اكەلۋدە. ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەنەرگەتيكا جۇيەسى «كEGوكتىڭ» ديسپەتچەرلەرى مەن قر توتەنشە جاعدايلار كوميتەتىنە قاراستى مەكمەلەر مەن اسكەري بولىمدەر بايقوڭىردان ءاربىر ۇشاتىن راكەتالاردى №1 اسكەري دايىندىقپەن كۇتەتىن بولعان. «روسكوسموس»، ياعني قازاقستانعا «ەڭ جاقىن وداقتاس» بوپ سانالاتىن رەسەي ءاربىر ۇشىرۋلاردان سوڭ جەرىمىزدى، كوممۋنيكاتسيالارىمىزدى اتا جاۋعا ۇقساپ ەرەكشە قۇلشىنىسپەن ءبۇلدىرىپ جاتسا، ال بۇلار رەسەيدىڭ قوقىسىن تازالاۋشىلارعا، قيراتقانىن ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەسەبىنەن قالپىنا كەلتىرۋشىلەرگە اينالعان. جانە بۇل ولار ءۇشىن ۇيرەنشىكتى داعدى بوپ قالىپتاسقان. بۇعان جىل سايىنعى 6 اي قىستاعى عارىشتىق ۇشىرۋلاردان سوڭ پايدا بولاتىن تابيعي تەمپەراتۋرالار اۋىتقۋشىلىعىنان ء ار وتباسىنىڭ ۇيلەرىن  جىلىتۋعا  كەتكەن  وتىندارىن (گاز، مازۋت، ديزەل  وتىنى، كومىر، اعاش، ەلەكتر  ەنەرگياسىن), ياعني ارتىق شىعىندارىن قوسىڭىز. بالا-باقشالار، مەكتەپتەر، دەنساۋلىق  ساقتاۋ  مەكەمەلەرى، قارتتار  ۇيلەرى  مەن  باسقا  دا  مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ  پايدالانعان  ەنەرگوكوزدەرىن  قارجىمەن  ەسەپتەپ  كورىڭىز. وسى ۇشىرۋلاردان پايدا بولعان سۋىقتاردىڭ اسەرىنەن تۋىندايتىن تۇماۋ جانە باسقا دا اۋرۋلاردى ەمدەۋگە كەتكەن ءدارى – دارمەكتەرگە كەتكەن حالىقتىڭ شىعىنى ەشكىمدى دە قىزىقتىرمايدى. وعان ميىندا جالعىز عانا قىرتىسى بار قازاقستان بيلىگىنىڭ ورەسى وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتكەن دە ەمەس، جانە جەتپەيدى دە؟!. جانە  وسى  كوسموستىق  ۇشىرۋلاردان  كەيىن  پايدا  بولاتىن  داۋىلدار مەن  قارلى  بورانداردىڭ  زارداپتارىن جويۋعا، قار باسقان ۇيلەر مەن اۆتو جانە تەمىر جولداردى ارشۋعا، قۇلاعان ەلەكتر باعاندارى مەن كونسترۋكتسيالاردى، ەلدى مەكەندەر مەن جولدار بويىنداعى اعاشتاردان تازارتۋعا  كەتكەن  شىعىندار  قانشا  بولادى؟  جابايى اڭداردىڭ (اقبوكەن، كيىك، ارقار، تاۋتەكە، جايران ت.ب.) كوكتەمدە تولدەپ جاتقاندا ءۇسىپ ولگەن، گەپتيلدەن ۋلانىپ ولگەن شارانا – جاندىقتارى مەن انالىقتارىن، جەمىستەر مەن وسىمدىكتەردى توزاڭداندىرۋعا ءتيىستى، تابيعاتقا دا، ادامعا دا اسا قاجەتتى قىرىلعان بال ارالارىن كىم ەسەپتەپ جاتىر؟ كيەلى كىتاپتاردا ارالاردىڭ قىرىلۋى، اقىرزاماننىڭ باستالۋى دەپ سانالعان. وسىمدىكتەردى قورعاۋعا ءتيىستى، شەگىرتكەنىڭ قاس جاۋى، ادامنىڭ دوستارى سوڭعى جىلدارى «جاقىن وداقتاستىڭ» ارامزا، قاسكويلىك ارەكەتتەرىنەن جويىلىپ بارا جاتقان قۇمىرسقا مەن قۇستاردى ويلاپ جاتقان جان بار ما؟ ءاربىر اۆاريالىق ۇشىرۋلاردان سوڭ سوناۋ مامونتتار داۋىرىنەن بەرى كەلە جاتقان ۇلى دالانىڭ كيەسى اقبوكەندەر جاپپاي قىرىلادى. وتكەن جىلدارى باتىس قازاقستانعا  جاقىن جاتقان استراحان وبلىسىنداعى كاپۋستين ياردان ۇشىپ اپاتقا ۇشىراعان «ساتانالاردان» سوڭ جيىرما مىڭعا تاياۋ اقبوكەندەر قىرىلىپ قالدى.  بىلتىرعى پروتون اپاتىنان كەيىن اقمولا مەن اقتوبە وبلىسىندا تاعى دا مىڭداعان اقبوكەندەر قىرىلدى.

بيىلعى جىلدىڭ، ياعني 2015 جىلدىڭ 28 ناۋرىزىنداعى اقتوبە مەن رەسەيدىڭ ورىنبورىنا جاقىن ورنالاسقان «ياسنىي» كوسمودرومىنان كامچاتكاداعى 10 مىڭ شارشى شاقىرىمدىق «كۋرا» پوليگون - نىساناسىنا كەزەكتى «ساتانانىڭ» بىرەۋى اتىلدى. ءدال سول كۇنى بايقوڭىردان «پروگرەسس» عارىش كەمەسى ۇشىرىلدى. ارينە وسى ەكى زىمىران بىرىنەن سوڭ ءبىرى قازاق جەرىنىڭ ۇستىنەن ۇشقان سوڭ، جايما – شۋاق مامىراجاي كوكتەم كۇنى جىلىلىق 28 گرادۋسقا جەتىپ تۇرعان ساتتە اۋا رايى كۇرت وزگەردى. اۋەلى جاڭبىر، ارتى قارلى بورانعا اينالىپ، جاپپاي گۇلدەپ تۇرعان جەمىس اعاشتارىن تۋ – تالاپاي ەتتى. شىمكەنت جەرىندەگى ەڭ سۋىق اي قاڭتاردا عانا ءبىر –ەكى ساعاتقا سوزىلاتىن 18 گرادۋستىق ىزعارلى اياز، ناۋرىزدىڭ 29 مەن 30 كۇندەرى 6-8 ساعاتقا سوزىلدى. ورىك پەن الشا، شابدالى گۇلدەرى ءۇسىپ بىردەن اعىپ كەتتى. بويىنا ءنار مەن ءسولى ەندى جۇرە باستاعان جاڭعاق پەن الما، المۇرتتىڭ گۇلدەرى بۇرشىك اتپاي جاتىپ بۇتاقتارىمەن قوسا ءۇسىپ كەتتى. كوكتەمنىڭ جايماشۋاق جىلى كۇنى 2-3 اپتاعا سوزىلعان سوڭ، قىستاي كومۋلى ءارى جىلى زاتتارمەن وراۋلى جاتقان ءىنجىر مەن انار اعاشتارى دا جاپپاي اشىلعان ەدى. كۇتپەي كەلگەن سۋىقتان بۇل جەمىس اعاشتارى ءۇسىپ، اقىر سوڭى قۋراپ كەتتى. بيىل جاقسى ءونىم كۇتكەن باعباندار مەن جەكە شارۋاشىلىقتاردىڭ ەڭبەكتەرى ەش كەتتى. بيىلعى شىعىننىڭ ەسەبى جوق. ساناۋعا كەلمەيدى. سوندا بۇل شىعىندى كىم ورنىنا كەلتىرەدى؟

 اسىرەسە 8 ماي كۇنى بايقوڭىردان ۇشقان «پروگرەسس» عارىش كەمەسى اپاتقا ۇشىراپ، زياندى وتىنىنىڭ نەگىزگى بولىگى قازاقستان جەرىنە توگىلدى. اۋا رايى تاعى دا كۇرت سۋىدى.

ارتىنشا بايقوڭىردان 16 مامىر كۇنى سالماعى 705 توننالىق «پروتون» ۇشىرىلدى. بۇل مەكسيكا ەلىنىڭ كوسموستىق اپپپاراتىمەن ۇشىرىلعان عارىشتىق گەپتيلدى زىمىران دا اپاتقا ۇشىراپ، گەپتيل وتىنىنىڭ 85 پايىزى قازاق جەرىنە توگىلدى. ارتىنشا دالا ەركەلەرى، «قىزىل كىتاپقا» كىرگەن اقبوكەندەرىمىز جاپپاي قىرىلا باستادى. ونىڭ سەبەبىن رەسەيدىڭ زىمىراندارىنا شاڭ جۋىتقىسى كەلمەيتىن، ءىس جۇزىندە رەسەيدىڭ ۆاسسالىنا اينالعان قازاقستاننىڭ قۋىرشاق وكىمەتى «پاستەرەللەز» دەۋدەن تانباي كەلەدى. مىنە سودان بەرى قىرىلعان بوكەندەردىڭ ۇزىن  سانى 127 مىڭعا جەتتى. بۇل 1988 جىلدىڭ جازىندا بايقوڭىردان ۇشىرىلعان سالماعى 3 مىڭ تونناعا تاياۋ گەپتيلدى وتىن قولداناتىن «بۋران – ەنەرگيا» زىمىرانىنان كەيىنگى ەڭ  ۇلكەن اپاتتى شىعىن. سول جىلى 488 مىڭ اقبوكەن مەن مىڭداعان جابايى اڭدار مەن مالدار قىرىلىپ، عالام ەلدەرى ادامزات پەن تابيعاتقا وراسان زور اپاتتى قاسىرەت اكەلەتىن بۇل زىمىراندى ۇشىرۋعا تيىم سالۋدى تالاپ ەتكەن ەدى. جەر انامىز بەن ادامزاتتىڭ باقىتىنا وراي قاسىرەتتى زۇلىمدىق وشاعى سانالعان، بولشەۆيكتەر بيلەگەن سوۆەت وكىمەتى دەر كەزىندە قۇلاپ، سسرو نىڭ بۇل قانقۇيلى جوسپارى ىسكە اسپاي قالدى. 

كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلۋىنىڭ باستى سەبەبى،  «پاستەرەللەز» دا ەمەس، باسقا جۇقپالى ارۋ دا ەمەس تەك عارىشتىق ۇشىرۋلار! ناۋرىزداعى ۇشىرىلۋلاردان سوڭ ورگانيزمى ۇزاققا سوزىلعان (وسى پوليگوندار مەن كوسمودرومدار اسەرىنەن) سالقىن قىستان السىرەپ شىققان اقبوكەندەر جايماشۋاق كوكتەمدە قاڭتار ايىندا عانا بولاتىن ايازدى سۋىققا ۇشىراپ  جاپپاي وكپە قابىنۋىنا ۇشىراعان. مامىر ايىندا كوككە ەندى تويىنىپ، جابىسقان دەرتتەن ايىعىپ ۇلگەرمەگەن اقبوكەندەر تاعى دا قايتادان ايازدى سۋىققا ۇرىندى. ودان ءارى  اپاتتى ۇشىرۋلاردان سوڭ مىڭداعان شارشى شاقىرىم جەرلەردە كيىكتەر مەكەن ەتەتىن دالادا پايدا بولعان وزوندى تەسىكتەردەن ءوتىپ كەتكەن كوسموستىق كۇلگىندى ساۋلەلەر بۇل جانۋارلاردى قىرىپ سالدى.

     سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە بۇل قازىرگى اتى وزگەرگەن زىمىراندار شاحتالاردا كەزەكتە تۇراتىن. رەيگان مەن گورباچەۆ كەلىسىمدەرىنەن كەيىن بۇل زىمىراندار جويىلۋعا ءتيىستى ەدى. الايدا سوۆەت ۇكىمەتى قۇلاپ، رەسەي پرەزيدەنتى بوريس ەلتسيننەن كەيىن بيلىككە كەلگەن، بۇرىڭعى كەڭەستىك بيلىكتى قالپىنا كەلتىرۋدى اڭساعان ۆ.پۋتين بۇل زىمىرانداردى قايتادان كەزەكشىلىككە قويىپ قويدى. تىپتەن بۇل قۋاتتى زىمىرانداپردىڭ اتىن وزگەرتىپ عارىشتىق اپپاراتتاردى كوسموسقا شىعارۋعا لايىقتاپ  تا ۇلگەردى. اسا زياندى بۇل زىمىرانداردىڭ راحاتىن ماسكەۋلىك ياحۋديلار باسقارعان، زياندى زىمىرانداردى پايداسىمەن قازاق جەرىنەن كوككە اتىپ جويۋ ءۇشىن عانا قۇرىلعان كوممەرتسيالىق قۇرىلىم «روسكوسموس» پەن ولاردىڭ قازاقستاندىق وكىمەتتەگى سىبايلاستارى كورىپ جاتسا، ازابى مەن زاردابىن باسى بار باسشىسى جوق قازاق جەرى مەن حالقى كورۋدە. ونىڭ ۇستىنە رەسەي اسكەريلەرىنە جالعا بەرىلگەن 7 اسكەري سىناق پوليگوندارىنىڭ دا بۇل اپاتتارعا قاتىسى بولۋى ابدەن مۇمكىن. قازىر رەسەي اسكەري جاتتىعۋلار كەزىندە الەمدىك مۇحيتتا ءجۇزىپ جۇرگەن سۇڭگۋىر قايىقتار مەن باسقا كەمەلەردەن، قۇرىلىقتاعى ستراتەگيالىق راكەتالىق اسكەري بولىمدەردەن قازاق جەرىندەگى نىسانا – پوليگوندارعا قاراي ءتۇرلى زىمىرانداردى كۇنى – ءتۇنى اتىپ جاتتىعادى. ولار رۇقسات تا سۇرامايدى. سوڭعى كەزدەرى ولاردىڭ راكەتالىق اسكەرلەرى زرك س – 500 ءدى دە استراحانداعى كاپۋستين ياردان اۋماعى 80 مىڭ شارشى كيلومەترگە  جەتەتىن سارىشاعان پوليگونىنا قاراي اتىپ سىناۋدا.

بۇل پروتون راكەتالارىندا  قورشاعان  ورتا مەن تىرشىلىككە  اسا  قاۋىپتى  گەپتيل  وتىنى  قولدانىلادى. ونىڭ اۋاداعى رۇقسات ەتىلگەن شەكتى تارالۋ مولشەرى 1 مگ/كۋبوكيلومەتر. ياعني وتە ۋلى زياندى بۇل گەپتيل، حيميا  تىلىمەن ايتقاندا سيممەترياسىز ديمەتيلگيدرازين (س2ن8N2) مەن بىرگە اۋاسىز  كەڭىستىكتە وتىننىڭ  جانۋىن  قامتاماسىز  ەتەتىن، بايقوڭىردان، ياعني قازاق  جەرىنەن  سورىلىپ  الىنعان، عارىشقا  قايتارىمسىز  كەتىپ  جاتقان، تىرشىلىكتىڭ  كوزى، جاراتۋشىنىڭ  ءاربىر  جەرگە،  ءاربىر  ەلگە  جانە  بىزگە دە ولشەپ  بەرگەن  نەسىبەسى – وتتەگى  گازى. وتتەگى  گازى، اينالامىزدى  قورشاعان  اتموسفەراداعى اۋا  قۇرامىنىڭ  - 20,95%-ن، ازوت – 78%-ن، ال  قالعان  1% -ن  بارلىق  قالعان ارگون، سۋتەگى، كسەنون، كريپتون، نەون، كومىر قىشقىل  گازى  سياقتى  باسقا  دا  گازدار  قۇرايدى.

بۇل  ەكولوگياعا  اسا  قاۋىپتى  راكەتا  وتىندارىنىڭ  50-60%  عانا  جانىپ  ۇلگەرىپ،  قالعاندارى  جەرىمىزگە  توگىلەدى  ەكەن. گەپتيل سۇيىق وتىنى - اسا ۋلى، تىرشىلىكتىڭ ناعىز  قاس  جاۋى. وسى راكەتالاردا جانۋدى  كۇشەيتەتىن  كاتاليزاتور  رەتىندە، كۇمىستىڭ  يونى  قولدانىلادى. بۇل  ءوز  كەزەگىندە گەپتيلمەن بىرگە  توگىلىپ، راكەتا  ۇشىپ وتكەن  تراەكتوريا  بويىندا مىڭداعان  شارشى كيلومەتر جەرلەردە ىلعالدى بۇلتتار  مەن  جەردەن ۇشقان بۋلاردى  قويۋلاتىپ، قاتتى  بۋلاندىرادى. اسىرەسە  كۇز، قىس، كوكتەم ايلارىندا كوكتەگى كادىمگى  جاي شۋدا اق بۇلتتار  مەن  قاتپار  بۇلتتاردىڭ قالىڭدىعى 100-500 مەتر  بولسا، «پروتوندار»  ۇشقاننان  كەيىن  بۇلتتار  بۋلانىپ  قالىڭدىعى بىرنەشە شاقىرىمعا  دەيىن  جەتىپ، اۋادا  جەر  بەتىنە  كۇن  ساۋلەسىن تۇسىرمەي وراپ  قىمتاي جاپقان، كۇننەن تارايتىن  ەنەرگيا  كوزىن  تۇمشالاپ، ودان اۋا  رايى  كۇرت  سۋىپ، جاڭبىر، ارتىنان  قالىڭ (قىس كەزىندە) قار  جاۋىپ، سوڭى 40-50 گرادۋستىق  ايازعا  اينالادى.      

    2001 جىلى  جەلتوقسان  ايىندا، رەسەي بايقوڭىردان كەتپەك نيەتپەن، ىلعالى  كوپ ارحانگەلسكى  وبلىسىندا  ورنالاسقان  پلەسەتسكى  كوسمودرومىنان  وسى  «پروتوننىڭ»  بىرەۋىن  ۇشىرعاندا، رەسەيدىڭ  ەۆروپالىق  بولىگىندە  قالىڭدىعى  بىرنەشە  مەترگە  جەتكەن  قار  جاۋىپ، ماسكەۋدىڭ  وزىندە  40 گرادۋستاي  اياز  بولىپ، مىڭداعان  قاڭعىباس – بومجىلار  قىرىلىپ، ودان  كەيىن  بۇل  راكەتالاردى  رەسەي  كوسمودرومدارىنان  ۇشىرۋعا  تيىم  سالىندى. قازىر بۇل راكەتالار تەك قازاقستاننان عانا ۇشىرىلادى...

باتىس  ەلدەرىنىڭ  ولەردەي  قورقىپ  «ساتانا»  دەپ  اتاعان  راكەتالارى  ىلعالى  كوپ  جەرلەردەن  ۇشىرعاندا  سۇمدىق ايازدى اپاتتار  اكەلەتىنى  اسكەريلەرگە  بۇرىننان  بەلگىلى  جاعدايلار. وسى راكەتالاردىڭ 100 –دەن استامى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇشسا، بۇكىل پلانەتانى اۋىر بۇلتتار كومكەرىپ، جەر جاھان بويىنشا ءبىر اپتا بويى  – 50 س – تان تومەن اياز بولىپ، تىرشىلىك كوزدەرىنىڭ 90 پايىزدان استامىن قىرىپ تاستايدى...

تاجىكستان  مەن  وزبەكىستاننىڭ  وڭتۇستىگىندە  وسىرىلەتىن  بيازىتالشىقتى  ماقتا  پلانتاتسيالارىن  جازعىتۇرىمدا  بۇرشاقتان  قورعاپ، ونى  جاۋىنعا  اينالدىرۋ  ءۇشىن بۇلتتاردى كۇمىستى-يودتتى سناريادتارمەن اتقىلاۋ  تاجىريبەسى  قولدانىلادى.

ال، گرۋزيانىڭ  ىلعالدى تاۋلى  قىراتتارىنداعى  شاي  پلانتاتسيالارىن سۋعارۋ  ءۇشىن  جاز  ايلارىندا مەتەوراكەتا  ۇشىرىلىپ، ودان كۇمىس  يوندارى  بۇركىلىپ، جاۋىن  جاۋدىرىلادى.

1997  جىلى  جاپون  ەلى  قىسقى  وليمپيادا  وتكىزەردە، كۇمىس  يوندارىن  ۇشاقتارمەن  بۇركىپ، قار  جاۋمايتىن  جەردە  وراسان  قالىڭ  قار  جاۋىپ، اينالاسىن ىلعالدى تەڭىز قورشاعان  ەلدە  اپاتتى  جاعداي  قالىپتاسىپ، پايدا  بولعان  قالىڭ بۇلتتاردى ىدىراتۋ ءۇشىن  جۇزدەگەن  يسترەبيتەل-ۇشاقتاردى  قولدانىپ  زورعا  توقتاتقان. 

   ال جاز ايلارىندا ۇشىرىلعان بۇل زىمىراندار جەرىمىزگە سۇمدىق ىستىق اپتاپتار اكەلۋدە. وتكەن جىلدارى (2009 جىلى) بايقوڭىردان 34 رەت، 2010 جىلى دا وسىنشاما رەت بولسا، 2011 - 2014 جىلدارى ودان دا كوپ وسى اتالعان راكەتالار ۇشىرىلدى. وزەن – كولدەر مەن بۇلاقتار كەۋىپ كەتكەنىمەن تۇرماي ءبىزدىڭ وبلىستاعى «اقسۋ جاباعلى» قورىعى ورنالاسقان الاتاۋ تاۋ سىلەمدەرىندەگى ماڭگى تۇرعان مۇزدىقتار مەن قارلار ەرىپ جوق بولدى. ال بايقوڭىردىڭ تاجال «ساتانالارىنا» قوسا، قازاقستاننىڭ باتىس شەكاراسىنا جاقىن جەردەگى رەسەيدىڭ كاپۋستين يار كوسمودروم – راكەتادرومىنان جانە ورىنبور وبلىسىنداعى اقتوبە وبلىسىنىڭ شەكاراسىنا جاقىن ورنالاسقان «ياسنىي» كوسمودرومدارىنان ۇشقان راكەتالار اسەرىنەن قازاقستاننىڭ باتىسىندا سوڭعى جىلدارى قۇرعاقشىلىقتار مەن تابيعي اپاتتار جىل سايىن قايتالانۋدا. ەككەن ەگىندەر قۋراپ كەتسە، وزەن – كولدەر بۋلانىپ، وتكەن جىلدارى وتتەگىنىڭ ازايعانىنان ورال وزەنىندە بالىقتار مەن سۋ جانۋارلارى قىرىلدى. ال قازاقستان بويىنشا ىستىقتان قورعانىپ، ۇيلەر مەن قىزمەتتىك عيماراتتاردى سالقىنداتۋ ءۇشىن سوڭعى جىلدارى جاپپاي سۇرانىس كوبەيىپ، قولدانىلا باستاعان كونديتسيونەرلەرگە كەتكەن ەلەكتر شىعىندارى دا كۇننەن – كۇنگە ەسەلەپ ارتۋدا. «جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق!» - دەگەندەي، قازاقستان ۇكىمەتى رەسەيگە سوۆەت زامانىندا ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا ورنالاسىپ، زاۋالدى ۋىتىن شاشقان 7 يادرولىق – راكەتا پوليگونداردى قايتادان بولماشى قارجىعا جالعا بەرىپ، بۇگىندەرى بۇل «تاجالدار» كۇندىز – ءتۇنى ادامزات بالاسىن جاپپاي قىرىپ جوياتىن، قورشاعان ورتامىزعا اسا قاتەرلى ءتۇرلى قارۋلاردى سىناپ، ۇلى اتا -بابالارىمىزدىڭ ۇرپاقتارىنا اماناتقا قالدىرعان كيەلى ۇلى دالامىزدىڭ تۋ – تالاقايىن شىعارۋدا؟!!! رەسەيدە اسكەري – جاتتىعۋلار باستالسا، سارىشاعاننان باستاپ جەرىمىزدەگى ورنالاسقان پوليگون – نىسانالار جاتتىعۋ ءۇشىن قۇرىلىقتان دا، تەڭىزدەن دە اتىلعان ورىستىڭ راكەتالارىنىڭ وت بورانىنىڭ استىندا قالۋدا. وسى قارقىنمەن جات جۇرتتىقتارعا جەر انامىزدى قورلاتا بەرسەك، سورى ارىلماعان حالقىمىز 10 جىلدان كەيىن باسقا جاققا، باسقا ەلدەرگە كىرمە بوسقىن رەتىندە جەر اۋماسىنا امالى قالماس.؟! ال بيلىكتەگى مىرزالار بولسا، ولاردىڭ الدەقاشان ەۆروپا مەن مۇحيت جاعالاۋىنداعى ەلدەردەن جانعا جايلى مەكەندەرىن دايىنداپ قويعاندىعىن شەتەلدىك باسىلىمدار جارىسا جازۋدا...

    ۇلى  جاساعان  يەمىز، كوك ءتاڭىرى – ءبىر اللانىڭ  ءبىزدىڭ حالقىمىزعا مەنشىكتەپ  بەرگەن  جايلى  تابيعاتىنىڭ  ارقاسىندا، وسى  وڭتۇستىك  وڭىرلەرىندە، اتاپ ايتساق قىزىلوردا، شىمكەنت، جامبىل، الماتى وبلىسارى 1957  جىلعا  دەيىن  جىلىنا  ەكى  رەت  اۋىل  شارۋاشىلىق  ونىمدەرىن  الىپ  كەلگەن ەدى. ال ەندى وسى جەرلەرىمىزدەن وسىنشا ۋاقىتتان  بەرى الىناتىن ونىمدەردى،  جوعالتقان  تابىستاردى  كىم  ەسەپتەپ  جاتىر؟ بۇل كوسمودرومدار مەن اسكەري پوليگونداردىڭ اسەرىنىڭ ەڭ  سۇمدىعى، اۋا  قۇرامىنداعى  تىرشىلىكتىڭ  كوزى وتتەگىنىڭ  ازايىپ  كەتۋىندە جانە مەديتسينانىڭ  شاماسى  كەلمەيتىن  نەبىر اتى وشكىر اۋرۋلاردى  كوبەيتۋىندە  بولىپ  وتىر؟!

بايقوڭىردى  ۇكىمەتىمىز  50  جىلعا  رەسەيگە  جالعا  بەردى. ولاردان  الاتىن  جىلاقى  بار  بولعانى  115 ميلليون  اقش  دوللارىن  قۇرايدى. جوعارىدا  اتاپ وتكەن جالپى شىعىن-داردىڭ  ءبارىن  قوسقاندا  بۇل جال اقىعا  تولەنەتىن قارجىنىڭ  تۇككە دە تۇرمايتىندىعى  بەلگىلى. اۋماعى التى مىڭ شارشى كيلومەتردەن استام جەردى الىپ جاتقان  بايقوڭىر كوس-مودرومىنان قازاق ەلىنە، بۇگىنگى كۇندەرى وراسان زياننان باسقا ەشبىر  پايدا ءتۇسىپ جاتقان جوق. وتكەن جىلدارى جازعانىمىزداي  جانە  جوعارىدا  اتالىپ  وتكەن  «بايقوڭىر زارداپتارىنان»  تابيعاتىمىز بەن  حالقىمىز ەندى قاشانعى ازاپ شەكپەك؟!؟  

قاسيەتتى ۇلى دالانى كەلەشەك ۇرپاققا تۇنىعىن ىلايلاماي، جاسىلى مەن شالعىنىن شاڭ – توزاڭعا اينالدىرماي امان – ەسەن جەتكىزىپ قالدىرۋدى ۇلى – بابالارىمىز امانات ەتكەن.

     قاسىرەتتى  كوپ  كورگەن  كوپ  ۇلتتى  حالقىمىز  قاشانعى  باسقا  ەلدىڭ زەرتحاناسىنداعى تاجىريبە  ءۇشىن  جارالعان  كوجەكتەردىڭ  كۇيىن كەشە  بەرەدى؟  وسى  ەلدىڭ  ەگەسى  بار  ما، بار  بولسا  نەگە ونى، ياعني ۇلتتىڭ كوشباسشىسىن، وسى ەلدىڭ ازاماتتارىن ەڭ ءبىرىنشى،  ەلىنىڭ، حالقىنىڭ مۇددەسى تولعاندىرمايدى؟ ادام  بالاسىنا  كۇندەلىكتى  جەپ وتىرعان نانىنان  باسقا، تازا  اۋا، تازا  سۋ، ەكولوگيالىق  جاعىنان تازا  ونىمدەر  كەرەك  ەمەس  پە؟ سورى قايناعان حالقىمىزدىڭ، ويراندالعان قورشاعان ورتا تابيعاتىمىزدىڭ قورعاۋشىسى بولۋدىڭ ورنىنا جاتجۇرتتىق رەسەيدىڭ «روسكوسموسىنىڭ» وداقتاسىنا اينالعان ۇكىمەت باسشىلارىنا نە دەرسىڭ؟!

ىلەسبەك بايجانوۆ.

وقو «اقيقات – 1»

قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى.

Abai.kz