– داۋرەن، اپىل-عۇپىل اسىعىس ءوتىپ جاتقان پرەزيدەنتتىك سايلاۋ كەزىندە ءسىز جەتەكشىلىك ەتەتىن جاستار ۇيىمى بارريكادانىڭ قاي جاعىندا قانداي تىرلىك قۇرىپ جاتىر؟

– «اپىل-عۇپىل ءوتىپ جاتقان» دەپ ءدال ايتتىڭىز. بارريكادانىڭ قاي جاعىندا ەكەنىمىز – ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. جەكە ويى بار، از دا بولسا قارسىلىق كورسەتىپ، ءوز پىكىرى ءۇشىن ايتىسۋعا، تارتىسۋعا دايىن تۇرعان جاستار بۇگىنگى قازاق قوعامىندا بارشىلىق! بىراق ولار بۇگىنگى ەل ىشىندەگى ساياسي ويىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ ەشقايسىسىنا دا كەرەك ەمەس.

سول سەبەپتى بۇگىنگى سايلاۋدىڭ سىرتىندا قالعانىمىزبەن، ءۇنىمىز شىقپاي وتىر دەپ ايتا المايمىن. كۇنى كەشە سايلاۋالدى ناۋقان باستالعاندا، ۇلتشىلداردىڭ اراسىنان ءبىر ۇمىتكەر شىعۋى كەرەك دەگەن ۇرانمەن دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزىپ، ارتىنان وسى باعىتتا شاما كەلگەنشە جۇمىس جۇرگىزگەنىمىز بار. ناتيجەسى دە جوق ەمەس: ۇلتشىلداردىڭ باسى بىرىگىپ، قول جيناۋدى باستاعاندا، بيلىكتىڭ ءبىر سىلكىنگەنىن بايقادىق. قازاقستاندا قانداي دا ءبىر سايلاۋالدى ناۋقانىن ۇلت پاتريوتتارىنىڭ قاتىسىنسىز ەلەستەتە المايمىن. ولاردىڭ بۇگىنگى جۇيەدە جەڭىسكە جەتە الماسى انىق، بىراق ساياسي ىسكە قاتىسۋعا قۇقىلى ەكەنى ءسوزسىز. كورشى رەسەيدە ۇلتشىلداردىڭ جۇزدەگەن قوعامدىق بىرلەستىكتەرىنىڭ بيلىك تارماقتارىندا ءوز وكىلدەرى بار: ءبىزدىڭ دە سونداي مۇمكىندىگىمىز جانە وكىلەتتىلىگىمىز بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.

– وتكەن اپتادا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قاتىسۋىمەن استانادا بولعان جاستار فورۋمىندا ايتىلعان ماسەلەلەردەن تۇيگەن وي-جورالعىنى سارالايتىن بولساق، سايلاۋدان سوڭ جاستار ساياساتىنا قاتىستى ءبىر وزگەرىس باستالادى دەپ ويلايسىز با؟

– ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، سول فورۋمدا نە ايتىلعانىن كورمەدىم دە، وقىمادىم دا. ماعان ونداي جيىن قىزىق ەمەس، ءتىپتى ماڭىزى دا جوق. ۇلكەن فورۋمداردا، ءماسليحات پەن جيىنداردا جاستار ماسەلەسى تۇگىلى، ۇلتتىق تاقىرىپقا قاتىستى جالپى ماسەلە كوتەرىلگەنىن ەستىمەپپىن. ادەتتە ەلدىڭ تاعدىرى شەكتەلگەن شەڭبەردىڭ ىشىندە شەشىلىپ جاتادى. سوندىقتان فورۋم ناتيجەسىندە وزگەرىس بولۋى مۇمكىن دەگەنگە كەلىسە المايمىن. وزگەرىستەر بولاتىن شىعار، بىراق وعان ءدال وسى فورۋمنىڭ تۇك تە قاتىسى جوق. ال جاستار ساياساتى قازاق ەلىندە تۇرالاپ قالعانى اقيقات. وزگەرىستەردىڭ قاجەت ەكەنى تالاي جەردە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر.

ۇلكەن مىنبەردەن سويلەپ تۇرىپ، ەل اعالارى جەتىستىك رەتىندە قايتادان «جاسىل ەل» باعدارلاماسىن تىلگە تيەك ەتكەندە، ىشتەي قاتتى قىنجىلاسىڭ: «جاسىل ەل» جابىلىپ ءجۇرىپ، سوڭعى رەت تال ەككەنىنە دە 7–8 جىل وتكەن شىعار. سوندا سول ۋاقىتتان بەرى بيلىك دايىنداعان جاستاردىڭ ماردىمدى ەشتەڭە ىستەمەگەن مە؟! باسقا ماقتانارلىق بىردە-ءبىر ۇيىم، بىردە-ءبىر ءىس جوق بولعانى ما؟! سەگىز جىل دەگەنىمىز – تاۋ قوپارارلىق ۋاقىت قوي؟! قايدا جاستارعا بولىنگەن ميلليونداعان اقشا، ارتىلعان ءۇمىت، مىندەت، سەنىم؟..

– ايتپاقشى، ەسىڭىزدە بولسا، ەل پرەزيدەنتى وسى سايلاۋ قارساڭىندا بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورما جۇرگىزۋ جونىندە باستاما كوتەردى عوي. بىراق سول بەس باستامانىڭ ىشىندە ساياسي وزگەرىستەر جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز بولماعانىن ەسكەرسەك، ەلدەگى بۇگىنگى ساياسي-ەكونوميكالىق احۋال سايلاۋدان كەيىن دە وسى كۇيى قالا بەرەتىن سياقتى ما؟

– ءبىزدىڭ قوعامعا بىرەۋ «تاس بول!» دەگەن سەكىلدى. ءبارى قاتىپ قالعان، شەتىنەن كونسەرۆاتورلار مەن تۇراقتىلىقتى قاستەرلەگىشتەر. ءدال بۇگىنگى قازاق ءۇشىن الگى بەس رەفورمانىڭ تۇپكى، يگى ماقساتى ناتيجەلى تۇردە جۇزەگە اسسا، جامان بولماس ەدى عوي. ءتاپ-ءتاۋىر ماسەلەلەر مىنبەرلەردەن ايتىلىپ، بيلىككە تاۋەلدى گازەت بەتتەرىندە جاريالانىپ جاتادى: وقىپ، ەستىپ وتىرىپ قۋاناسىڭ. ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قوماقتى قارجى بولىنەدى. ناتيجەسى سول – سوزدەن ىسكە كوشكەندە، ءبارى توقتاپ قالادى. وسىندايدا ءبىر ورتانقول شەنەۋنىكتىڭ ايتقانى ەسىمە ءجيى تۇسەدى: «بولىنگەن اقشا كەي جاعدايدا ءتىپتى استانا شەكاراسىنان سىرتقا شىعىپ تا ۇلگەرمەيدى»، – دەگەنى بار. جاپپاي جەمقورلىق، كەز كەلگەن يگى ءىستىڭ باسىنا سۋ قۇيادى. بۇگىنگى جاعدايدا شىنايى وپپوزيتسيا بيلىكتىڭ ىشىندە وتىرعان سياقتى: ول نەگە ءبىز ەمەسپىز دەسەڭىز – ءبىز بيلىكتىڭ ىشىنەن شىققان جوقپىز، ءوزىمىزدىڭ بەرىك پوزيتسيامىز بار! ال بۇگىندە بيلىكپەن بىتە قايناسقاندارمەن سويلەسە كەتسەڭ، ءوز-ءوزىن تابالاپ، جامانداي كەتەتىن شەنەۋنىكتەر دە جەتەرلىك. ءتىپتى جاعاڭدى ۇستايسىڭ! ينستيتۋتسيونالدى رەفورما سولارعا قارسى شىعارىلعان بولسا كەرەك.

– ەلدەگى جۇمىسسىز جاستار ماسەلەسىنىڭ ۋشىعىپ تۇرعانىن قاپەرگە العاندا، پرەزيدەنت «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ سوڭعى سەزىندە اتاعان سول بەس رەفورمانىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ماسەلەسى ەسكە تۇسەدى. وسىعان بايلانىستى جاستاردى مەملەكەتتىك قىزمەتكە تارتۋ جاعدايى بۇرىنعىدان دا قيىنداي تۇسەتىن سياقتى ما، قالاي ويلايسىز؟

– تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ دەگەندى ءوز باسىم «سەنىمدى كۇشەيتۋ» دەپ بىلەم. ياعني، مەملەكەتتىك قىزمەت ىشىندە جۇرگەندەر تاعى ءبىر سارالانىپ، ىشىندە بيلىككە ءسال دە بولسا سەنىمسىزدىك بىلدىرگەندەر قاتاردان شىعارىلادى. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءسىز دۇرىس ايتتىڭىز: جاڭادان قىزمەتكە كىرەتىندەرگە تالاپتار كۇشەيتىلەدى، بىراق قىزمەتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ەمەس، «سەنىمدى كۇشەيتۋ» ءۇشىن. ەلدەگى بولجانىپ وتىرعان اۋىر ەكونوميكالىق جاعداي بيلىك ءۇشىن ءوز قاۋپىن الىپ كەلەدى. باستى قاۋىپ «سەنىمى» تومەندەگى ورتا قولدى شەنەۋنىكتەردەن تونەتىن سىڭايلى، رەفورما سولارعا كەرەك.

ال جۇمىسسىزدىق ءبىزدىڭ قوعامدا ادەمى سوزبەن الماستىرىلعان، ول ءسوز «ساموزانياتىي»، ياعني ءبىزدىڭ ەلدەگى جۇمىسسىزداردىڭ ءبارى ء«وزىن-ءوزى اسىرايتىندار». ولاردىڭ سانى 2 ميلليوننان اسىپ تۇسەدى. مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ىشىندە جۇرگەندەردىڭ بارىنە توپىراق شاشۋعا بولماس: ەلى مەن وزىنە ادال ازاماتتار، قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن تىنباي جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ۇل-قىزدارىمىز كوپ. بىراق ءدال سول ۋاقىتتا ءوز قىزمەتىنىڭ ءتىپتى ءمانى مەن ماعىناسىن تۇسىنبەيتىن، مانساپقور، كورسەقىزار، اقشانىڭ قۇلى بولعان، تويدان قولى بوسامايتىن، حالىقتى قۇل سانايتىن، قىزمەتىن ساتىپ العانىن جاسىرمايتىن، مەملەكەت مۇلكىن ءوز مەنشىگى سانايتىن شەنەۋنىكتەر دە جەتەرلىك. ءسىز اتاعان رەفورمادان كەيىن، سوڭعىلارىنىڭ قاتارى كوبەيمەسە، ازايمايدى: سەبەبى، سولارعا «سەنىم» كۇشتى.

ءوز باسىم الدىڭعى جىلى شالعاي اۋىلداردى ارالاپ ءجۇرىپ، سونداي اكىم-شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىرازىن كوردىم. كۇنى كەشە الماتى قالاسىنداعى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كونسۋلدىعىندا ۆيزا راسىمدەپ ءجۇرىپ، تاعى جولىقتىم: «قازاق ءتىلىن ەنگىزۋدە – ءبىرىنشىمىز» دەيدى، ال ۆيزالىق قۇجاتتاردى قازاقشا قابىلدامايدى. ورىسشا بىلمەيتىن، سىرتتان كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ كۇنى قانداي بولاتىنىن وسىدان-اق بىلە بەرىڭىز. ەگەر قولىما مۇمكىندىك تيسە، «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقىپ كەلگەندەردىڭ ءبارىن الىس اۋىل مەن اۋداندارعا اكىمنىڭ ورىنباسارلارى ەتىپ جىبەرەر ەدىم. سول كەزدە قازاققا ولاردان شىنايى كومەك بولار ەدى.

وسى رەفورمانىڭ تاعى ءبىر سوراقى بولمىسىن ەندى ەستىپ جاتىرمىز. مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ قىزمەتكەرى دينارا جانەنوۆا حانىم رەسمي بريفينگتە بىلاي دەپ مالىمدەدى: «ەندىگى كەزەكتە مەملەكەتتىك قىزمەتتە «ا» جانە «ب» كورپۋسىنا الىنۋ ءۇشىن ماگيستراتۋرا تالاپ ەتىلمەك، شەتەل ديپلومى مەن ماگيستراتۋراسىنا باسىمدىق بەرىلەدى». بۇل – بيلىكتىڭ قاي ساسقانى؟!

– شەتەلدىك وقۋ ورنىنىڭ ديپلومىن الۋ – ەكى قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن جاعداي ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى ءجايت. سوندا قازاق جاستارىنىڭ مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە ارالاسۋ مۇمكىندىگى كۇرت شەكتەلەدى عوي؟

– ارينە! بۇل زاڭ ءدال سول ءۇشىن جاسالىپ وتىر. اتالعان شەشىمنىڭ «مەملەكەتتىك قىزمەت تيىمدىلىگىن» ارتتىرۋعا ەش قاتىسى جوق. بىزدە قۇدايدىڭ دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلگەن شەتەل ديپلومى ءوز-وزىنەن ادامدى سانالى، ادال، ءبىلىمدى، حالىقتى تۇسىنگىش، ەلگە جاقىن، قازاقشا بىلگىش، ەڭبەكقور ەتپەيدى. «شەتەل كورسە بولدى» دەگەن قاعيدا و باستان قاتە تۇسىنىك! بۇل شەشىم ميلليونداعان قازاقتىڭ قارجىسى جۇمسالىپ، شەتەلدە وقىعان باي-ماناپتاردىڭ بالا-شاعاسىن ءتيىمدى مەملەكەتتىك قىزمەتكە وتىرعىزۋ ءۇشىن عانا قاجەت.

ەرتەڭ «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا ءبىلىم الاتىندار ازايىپ، نە بولماسا مۇلدەم جابىلىپ قالۋى مۇمكىن (ەكونوميكالىق داعدارىس جاعدايىنا بايلانىستى), سول كەزدە اۋىلدان شىققان ازامات كەزدەيسوق جولمەن دە بيلىكتىڭ ەڭ بيىك مىنبەرىنە كوتەرىلە المايدى. ءبىر كەزدەرى «بولاشاقتى» بىتىرگەندەر ەڭ از دەگەندە، مينيسترلىكتە دەپارتامەنت باسشىسى بولسىن دەۋ – «وسى ولەڭنىڭ» ءسوزى. ال «بولاشاقتى» بىتىرگەندەر اۋىل اكىمى بولسىن دەۋگە بولماي ما؟! بۇل ءتيىمدى شەشىم بولار ەدى. بىراق شەتەلدى كورگەن بايدىڭ بالاسى سيىردىڭ قيى ساسيتىن اۋىلعا بارىپ تۇرا الا ما؟

– بۇل جاعداي بەلگىلى قازاق ەرتەگىسىندەگى باي بالاسى اسان مەن جارلى بالاسى ۇسەندى كوپە-كورنەۋ جىككە ءبولۋ بولىپ شىعا كەلمەي مە؟

– ارينە، ءدال سولاي بولادى! بۇل رەفورمانى قولداپ وتىرعان توپتىڭ دا باستى ماقساتى سول – قازاقتى تاپقا ءبولۋ. ياعني، بۇگىنگى جيعان-تەرگەن اقشاسى مەن بيلىگىن قازاق اراسىندا ماڭگىلىك زاڭداستىرىپ، ال جارلى ءوزىن – جارلىمىن دەپ مويىنسۇنۋى كەرەك. شەتەلدە وقۋ – ەڭ ءبىرىنشى اقىلعا ەمەس، جاعداي مەن قالتاعا بايلانىستى. شىن ءبىلىمدى بولساڭ، ماسساچۋسەتستە تەگىن وقيسىڭ دەگەن ەرتەگى. ول ءۇشىن جۇزدەگەن فاكتورلار ءوزارا سايكەسۋى ءتيىس. ول فاكتورلار قايتادان قالتاعا بايلانىستى. اينالىپ كەلگەندە، بۇگىنگى اسانداردىڭ اكەلەرى ەرتەگىدەگى اساننىڭ اكەسىندەي جومارت بولسا، قالىڭ قازاقتىڭ ۇسەندەرى «جارلى» بولۋعا دايىن سياقتى. زامانىندا قالىڭ قازاق ءوزى كەلىپ، بيلىكتىڭ كىلتىن حان مەن بيگە تابىستاپ، «حان تالاپاي» ءپرينتسيپىن ۇنەمى ەستەرىنە سالىپ وتىرعان.

– بىلتىر ەل ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلىمى وڭتايلاستىرىلعان كەزدە مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جونىندەگى اگەنتتىكتىڭ فۋنكتسيالىق قىزمەت اۋقىمى وزەرگەنىن بىلەسىز. سول وزگەرىستەن كەيىن وسى اگەنتتىكتىڭ مۇراگەر باسشىسى بولعان قايرات قوجامجاروۆ مىرزا مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى «ا» جانە «ب» كورپۋستارى بۇدان بىلاي بولمايدى، وعان وتۋگە ەمتيحان تاپسىرۋ – جەمقورلىققا جول اشاتىن جاعداي دەگەن ەدى. ارادا ءبىر جىل وتسە دە، سول كورپۋستار وزگەرىسسىز قالۋ سەبەبىن قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟

– وزگەرىسسىز قالعان بىلاي تۇرسىن، ەندى «ا» جانە «ب» كورپۋسىنا ءوتۋ ءۇشىن، ءسىز شەتەلدە وقۋىڭىز كەرەك. ول كورپۋستاعىلار – قازاقتى باسقارىپ وتىرعان ەڭ جوعارعى ساناتتاعى شەنەۋنىكتەر: ولاردىڭ سانى – 155 ادام. الداعى ۋاقىتتا ءدال وسى ەكى كورپۋستىڭ قۇرامىندا بولۋ ءۇشىن نەمەسە قاتارىنا ىلىگۋ ءۇشىن كۇرەس كۇشەيە بەرمەك. بيلىككە تالاسۋعا جاقىن تۇرعان ءارتۇرلى توپتار الگى ەكى كورپۋستى مىڭ رەت جۇلمالايدى.

ۋاقىتى كەلگەندە، ەلدى باسقاراتىن ادامنىڭ اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسپەيدى عوي: وسى ەكى كورپۋستىڭ ىشىنەن شىعادى. ءارى ول قاتارعا «كەزدەيسوق» ادام كىرىپ كەتپەۋى كەرەك. سول سەبەپتى ءسىز ءسوز ەتكەن ەمتيحان توڭىرەگىندەگى اڭگىمە «سوپاق» بولىپ قالۋى ىقتيمال. ءبىزدىڭ جۇرت «سايلاۋ كەلدى»، «سۋ باستى» دەپ قىردا جۇرگەندە، «ا» جانە «ب» كورپۋسىن تالاي وزگەرىس كۇتىپ تۇر. بۇل وزگەرىستەرگە تەك قازاق ەمەس، ارعى-بەرگى كورشىلەرىمىز دە مۇددەلى. اسىرەسە «ا» مەن «ب» بولۋ ءۇشىن، شەتەلدە وقۋ كەرەك دەگەن تالاپ ولاردىڭ قۇلاعىنا مايداي جاعاتىنىنا كۇمانىڭىز بولماسىن. قولدان جاسالاتىن ءارتۇرلى رەيتينگتەردى وزگەرتىپ، ءبىزدىڭ بىلىمقۇمار ەكى كورپۋس ءۇشىن رەسەيدىڭ، قىتايدىڭ، باتىستىڭ مۇددەسىنە سايكەس وقۋ ورىندارى جەر جۇزىندە ءبىرىنشى دەپ تانىلىپ، ەڭ باستى «اقىل جينايتىن» وردالارعا اينالۋى مۇمكىن. ودان ارعىسى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سول سەبەپتى «مەملەكەتتىك قىزمەتكە»، جالپى سونىڭ ىشىندە «ا» جانە «ب» كورپۋسىنداعى ءارتۇرلى رەفورمالارعا وتە ساق بولۋىمىز قاجەت.

– جالپى، ءسىز جەتەكشىلىك ەتەتىن جاستار ۇيىمى ەلدەگى جۇمىسسىز جاستار ماسەلەسىنە مونيتورينگ جۇرگىزە مە، جاستار اراسىنداعى قازىرگى جۇمىسسىزدىقتىڭ جاعدايى جونىندە نەندەي تۇيگەن ويلارىڭىز بار؟

– جۇمىسسىزدىق – قازاق جاستارى اراسىندا ءورشىپ تۇرعان پروبلەما. ول مۇلدەم وقىماعان ماناتقا دا، قازاقستاندىق ۋنيۆەرسيتەتتى «قىزىلعا» بىتىرگەن قاناتقا دا، شەتەلدە ەكى رەت وقىپ كەلگەن ماقساتقا دا ورتاق. ياعني، بۇگىنگى قالىپتاسقان جاعدايدا ءسىزدىڭ جاقسى قىزمەتكە تۇرۋىڭىز – ءسىزدىڭ بىلىمىڭىزگە بايلانىستى ەمەس. «ايتا-ايتا التايدى، جامال اپام قارتايدىنىڭ» ءدال ءوزى – وسى. ەڭ تومەننەن باستايتىن بولساق، بارلىق پروبلەما مەكتەپتە تۋىندايدى. مەكتەپتەردى ءجيى ارالاپ، جاستارعا لەكتسيالار وقيمىن. سونداعى بايقاعانىم – قازاق بالاسى مۇلدەم ماماندىق تاڭدامايدى ەكەن. اتا-انا مەن مۇعالىم بالاعا ەڭ ءبىرىنشى مەكتەپ بىتىرۋگە جاقىن قالعاندا عانا كەرەكتى ءپاندى تاڭداتادى. باستى ماقسات – ءبىلىم الىپ جۇمىسقا تۇرۋ ەمەس، ءپان تاڭداپ، گرانت ۇتىپ الۋ. ال ماماندىق تاڭداۋ اسا ماڭىزدى ەمەس ەكەنىن بالا بىلەدى. سايكەسىنشە، ماماندىق تاڭداۋدا قاتەلەسىپ، كەزدەيسوق جوو-عا تۇسكەن بالا ەشقاشان ىنتا-جىگەرىمەن وقۋعا قۇلشىنبايدى. بۇنى – ءبىر دەڭىز!

ەكىنشىدەن، بالا ۋنيۆەرسيتەتكە كەلىپ، وقۋىن باستاعاندا، قاتە تاڭدالعان ماماندىق بولعان سوڭ، ۇلگەرىمى ناشارلايدى. ياعني، العانى كىلەڭ «ەكىلىك» بولىپ شىعا كەلەدى! بىراق بىردە-ءبىر ۋنيۆەرسيتەت ونى وقۋدان شىعارمايدى، ۇلگەرىمى ناشارلاعان سوڭ، وقۋدان قۋىلىپتى دەگەندى ەستىمەپپىز. ياعني، ۋنيۆەرسيتەت بالا وقىسا دا، وقىماسا دا، كەلسە دە، كەلمەسە دە، ونى ەشقاشان وقۋدان قۋمايدى. ناتيجەسىندە قاتە تاڭداعان ماماندىق بويىنشا وتىرىك «قىزىل ديپلومىن» ارقالاپ، جۇمىسسىزداردىڭ قاتارىنا باسەكەلەستىككە قابىلەتسىز «ساموزانياتىي» بولىپ قوسىلادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەلدەگى قۇرىلىسشىلار – وزبەك اعايىندار، بازارداعىلار – قىرعىزدار، قىزمەت كورسەتۋ مەن تاماق ساۋداسى سالاسىندا – تۇرىك اعايىن، ءىرى-ءىرى كورپوراتسيالاردا – ورەكەڭدەر مەن شەتەلدەن كەلگەن توپ-مەنەدجەرلەر. ال قازاقتاردىڭ ءبارى شەتىنەن شەنەۋنىك! (قالاي شەنەۋنىك بولعانى – تاعى بەلگىلى).

ايتسام – كۇلەسىز، قازاقستان جىلىنا 30 مىڭنان اسا زاڭگەردى دايىندايدى. ال بىزدەگى ءىرى كومپانيالار ەل ىشىنەن بىلىكتى زاڭگەر تاپپاي، ولاردى شەتەلدەن الدىرادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇگىنگى قازاق بالاسى باسەكەگە قابىلەتسىز. ەگەر باسەكەگە قابىلەتتى بولاتىن بولسا، ءتىل بىلسە، الدەقاشان شەتەل اسىپ، اقش پەن ەۋروپانىڭ تورىندە جۇرەر ەدى. پاتريوتتىق سەزىمى «ۇستاپ»، شەتكە كەتپەي قالدى دەگەنگە سەنبەس ەدىك.

بىراق وسى قالىپتاسقان جاعدايعا جاستار كىنالى دەۋدەن اۋلاقپىن. جاعدايدى تۇزەتۋ ءۇشىن، ەڭ ءبىرىنشى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ءوزارا باسەكەلەستىگىن، ونىڭ ىشىندە ۇستازداردىڭ باسەكەلەستىگىن ارتتىرۋ كەرەك. «ۇلتتىق» دەگەن اتى بار، بىراق ىسىمەن ۇلتقا قارسى ۋنيۆەرسيتەتتەردى نارىقتىق، باسەكەلىك ورتاعا تاستاۋ كەرەك. تەوريا مەن پراكتيكانى ۇشتاستىرماعان وقىتۋشىنى قىزمەتكە الماۋ كەرەك. گرانت ءبولۋ جۇيەسىن وزگەرتىپ، مەكتەپتە ءجۇرىپ، تالانتىن كورسەتىپ ۇلگەرگەن بالانىڭ ميىن ۇبت-مەن اشىتپاي، قولىنا بىردەن گرانت بەرۋ كەرەك. ول ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەت رەكتورلارى مەن دەكاندارى وزدەرى مەكتەپتەردى، اۋىلداردى ارالاپ، تالانتتى جاستاردى تاڭداۋى قاجەت. قالاي ءبىلىم جۇيەسى تۇزەلەدى، ارتىنشا باسەكەگە قابىلەتتى جاستار ەلىن دە، ءتىپتى الەمدى باعىندىرۋعا دايىن بولماق.

– بارەكەلدى، بۇل پىكىرىڭىز ساناعا سىڭەرلىك ەكەن! دەگەنمەن، قازاقستاننىڭ جەر قويناۋىنداعى بايلىعى مەن بارى-جوعى 17 ميلليوننىڭ ماڭىنداعى حالىق سانىن سالىستىرار بولساق، قىتايلار ايتپاقشى، «ساناۋلى عانا» حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايىن الەمدىك دامۋ دەڭگەيىنە جەتكىزۋگە بولماس پا ەدى؟ بۇل ورايدا جاستار اراسىندا قانداي ويلار بار؟

– جاستار اراسىندا بۇعان قاتىستى وي كوپ. بىراق ءبىر وكىنىشتىسى – بۇگىنگى كۇيىنە جالپى قازاق قاتتى كۇيىنبەيتىن سياقتى. مەيرامحانالار مەن كافەلەردىڭ ءىشى لىق تولى، انشىلەرىمىز تويدان بوسار ەمەس، شەتەلگە ۇشاق بيلەتىن ساتاتىن كاسسالاردىڭ الدىندا قازاقتار باسىم دەسەك، نانىن قارا سۋعا ماتىرىپ، ازعانتاي ايلىقتى ەشقايدا جەتكىزە الماي، بالاسىن بالاباقشاعا بەرۋگە اقشا تاپپاي وتىرعان قازاق تا جوق ەمەس. الەۋمەتتىك مەملەكەت قۇردىق دەپ ماقتانامىز دا، كۇنىنە 10 ساعات بالا وقىتىپ، ءوز بالاسىنا جىلىنا ءبىر رەت لاگەرگە دەمالۋعا جولداما اپەرە الماي جۇرگەن مۇعالىمدەردىڭ جايىن دا كورىپ ءجۇرمىز. حالىق بارىنە دە شىدايدى ەكەن: كەز كەلگەن توتەنشە جاعدايدا ەتىگىمەن سۋ كەشۋگە دايىن. ءبىزدى قىنجىلتاتىنى سول – الەۋمەتتىك مەملەكەت قۇردىق دەي تۇرا، ەل اراسىندا قاراپايىم ادىلەتتىلىكتى ورناتا المادىق. ەجەلگى ءريمنىڭ ءبىر دانىشپانى: «حالىققا تەك ءادىل باسشىلار مەن ادىلەتتى زاڭدار عانا كەرەك»، – دەگەن ەكەن. ءبىزدىڭ قازاققا دا كەرەگى، جاستاردىڭ دا سۇرايتىنى سول. ەل تۇرعىندارى شەتىنەن باي بولماي-اق قويسىن (ول مۇمكىن دە ەمەس شىعار), بىراق ادال ەڭبەك ەتكەن جاعدايدا ءتيىستى اقىسىن الاتىنىنا كوزى جەتسىن. ال ەڭبەكسىز، ەرىنشەكتىڭ كۇيىن كەشكەن قازاق، ءتىپتى شەنەۋنىكتىڭ بالاسى بولسا دا، قوعامنان ءوزىنىڭ ورنىن السىن.

– ايتپاقشى، مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا (نپو) مەملەكەتتىك گرانت بەرۋ ماسەلەسى ورتالىقتاندىرىلىپ، ول ۇيىمداردى قارجىلاندىرۋ ءبىر مەملەكەتتىك وپەراتوردىڭ يەلىگىنە بەرىلەدى دەگەن ءسوز شىعىپ جاتىر. وسىعان ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي بولماق؟

– ول – مەملەكەتتىڭ، ياعني حالىقتىڭ سالىعى ەسەبىنەن جينالعان قارجى. سول سەبەپتى ول اقشانى الۋعا بارلىق مەۇ-نىڭ تەڭ مۇمكىندىگى بولۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ۇيىم، بىرنەشە جىل بولدى، مەملەكەتتىك گرانت العان ەمەس، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ گرانتىنا ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىز. ەستىگەنىم – اتالعان زاڭ قاعازباستىلىقتى ازايتىپ، ەسەپ وتكىزۋدى جەڭىلدەتىپ، ءار مينيسترلىكتەن مەۇ-عا بەرىلەتىن گرانتتاردى ءبىر جەردەن تاراتادى. «قوسىلعىشتاردىڭ ورنى وزگەرگەنىمەن، قوسىندى وزگەرمەيدى»،– دەيتىن قاراپايىم ماتەماتيكانىڭ زاڭى، سول سەبەپتى گرانتتى كىمگە بەرۋ ءتارتىبى وزگەرە قوياتىنىنا سەنۋ قيىن.

باقىتگۇل ماكىمباي،

«D»

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: شەتەلدى كورگەن باي بالاسى

سيىردىڭ قيى ساسيتىن

اۋىلعا بارىپ تۇرا الا ما؟

دەرەككوزى: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №16 (287) وت 23 اپرەليا 2015 گ.