الماتى قالالىق سوتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كىتاپحاناسىندا «جەتى جارعى – دالا دەموكراتياسىنىڭ وزىق ۇلگىسى، مەملەكەتتىك قۇقىق پەن سوت بيلىگىنىڭ التىن ارقاۋى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى.

شارادا قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى سوتىنىڭ سۋدياسى ا.قاسىموۆ جوعارعى سوت توراعاسى قايرات ءماميدىڭ كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلارعا ارنالعان قۇتتىقتاۋ تىلەگىن وقىپ بەردى.

كونفەرەنتسيادا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور م.قويگەلدى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، اكادەميك س.قيراباەۆ، دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ت.ماماشەۆ، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ توراعاسى اكادەميك ءو.ايتبايۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ح.م. ءابجانوۆ، ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تىلەگەن سادىقوۆ، تاريحي تاقىرىپتىڭ جازۋشىلارى ق.ءجۇمادىلوۆ، ب.نۇرجەكەۇلى سونداي-اق، كورشىلەس قىرعىزستان، وزبەكستان رەسپۋبليكالارىنان كەلگەن عالىمداردىڭ باياندامالارى تىڭدالدى.

بۇل فورۋم قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ اياسىندا وتكىزىلىپ وتىر. شارانىڭ باستاماسى استانا قالالىق سوتىندا «قازاق حاندىعىن قالىپتاستىرۋ مەن نىعايتۋداعى قازاق ەلىنىڭ قۇقىعى جانە بيلەر سوتىنىڭ تورەلىگى» تاقىرىبىندا ءوتىپ، قازاق حاندىعىن قالىپتاستىرۋ مەن نىعايتۋداعى قازاق ەلىنىڭ قۇقىعى، بيلەر سوتىنىڭ تورەلىگى، دالا زاڭدارىنىڭ مەملەكەتتىك بيلىكتى دامىتۋداعى ماڭىزى، مەملەكەت باسقارۋداعى حاندار مەن سۇلتانداردىڭ ءرولى، بيلەردىڭ زاڭ شىعارۋ قۇقىعى، بيلەردىڭ سوت تورەلىگىن جۇرگىزۋدەگى ادىلدىگى جانە تاۋەلسىزدىگى، قازاق بيلەر سوتىنىڭ بىتىمگەرلىك ءرولى جايىنداعى عىلىمي ماقالالار تالقىلانعان بولاتىن.

اتالمىش شاراعا استانا قالالىق سوتىنان دەلەگاتسيا – سوت توراعاسى تىلەكتەس بارپىباەۆ، سۋديا ورالحان تۇرسىنوۆ، مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق ەكونوميكالىق سوتىنىڭ سۋدياسى سايا بەكىش، قالالىق سوتتىڭ كەڭسە باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ايبول يبراگيموۆ قاتىستى.

شارادا استانا قالالىق سوتىنىڭ توراعاسى تىلەكتەس بارپىباەۆ بايانداما جاساپ، قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسۋ تۇسىندا سىرداريا بويىنداعى قالالار، ورتا ازيا، ەدىل بويى، ءسىبىر حاندىعى تۇتاسىمەن قاسىم حاننىڭ بيلىگىنە قاراپ، كورشى مەملەكەتتەرمەن بەيبىت، ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتىلعانى، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعى» دەپ اتالاتىن زاڭدار جۇيەسى ەل بىرلىگى مەن تۇراقتىلىعىنىڭ كەپىلى بولىپ، قازاق حاندىعىن نىعايتۋ جولىندا جاڭا بيىككە كوتەرگەنى اتالىپ ءوتىلدى.

– «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» مەن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن» نەگىزگە الىپ قابىلدانعان «جەتى جارعى» - قازاقتىڭ ادەت-عۇرپى مەن سالت-ساناسىن قۇقىقتىق رەتتەۋشى فاكتورى بولدى. ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرۋدە ءۇش ءجۇزدىڭ توبە بيلەرى سايلاندى. ولار تاريحتا اتى قالعان تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەر. «كۇلتەبەنىڭ باسىندا كۇندە جيىن» دەگەن تىركەس ءسوز دە وسى تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا پايدا بولدى. قازاقتىڭ سۇلتاندارى، بيلەرى، باتىرلارى، اقساقالدارى ماقۇلداعان وسى زاڭ جۇيەسى ەل ىشىندە تۋىنداعان كيكىلجىڭدى، داۋ-شاردى شەشۋدە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. بيلەر حالىقارالىق دارەجەدەگى بارلىق ىستەرگە دە تىكەلەي ارالاسقان. ەڭ ماڭىزدى دەگەن مەملەكەتارالىق كەلىسىم-شارتتاردى جوعارى دەڭگەيدە جۇرگىزۋگە، ەل ەكونوميكاسىن جاقسارتۋ جولىندا تاۋار-ساۋدا اينالىمى مەن ايىرباس جاساۋدى جاقسارتۋعا، مەملەكەتارالىق ترانسشەكارالىق ايماقتاردى قاۋىپسىزدەندىرۋگە، ءارى كەرۋەن جولدارى مەن جۇك تاسىمالداۋداعى كەدەندىك شارتتاردى جۇزەگە اسىرۋعا، سوعىس جاعدايىندا اسكەري وداق قۇرۋعا، مەملەكەتارالىق داۋ-شارلار تۋىنداعان جاعدايدا، ول جونىندەگى سوت ىستەرىنە تورەلىك ايتۋعا بيلەر تىكەلەي ارالاسقان»، - دەدى استانا قالالىق سوتىنىڭ توراعاسى تىلەكتەس بارپىباەۆ.

جيىندا ءسوز العان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تىلەگەن سادىقوۆ ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن قازاق دالاسىندا بيلەر سوتى ۇستەمدىك قۇرىپ كەلگەنىن، پاتشالىق رەسەي تاراپىنان بىرنەشە رەت (1824, 1844, 1854) ەرەجەلەر بەكىتىلسە دە بيلەر سوتى حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندەگى تارتىستاردى قالپىنا كەلتىرەتىن ەڭ تۋرا دا ءادىل، ىڭعايلى زاڭ رەتىندە ءوز ورنىن ساقتاپ قالىپ، حالىقتىڭ قۇقىق داستۇرىندەگى قۇقىقتىق ەرەجەلەردىڭ نەگىزىندە ەلدە دانا بيلەر قالىپتاسقاندىعى جايىندا وي ساباقتادى. ول ءوز سوزىندە: - «قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپ نورمالارىنىڭ ارتىقشىلىعى قولدانىلاتىن جازالاردىڭ تىم قاتال ەمەس، ياعني ىزگىلەنگەنىنەن ايقىن كورىنەدى. سوندىقتان دا بولار، قازاق دالاسىندا تۇرمە، اباقتى، باس بوستاندىعىنان ايىرۋ دەگەن جازالاۋ شارالارى بولماعان. ونىڭ ەسەسىنە تاۋكە حان تۇسىنداعى «قانعا قان» ۇستانىمىنىڭ ورنىنا بيلەردىڭ ىقپالىمەن قۇن تولەۋ ينستيتۋتى كەڭىنەن قولدانىلعان. قۇن تولەۋ نەگىزىندە كىسى ولتىرگەنى ءۇشىن نەمەسە ادامنىڭ دەنە مۇشەسىنە جاراقات تۇسىرگەنى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر مولشەردە مورالدىق-ماتەريالدىق تولەم اقى تولەۋ ۇستانىمى بولدى. ال، تاۋكە حان تۇسىندا جۇيەگە ءتۇسىپ قابىلدانعان ادەت زاڭى ەل ومىرىندە ولشەۋسىز ماڭىزدى قىزمەت اتقاردى. جەتى ارنا بولىپ، ەل ءومىرىنىڭ جەتى سالاسىن تۇتاس قامتىعان ادەت زاڭىنىڭ جۇيەسى حالىق، مەملەكەت، جەكە ادام تىرشىلىگىنىڭ بارلىق باعىتى بويىنشا قاعيدالار مەن ەرەجەلەردى قالىپتاستىردى» دەپ اتاپ ءوتتى پروفەسسور تىلەگەن سادىقوۆ.

ابىلايدىڭ اسكەري قايراتكەرلىگى، قولباسىلىق قابىلەتى جونىندە استانا قالاسى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق ەكونوميكالىق سوتىنىڭ سۋدياسى سايا بەكىش باياندادى.

- «ابىلاي حان XVIII عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسىن قالپىنا كەلتىرىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىردى. ابىلاي حان قازاق حاندىعىنىڭ قۋاتىن ارتتىرىپ، ىرگەلى مەملەكەتكە اينالدىردى. رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارىنىڭ اراسىندا ورنالاسقان قازاق ەلىنىڭ گەوساياسي جاعدايىنا يكەمدەلگەن ساياسات جۇرگىزدى. ابىلاي حاننىڭ ساياسي كوزقاراستارىنىڭ نەگىزگى وزەگى جانە يدەياسى – كۇشتى، تاۋەلسىز، ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن قازاق مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋ. رەسەي، قىتاي سياقتى ءىرى مەملەكەتتەرمەن تەڭ قۇقىقتىق دارەجەدە قارىم-قاتىناس جاساۋ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋ ءپرينتسيپىن مويىنداتۋ بولدى. وسى ماقساتقا ابىلاي حان سىرتقى جانە ىشكى ساياساتتى قالىپتاستىرادى»،- دەدى سۋديا سايا بەكىش.

بيلەر سوتىنىڭ ادىلدىك ءپرينتسيپى – تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسىنىڭ الەمدىك ستاندارتقا ساي دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەنى انىق. قازاقستاندا قۇقىقتىق جانە زايىرلى دەموكراتيالىق مەملەكەت قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋ پروتسەسىندەگى سوت جۇيەسىنىڭ قوسقان ۇلەسى، مەملەكەتتى قۇقىقتىق ورنىقتىرۋدىڭ ماڭىزدىعى جونىندە زەردەلى ويلار، پاراساتتى پايىمدار، عىلىمي زەرتتەۋلەر بۇگىنگى سوت ءجۇيىسىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسادى. بيلەر شىعارعان زاڭ-ەرەجەلەر مەن ۇكىم-شەشىمدەردىڭ قازىرگى رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنان، قىلمىستىق، ازاماتتىق كودەكستەردەن، وزگە دە زاڭداردان كورىنىس تابۋى، قازاق بيلەرى جۇرگىزگەن ءادىلسوت تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازىرگى سوت جۇيەسىن جەتىلدىرۋدىڭ وزەكتى پروبلەمالارىنىڭ تالقىلانۋى ءالى دە ءداستۇرلى قازاق قۇقىعىن، بيلەر ينستيتۋتىن، سوت تاريحىن عىلىمي تۇرعىدان ءالى دە زەرتتەۋدى، زەردەلەۋدى تالاپ ەتەتىنىن ەسكەرەمىز.

مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءتاۋ ەتەر تاۋەلسىزدىك تويىندا: «تاعدىردان تالاي تەپەرىش كورسە دە حالقىمىزدىڭ رۋحى جاسىماعان. ازاتتىق – ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن اتالارىمىزدىڭ اسىل ارمانى ەدى. ءبىز وسى اسقاق ارمانعا قول جەتكىزدىك. بىزگە مىڭجىلدىقتار توعىسقان الماعايىپ كەزەڭدە مەملەكەت قۇرۋ، ەل بولۋ مىندەتى جۇكتەلدى. ...اتامەكەن جەرى ءۇشىن قاسىقتاي قانىن قيعان داڭقتى بابالاردىڭ اتتارى ۇرپاققا ۇران بولىپ بۇگىنگە جەتتى. سوندىقتان جىراۋلار مەن ابىزداردى، بيلەر مەن باتىرلاردى بار بولمىسىمەن جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ كەرەك» دەگەنىن جادىمىزدا ۇستاۋعا ءتيىسپىز.

قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ باستاماسى مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەيالوگياعا اينالعان يدەياسىنىڭ باستاماسى. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ – سوتتاردىڭ جاڭا تاريح بەتتەرىن قايتا قاراپ، سوت جۇيەسىنىڭ ەرتەرەكتەن كەلە جاتقان قۇقىقتىق ءداستۇرىن كەڭىرەك تانۋعا، بۇگىنگى ۇرپاقتىق ساناسىندا قايتا جاڭعىرتىپ، بولاشاقپەن ساباقتاسۋىنا مول مۇمكىندىك بەرىلەدى.

كونفەرەنتسيانىڭ ەكى پلەنارلىق وتىرىستارىندا قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى، قۇقىق جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ مەن بيلەر سوتىنىڭ ءرولى تۋرالى جيىرمادان استام عىلىمي باياندامالار تىڭدالدى.

وسى شارا اياسىندا الماتىداعى №2 بالالار ۇيىندەگى تاربيەلەنۋشىلەر مەن باق وكىلدەرىن قاتىستىرا وتىرىپ، مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراعاتتا جانە ءا.قاستەەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ونەر مۇراجايىندا كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىلدى.

تىنىس احمەتجانوۆا،

استانا قالالىق سوتىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى

اباي-اقپارات