ارالاس نەكە قازاققا اسا تاڭسىق ەمەس. ويتكەنى وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا قازاق زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگى ورىس، ۋكراين، بولگار جانە ت.ب. وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قىزدارىمەن كوڭىل جاراستىرىپ، وتاۋ قۇرعانى تاريحي شىندىق. مۇنىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار. ءبىر جاعىنان، بۇل ىنتىماقتاستىقتىڭ ءبىر ءتۇرى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، سول داۋىردە كوركىنە ءبىلىمى ساي قازاق ارۋلارى ىلۋدە بىرەۋ ەدى. ايتسە دە، جاپاتارماعاي جات جۇرتپەن قۇداندالى بولۋ ءدال بۇگىنگىدەي ەتەك جايعان ەمەس. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، ارالاس نەكەنىڭ ەڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن كەزى 2000 جىلدار. مەملەكەتارالىق ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىس نىعايعان سايىن شەتەلدىكتەرمەن قارىم-قاتىناستا جاندانا ءتۇستى.
پسيحولوگ ءمادينا قالاۋوۆانىڭ ايتۋىنشا، ارالاس نەكەنى قالايتىن بويجەتكەندەر كوبىنە-كوپ شەتەلدە شالقىپتاسىپ ءومىر ءسۇرۋدى كوزدەيدى. قيالىنداعى حانزاداسىن ءتىلى تۇگىلى، تانىمى مەن ءدىنى بوتەن اعىلشىن، تۇرىك، نەمىس، فرانتسۋز، ءتىپتى قارا ناسىلدىلەردىڭ قاتارىنان جولىقتىرعان ارۋلار وزگە مەملەكەتتەگى ءومىر ءدال كينوداعىداي تاماشا دەپ ويلايدى. سوڭعى جىلدارى وتاندىق ارنالاردى شىرماۋىقشا شىرماپ العان كارىس جانە تۇرىك سەريالدارىن قۇمارتا قاراۋشىلار وسى ۇلتتىڭ وكىلدەرىنە ىنتىعا كوز تاستايتىن بولدى.

ارالاس نەكە قازاققا اسا تاڭسىق ەمەس. ويتكەنى وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا قازاق زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگى ورىس، ۋكراين، بولگار جانە ت.ب. وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قىزدارىمەن كوڭىل جاراستىرىپ، وتاۋ قۇرعانى تاريحي شىندىق. مۇنىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار. ءبىر جاعىنان، بۇل ىنتىماقتاستىقتىڭ ءبىر ءتۇرى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، سول داۋىردە كوركىنە ءبىلىمى ساي قازاق ارۋلارى ىلۋدە بىرەۋ ەدى. ايتسە دە، جاپاتارماعاي جات جۇرتپەن قۇداندالى بولۋ ءدال بۇگىنگىدەي ەتەك جايعان ەمەس. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، ارالاس نەكەنىڭ ەڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن كەزى 2000 جىلدار. مەملەكەتارالىق ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىس نىعايعان سايىن شەتەلدىكتەرمەن قارىم-قاتىناستا جاندانا ءتۇستى.
پسيحولوگ ءمادينا قالاۋوۆانىڭ ايتۋىنشا، ارالاس نەكەنى قالايتىن بويجەتكەندەر كوبىنە-كوپ شەتەلدە شالقىپتاسىپ ءومىر ءسۇرۋدى كوزدەيدى. قيالىنداعى حانزاداسىن ءتىلى تۇگىلى، تانىمى مەن ءدىنى بوتەن اعىلشىن، تۇرىك، نەمىس، فرانتسۋز، ءتىپتى قارا ناسىلدىلەردىڭ قاتارىنان جولىقتىرعان ارۋلار وزگە مەملەكەتتەگى ءومىر ءدال كينوداعىداي تاماشا دەپ ويلايدى. سوڭعى جىلدارى وتاندىق ارنالاردى شىرماۋىقشا شىرماپ العان كارىس جانە تۇرىك سەريالدارىن قۇمارتا قاراۋشىلار وسى ۇلتتىڭ وكىلدەرىنە ىنتىعا كوز تاستايتىن بولدى.
كوز الدىنداعى قازاق جىگىتتەرىنە مەنسىنبەي قاراپ، ولاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن سىناپ-مىنەۋگە كوشكەندەردى كورىپ تە ءجۇرمىز. ءبىر عانا مىسال. جۇلدىز ەسىمدى قۇربىمنىڭ قاراشىعاناقتا جۇمىس ىستەيتىن جاس تۇرىككە ولەردەي عاشىق بولعانى، ءسويتىپ، ەكى جىل بويى سول جىگىتكە «ازاماتتىق ايەل» بولعانى بار. قۇربىما بۇل ماحابباتتىڭ بايانسىز ەكەندىگىن قانشا ايتقانىممەن، ول دەگەنىنەن قايتپادى. وزىنە ءسوز سالعان قازاق جىگىتتەرىنىڭ كوڭىلىن سان مارتە جىقتى. «ۇلتى دا، ءتالىم-تاربيەسى دە وزگە. ايتكەنمەن بۇل ماڭىزدى ەمەس. باستىسى - ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى سۇيەمىز. ونىڭ ستامبۋلدا داعاراداي ءۇيى، جەكە كاسىبى بار ەكەن. قازاقستانعا ۋاقىتشا تابىس تابۋ ءۇشىن كەلىپتى. مول قارجى جيناپ العان سوڭ مەنى وزىمەن بىرگە تۇركياعا الىپ كەتەدى»، دەيتىن ءجۇزى قۋانىشتان بال-بۇل جانىپ. ءبىزدىڭ ەلگە قۋ قۇلقىننىڭ قامى ءۇشىن كەلگەن «كۇيەۋ جىگىتىمىز» اقىرى ەلىنە ورالدى. جۇلدىز قۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ جالعىز قالدى. قايتكەن كۇندە دە جۇلدىز اششى ساباق الدى. ايتەۋىر تۋعان توپىراعىنان قول ءۇزىپ، اتامەكەننەن الىستاپ ۇلگەرمەدى.
رەسمي مالىمەتكە سۇيەنسەك، وزگە ۇلت وكىلىنە جار بولۋدى قالايتىن قازاق قىزدارىنىڭ قاراسى كوبەيىپ بارادى. باتىس قازاقستان وبلىستىق ستاتيستيكا دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى اباي ءحامزيننىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، 2009 جىلدىڭ 11 ايىندا 652 ادام وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن نەكە قۇرعان. وسى مەرزىم ىشىندە وبلىستا 10308 نارەستە دۇنيە ەسىگىن اشسا، سونىڭ 854-ءىنىڭ اكەسى وزگە ۇلت وكىلى. ورال قالالىق ادىلەت باسقارماسى احاج ءبولىمىنىڭ باستىعى ءلاززات ورمانوۆانىڭ ايتۋىنشا، رەسەي، بەلارۋس، ۋكراينا، وزبەكستان، تاتارستان ازاماتتارىمەن وتاۋ تىگۋ كوپ. سوڭعى جىلدارى تۇركيا، يتاليا، يسپانيا، ۇلىبريتانيا ازاماتتارىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاۋشىلار دا ءجيى ۇشىراسادى. جالپى، قازاق قىزدارىنىڭ باسىم كوبى ورىس پەن تۇرىككە، ودان قالدى ەۋروپالىققا شىعۋدى قوش كورەدى ەكەن.
وزگە ۇلتتىڭ قىزدارى قازاققا تۇرمىسقا شىققانمەن، ءوز ءتىلىن ۇمىتىپ، قازاق تىلىندە سويلەپ كەتەتىنى ىلۋدە بىرەۋ عانا. ماسەلەن، تاتار، ورىس قىزدارى قازاق اۋىلىنا قانشا ءسىڭىستى بولسا دا، تەك ءوز تىلىندە عانا سويلەيدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قايماعى بۇزىلماعان قازاق اۋىلىنا ورىس ۇلتىنىڭ قىزى كەلىن بوپ ءتۇستى. قايىن جۇرت اتا سالتىمەن كەلىننىڭ بەتىن اشتى، قۇدالار ءتوس ءتۇيىستىردى، ءجون-جورالعى بارىنشا ساقتالدى. جاس كەلىن بىرتىندەپ ءتىل سىندىردى، ساماۋرىن قايناتىپ، وشاققا نان جاپتى. اتا-ەنەسىنىڭ كوڭىلىن تابۋعا تىرىسىپ باقتى. قۇران وقىلعاندا بەت سيپاسا دا، وڭاشادا شوقىندى. دۇنيەگە ءسابي كەلدى. نارەستەنىڭ ۇسقىنى قازاقتان گورى، ورىسقا جاقىن. ازان شاقىرىپ قويعان اتى قازاقشا بولعانمەن، اناسى ەركەلەتىپ ورىسشا اتايتىن. بىلدىرلاپ ءتىلى شىققاندا ايتقان ەڭ العاشقى ءسوزى دە ورىستىكى بولدى. ءبۇلدىرشىن مەكتەپ جاسىنا جەتكەندە جاس وتباسى قالاعا قونىس اۋداردى. ول ورىس بالاباقشاسىنا باردى، قازىر ورىس سىنىبىندا وقيدى. بايقاعانىڭىزداي ورىس قىزى قازاق جىگىتىنە جار بولسا دا، ءوزىنىڭ ءدىلى مەن ءدىنىن ايىرباستامادى.
ەندى ءومىردىڭ مىنا ءبىر كورىنىسىنە نازار اۋدارىڭىز. قازاقتىڭ قىزى وزبەك جىگىتىمەن شاڭىراق قۇردى. وزبەكستاننىڭ شاعىن اۋىلىنا قونىس اۋداردى. ون جىلدان سوڭ زايىبىمەن ءدام-تۇزدارى جاراسپاعان ول كيىم-كەشەگىن ارقالاپ، اتامەكەنىنە قايتا ورالدى. قايىن جۇرتى باۋىرىنداعى بالاسىن بەرمەپتى. كەلىنشەكتىڭ قىلىعى دا، ءسوزى دە وزبەكشەلەنىپ كەتكەن. ايتۋىنشا، وزبەك ەلىندە وزگە ۇلتتان ايەل العان وتاعاسىن اسا سىيلاي قويمايدى. كەلىننىڭ دە كورگەن كۇنى كۇن ەمەس. قايىن جۇرتى جاس جۇبايلاردىڭ اراسىنا شي جۇگىرتىپ، كەلىنگە كىنا تاعۋدان تىيىلماعان.
بۇل بىراق ارالاس وتباسىلاردىڭ بارلىعى بىردەي باقىتسىز دەگەن ءسوز ەمەس. ءتالىم-تاربيەسى مەن ادامي قۇندىلىقتارى بولەك الىس شەتەلدىكتەرگە قاراعاندا تۋىسقان ەتنوستارمەن قۇرعان شاڭىراق بەرىك بولۋى ابدەن مۇمكىن.
- جاس جۇبايلاردىڭ ءتىلى، ءدىنى، ۇلتى، تۋىپ-وسكەن ايماعى، الەۋمەتتىك جاعدايى، ءبىلىم دەڭگەيى سياقتى كورسەتكىشتەردىڭ ماڭىزىن ەسكەرمەسكە بولمايدى، - دەيدى مۇقاتاەۆا گۇلنار ەسىمدى زامانداسىمىز. گۇلنار اپايدىڭ جارى رۋسلان باداەۆ چەشەن ۇلتىنىڭ وكىلى.
- جولداسىم قازاقستانعا 1987 جىلى قونىس اۋدارعان ەكەن. قازاق بولماسا دا، مۇسىلمان عوي. ءبىر شاڭىراق استىندا تۇرعان 19 جىل ىشىندە كوزقاراس، دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان ايىرماشىلىق اسا سەزىلگەن جوق. اس مازىرىندە قوس ۇلتتىڭ تاعامى قاتار جۇرەدى. ول استى، قازى-قارتانى ءسۇيسىنىپ جەيدى. چەشەندەردىڭ ۇلتتىق جيجگالنىشىن دا ءجيى دايىندايمىن. وتباسىندا نەگىزىنەن قازاقى تاربيە باسىمداۋ. ۇلىم رۋستام قازاق-تۇرىك مەكتەبىندە وقيدى. چەشەنستاندا تۇرعاندا جاعداي باسقاشا بولار ما ەدى، بالكىم. ول جاقتا قىز-كەلىنشەكتەر جالاڭباس جۇرمەيدى، شالبار كيمەيدى، بالاعا ەسىم تاڭدامايدى جانە ت.ب. ءوز تاڭداۋىما ەش وكىنبەيمىن. بىراق وزگە ارالاس وتباسىلارداعى ءتۇرلى كوڭىلسىز جايتتىڭ دا كۋاسى بولىپ ءجۇرمىن. جات جۇرتقا كۇيەۋگە شىققان قىز بالا جاستىقپەن كوپتەگەن قيىندىقتى سەزبەۋى مۇمكىن. بىراق ۋاقىت وتكەن سايىن وسكەن ورتانى، اعايىن-تۋمانى، تۋعان جەردى اڭسايدى. مەنىڭشە، ارالاس نەكەگە تۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداماس بۇرىن، ونىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەلەپ-ەكشەپ العان ءجون، - دەيدى گۇلنار اپاي.
ۇزاق جىل شەتەلدىكتەرمەن قويان-قولتىق قىزمەت ىستەيتىن ماقسات ەسىمدى تانىسىم قازاقستاندا جۇرگەن جات جۇرتتىقتاردى ەكى توپقا ءبولىپ قاراستىرادى. «وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن ءجيى ارالاساتىندىقتان، ولاردىڭ تۇپكى ويىن ءدوپ باسىپ ايتپاسام دا، بولجام جاساي الامىن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جۇرگەن شەتەلدىكتەردىڭ باسىم بولىگى پايدا تاپقىسى كەلەتىندەر. جانە كەلەسى توبى - وزدەرىنىڭ ءدىنى مەن يدەولوگياسىن قازاقى ساناعا سىڭىرۋگە تىرىساتىندار، ياعني ميسسيونەرلەر. العاشقىلارى جاعىمپازدانۋدى ەش ويلامايدى. وتە ءتارتىپتى، باۋىرمال. ماقساتتارى - شەتەلدە بىرەر جىل ءومىر ءسۇرىپ، قالتانى قامپايتۋ، قىزىق قۋ. ال ميسسيونەرلەر جاستاردىڭ ورتاسىندا جۇرەدى. ستۋدەنتتەرمەن، وقۋشىلارمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەيتىن قوعامدىق ۇيىمدار مەن الەۋمەتتىك مەكەمەلەردە شوعىرلانعان ۆولونتەرلار، الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر نەمەسە جاس عالىمدار وسى توپقا جاتادى»، دەيدى ول.
بۇل ءسوزدىڭ جانى بار سياقتى. ويتكەنى ءۇي ىشىنەن ۇيشىك تىگىپ وتىرعان سەكتانتتاردىڭ سۇيەنەر تىرەگى - اقشالى شەتەلدىكتەر. بالاسىن اتا-اناسىنا قارسى قويىپ، شاڭىراقتى ويرانداۋ ارقىلى جىمىسقى ارەكەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋشىلاردىڭ دىتتەگەنى - ەل ىشىنە شي جۇگىرتۋ، ىرىتكى سالۋ ارقىلى اۋىزبىرشىلىكتى جويۋ، بىرلىككە نۇقسان كەلتىرۋ. بۇل جولدا ولار ەش ايانىپ قالمايدى. قىمبات كولىكپەن، باعالى سىيلىقتارمەن قازاق قىزدارىنىڭ باسىن اينالدىرىپ، دەگەنىن ىستەتەدى. تۇپكى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن زاڭدى تۇردە نەكەگە تۇراتىندار دا بار. سوندا كەيبىر ارۋلارىمىزعا ءۇندىس پەن قىتايدىڭ، ەۆرەي مەن زاڭگىنىڭ قازاقتان ەش ايىرماسى بولماعانى ما؟ جەتى اتاعا تولماسا، قىزىن تۇرمىسقا بەرمەگەن قازەكەڭنىڭ قان تازالىعىن قاتاڭ قاداعالاعانى قايدا؟ ارالاس نەكەدەن تۋعان نارەستەنىڭ قازاق ەلىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتە قويۋى ەكىتالاي. وزگە ۇلتتىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداپ، كەيىن قاي ەل مىقتىلىق تانىتسا، سونىڭ سويىلىن سوعىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟!

"نۇر استانا" گازەتى