ءبىر كەزدەگى قازاقتىڭ اتامەكەنى ورىنبوردى بۇگىندە رەسەيدىڭ ورەنبۋرگ وبلىسى دەۋگە ەتىمىز ءولىپ، قۇلاعىمىز قانىعىپ بولعان. قۇدايدىڭ ءىسى مە، الدە يمپەرياليستىك-شوۆينيستىك سانا اۋرۋى بويىنا سىڭگەندەردىڭ ءىسى مە، كىم ءبىلسىن، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن سول ورىنبور وبلىسىندا ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 23 قازاق قىزى جوعالىپ، حابار-وشارسىز كەتكەن ەدى. سوعان وراي «رەسەيدە «كازاشكالار» جوعالۋدا» دەگەن ماقالا دا جاريالادىق. وعان نە اتقا مىنگەن قازاق، نە اربا سۇيرەتكەن قازاق مىڭق ەتكەن جوق. اشەيىندە كەز كەلگەن جەردەن «يسلاميست» دەگەندى تاۋىپ الىپ، ورامال تارتقان قىزدارعا قارسى «ەرلىكپەن كۇرەس جۇرگىزەتىندەر» دە سول جوعالعان 23 قىز سياقتى حابار-وشارسىز قالدى. ەگەر باسقا ءبىر ەل بولسا، وزگە ەلدە 23 قىزى جوعالماق تۇگىل، ءبىر ادامنىڭ مۇرنى قاناسا، دۇنيەنى دۇرلىكتىرەر ەدى. انەبىر جىلى وسكەمەندە تۇندە ماس بولىپ باقىرىپ-شاقىرىپ كەلە جاتقان ەكى ورىستى بىرەۋلەر ۇرىپ كەتكەندە ماسكەۋ اكىمى يۋ.لۋجكوۆ ەلباسىمىزعا قوڭىراۋ سوعىپ، بۇل قالاي دەگەندەي دوڭايبات قىلدى. ەندەشە قانىنا سىڭگەن يمپەرياليستىك زورلىق-زومبىلىقپەن ءبىر كەزدەرى رەسەي تارتىپ العان تاريحي اتامەكەنىندە كۇن وتكەرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن  قازاقستانداعى ورىستاردىكىمەن سالىستىرىپ كورەلىكشى. ويتكەنى، ءومىر شىندىعى قاشاندا سالىستىرۋ ارقىلى ايقىندالادى عوي. بۇگىندە ءبىزدىڭ جوعارىداعىلاردى دا، اسىرەسە، بۇرىن ءوزى باسشى قىزمەتتە بولعان، بۇگىندە ورىسشا سويلەيتىن «پرودۋكتىلارىن» بيلىكتەگى قىزمەتتەرگە جايعاستىرعان شالداردى دا تىڭداپ وتىرا بەرسەڭ، ورىس ەشقاشان قازاققا زورلىق، قورلىق كورسەتپەگەن ەكەن، ورىس قازاق دالاسىنا شابۋىل جاساپ، قازاقتاردى قىناداي قىرماعان ەكەن، تەك جوڭعار دەگەن ءبىر عانا بالەكەت بولعان ەكەن، ءتىپتى قازاق پەن ورىس ءبىر اكە، ءبىر انادان تۋعان ەكەن دەپ قالۋىڭىز دا ىقتيمال. ءتىپتى سونىڭ ءبارىن وتكەن زامان، وتكەن تاريح دەي سالىڭىزشى. ويتكەنى، ءبىز بۇل ارادا مەملەكەتتەرى كورشىلەس قوس ۇلتتىڭ ءبىرىن اناداي، ءبىرىن مىناداي دەۋدەن مۇلدە اۋلاقپىز. بىراق زامان، قوعام وزگەرگەن سايىن مەملەكەتتەردىڭ دە، جەكە ادامنىڭ دا ومىرگە كوزقاراسى، ساياساتقا كوزقاراسى وزگەرەدى عوي. ەندەشە، سودان بەرى ورمانداي ورىستىڭ يمپەرياليستىك ساناسى وزگەردى مە؟ قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسى، ۇلتتىق نامىسى وياندى ما؟ سوعان ءبىر ءسات نازار سالايىقشى.

انەبىر كەزدە ورىنبورلىق مەتسەنات قازاق قۇسپان باتەسوۆ دەگەن ازاماتتىڭ باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتى قولىمىزعا ءتۇستى. ونى وقىپ شىققاننان كەيىن جۇرەككە تۇسكەن جۇكتى، ەڭسەنى ەزگەن كوڭىلدىڭ قاياۋىن، ءومىردىڭ ادىلەتسىزدىگىنە دەگەن وكپەلى وكسىكتى ايتىپ جەتكىزۋ دە وڭاي ەمەس. ومىرگە وكپەلەمەگەندە قايتەسىڭ: قازاقستاندا ورىس مەكتەبىنسىز بىردە-ءبىر قالا جوق. قالا تۇگىل اۋىلدار تولعان ورىس مەكتەبى، ءتىپتى قازاق مەكتەبى جوق اۋىلدار دا بار.

الماتى مەن استانانىڭ، كەيبىر ۇلكەن اۋىلداردىڭ وزىندە بىرنەشە ورىس مەكتەبى بار. كەز كەلگەن قالادا، اۋدان ورتالىعىندا، اۋىلداردا ورىس بالاباقشالارى بار. نەگىزىنەن قازاق بالالارىنا ارنالعان بالاباقشالاردىڭ ىشىنەن ورىس توپتارى اشىلعان.

قازاقستاندا كورسەتىلەتىن جۇزگە تارتا تەلەارنا نەگىزىنەن ورىس تىلىندە. «ۇلتتىق ارنا» دەپ اتالاتىن «قازاقستان» ارناسى ورىسشادان شاتتى-بۇتتى قىپ ءتارجىمالاپ بەرىلەتىن فيلمدەردى دە «قازاقشا پەرەداچا» دەپ ەسەپتەيدى.

قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن اۋىلدارىنان، اۋدان ورتالىقتارىنان شاعىن قالالارىنان باستاپ وبلىس ورتالىقتارىندا، الماتى مەن استانادا قارداي بوراپ جاتقان ورىس گازەت-جۋرنالدارى. سولاردىڭ ىشىندە مەملەكەتىمىزدەن ميلليونداپ اقشا الىپ شىعىپ جاتقاندارى قانشاما؟! بۇلاردىڭ ەشقايسىسى قازاق ءتىلىنىڭ 24 جىلدان بەرى ءوز ەلىنىڭ تورىنە شىعا الماي كەلە جاتقانى، ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن قازاقتاردىڭ تۇرمىسى، قىسقاسى، قازاق ۇلتىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجى تۋرالى ءلام-ميم دەپ اۋزىن اشپايدى. ەسى ءتۇزۋ ادام كىمنىڭ – دوس، كىمنىڭ – قاس ەكەنىن سودان-اق بىلەر ەدى، امال نە...

قالا كوشەلەرىندەگى كولىككە مىنە قالساڭىز، تىڭدايتىنىڭىز «رۋسسكوە راديونىڭ» جانىڭا جات، ءماتىنى ۇلتتىق تاربيەڭە قاراما-قايشى اندەرى. ايالدامالار «وتەگەن باتىر» - «ۋتەگەن باتىر»، «تولە بي» - «تولە بي»، «جۇبانوۆ» - «جۋبانوۆا» بوپ ءتارجىمالانباسا، ورىستار اداسىپ كەتەتىن سياقتى.

قازاقستاندا ورىسشا بىلمەسەڭ مينيستر، نە ۇلكەن ءبىر كومپانيا باسشىسى بولماق تۇگىل، اۋدان اكىمى بولا المايسىڭ.

مىنە، تاۋەلسىز ەل دەگەن اتى بار ءوز ەلىڭدە وسى جاعداياتتاردى كۇنىگە ءوز كوزىڭمەن كورىپ وتىرىپ، «وسى ءبىز رەسەيدەن تاۋەلسىزدىك الدىق پا، جوق پا؟» دەگەن دە ويعا كەتەسىڭ. ال، وسى جاعداياتتىڭ ءبارىن رەسەيدىڭ قازاقتان «بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان» دەپ الۋان-الۋان ايلا-شارعىمەن، ساياسي سايقاليزممەن تارتىپ العان ساراتوۆ (سارىتاۋ), ورەنبۋرگ (ورىنبور), استراحان (حاجى تارحان), سامارا ايماقتارىندا ءومىر وتكىزىپ جاتقان قازاقتار، ياعني، رەسەيلىك قازاقتار ارتىعىمەن كورۋدە.

ءيا، الماتى مەن استانانى بىلاي قويعاندا، ون شاقتى ورىس وتباسى تۇراتىن اۋىلدار مەن قالاشىقتاردا ورىس مەكتەبى اشىلىپ قويعان. ال رەسەيدەگى 300 مىڭنان استام قازاق تۇراتىن ورىنبور ءۋالاياتىندا بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى جوق. قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن اۋدان ورتالىعىندا، ءتىپتى كەيبىر اۋىلداردا ورىس بالاباقشالارى اشىلعان. ال، قالىڭ قازاق ورىن تەپكەن سول ورىنبور، سول ورسك، ساراتوۆ، استراحان قالالارى تۇگىل، ولاردىڭ ماڭايىندا قازاقشا بالاباقشا اشۋ تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋدىڭ ءوزى ەسى دۇرىس ءسوز دەپ ەسپتەلمەيدى. الگىندە ءبىز ايتقان قۇسپان باتەسوۆتىڭ «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا (6.05.2010 ج) وسى ءۋالايات باسشىلىعى مۇنداعى قازاقتىڭ سانىن ادەيى 125 مىڭنان اسىرىپ كورسەتپەۋگە تىرىسادى ەكەن. «وبلىس بيلىگى قازاقتىڭ ءوزىن-ءوزى ۇلتتىق تۇرعىدان ىزدەۋىن قالامايدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسى وسۋىنە دە ريزا ەمەس. ءبىزدىڭ بيلىك قۇرىلىمدارىنا بارۋىمىزعا كەدەرگى كەلتىرەدى. مەنىڭ تۋعان جەرىم تۇزتوبە (ورىنبور وبلىسى) اۋدانىندا حالىقتىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى قازاقتار بولسا دا، قازاقتان شىققان بىردە-ءبىر باسشى، اكىم، ءتىپتى زاۋىت، كولحوز باسشىسى تاريحتا بولماعان. قازاقتاردىڭ ءبىلىمى مەن ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيى جوعارى بولا تۇرا سوت جانە زاڭ ورگاندارىنا، اۋداندىق اتقارۋشى ورگانعا، ءتىپتى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە باسشىلىققا تارتىلمايدى. ال وبلىستىق بيلىك ورگاندارى جايلى ايتۋدىڭ قاجەتى دە جوق»، – دەيدى ول.

كورىپ وتىرسىز، رەسەيدىڭ ورتا، تومەن بۋىنداعى بيلىك باسىندا وتىرعانداردىڭ ءوزى قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسى، ۇلتتىق نامىسى ويانعانىن قالامايدى. قولدان كەلگەنشە وعان كەدەرگى كەلتىرۋگە تىرىسادى. ۇلتتىق سانانى ەڭ الدىمەن وياتۋدىڭ باستى قۇرالى ءباسپاسوز، ياعني، ۇلت تىلىندەگى گازەت-جۋرنالدار مەن تەلەۆيزيا. الگىندە ايتقانىمىزداي، قازاقستاننىڭ نەبىر شالعاي تۇكپىرلەرىنەن باستاپ اۋدان، وبلىس ورتالىقتارىن، قالالاردى، استانا مەن الماتىنى ورىسشا گازەت-جۋرنالدار الاپات ءبىر قارلى بورانداي باسىپ جاتقاندا، رەسەيدىڭ قالىڭ قازاق تۇراتىن ەلدى مەكەنىنەن قازاقشا نە گازەت، نە جۋرنال ىزدەۋدىڭ ءوزى «ابەستىك» بولار... ال، قازاقشا تەلەۆيزيا تۋرالى ايتساڭ مازاققا قالۋىڭ مۇمكىن. ونىڭ ەسەسىنە ورىستار سەنى قىتاي باسىپ الادى دەپ قورقىتادى. وسى ءسوزدى بۇگىندە وزىمىزدەگى قازاقتار دا ءجيى قايتالايتىن بولىپتى. ابدەن قۇلاعىنا ءسىڭىرىلىپ تاستاعاسىن، قاراپايىم قازەكەم سونى قايتالاماعاندا قايتسىن. ايتپەسە، سول قىتايدا 3 تەلەارنا كۇندىز-ءتۇنى قازاقشا سايراپ تۇرعانىن، ونداي تەلەارنا ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدە دە جوق ەكەنىن كوزدەرى كورىپ-اق وتىر عوي... ول جاقتا اۋلىمىزدا قازاق مەكتەبى بولماعاسىن بالامىزدى قىتاي مەكتەبىنە بەردىك دەگەن قازاق كورمەيسىز.

ءيا، قاي ۇلت، مەيلى ءوز ەلىندە بولسىن، مەيلى جات جەردە ءجۇرسىن ونىڭ سول ۇلتتىق قالپىن زامانانىڭ نەشە ءتۇرلى قارلى بورانى مەن قاراسۋىعىنان امان ساقتاپ قالاتىن ەڭ باستى، ەڭ قۋاتتى قۇرالى – ءتىلى، ءدىنى، سالت-ءداستۇرى. بۇل ۇشەۋىنىڭ بىرىنەن ايرىلعان ۇلتتىڭ اقىل-ەسى، سانا-سەزىمى دۇباراعا اينالادى. ال، ساناسى جارتىكەش، ءدۇبارا ۇلتتىڭ ۇرپاعىنىڭ بويىندا ۇلتتىق نامىس دەگەن بولمايدى. ونداي ۇلتتى ەشقانداي مىلتىقسىز، زەڭبىرەكسىز بىرتە-بىرتە بىلدىرمەي جويىپ جىبەرۋ وتە وڭاي. جانە ءوز ءتىلىن، ءوز ءدىنىن قۇرمەتتەمەيتىن ۇلتتى باسقارۋ، ونىڭ ۇرپاعىنىڭ بويىندا قۇلمىنەزدىلىكتى (قۇلدىق پسيحولوگيانى) قالىپتاستىرۋ وڭاي ەكەنىن يمپەريالىق ساناسى، شوۆينيستىك ساناسى ىقىلىمنان قالىپتاسقان ۇستەم ەل جاقسى بىلەدى. ونداي شوۆينيستىك سانانىڭ تۇقىم قۋالاپ، اتادان بالاعا اۋىسىپ وتىراتىنى سونداي – سول يمپەرياشىلدىق پەن شوۆينيزم جايلاعان ەلدىڭ، ءتىپتى، كوشەدە جىعىلىپ جاتقان ماسكۇنەمىنە شەيىن ءوز تىلىندە سويلەمەيتىن بۇراتانادان ءوزىن جوعارىمىن دەپ ەسەپتەيدى. دەمەك، ۇلتتى ۇلت قىپ بىرىكتىرەتىن، ۇلت قىپ ۇيىستىراتىن ەڭ باستى انىقتاۋىش ء–تىل مەن ءدىن عانا. بۇل قوس قاسيەتتىسىن، قوس كيەلىسىن بۇلجىتپاي ۇستاعان ۇلت ەشبىر جات جەرلىكتىڭ تابانىنىڭ استىنا تۇسپەيدى. رەسەيدەگى قاراقۇرىم قالىڭ قازاققا ءوز مەكتەبىن اشقىزباۋدىڭ، تەلەارنادان ەڭ بولماسا، تاۋلىگىنە ءبىر ساعات قازاقشا حابار بەرگىزبەۋىنىڭ ارجاعىندا مىنە، وسى جىمىسقىلىق جاتقان جوق دەي المايسىز. قازاقستاننىڭ اۋاسىن جۇتىپ، ءدام-تۇزىن تاتىپ، بۇل ەلدە قازاقتان ارتىق قارھاللازي راحات كەشىپ جۇرگەن ورىستىڭ «نان»، «تۇز» دەگەن ءۇش-اق ارىپتەن، «سۋ» دەگەن ەكى-اق ارىپتەن تۇراتىن ءسوزدى بىلە تۇرا ايتپاۋىنىڭ ارجاعىندا نە جاتىر دەپ ويلايسىز؟

ەندى مىناعان قاراڭىز: مىنا تۇرعان وزبەكستان، تۇركىمەنستان، ازەربايجان، اناۋ بالتىق جاعالاۋىنداعى: لاتۆيا، ليتۆا، ۋكراينا مەن مولداۆيا «مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتقا ەشقانداي باسقا ءبىر ۇلت بالاما بولماۋى كەرەك» دەگەن يدەيامەن دامىپ، وركەندەپ كەلەدى. سوناۋ جىلدارى ولاردا ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق مادەنيەت، ءدىن تۋرالى ءسوزتالاس، ويتالاس بولعاندا وسى ەلدەردىڭ باسشىلارىنان باستاپ جەرگىلىكتى وكىمەتىندەگىلەرگە شەيىن باسقالارعا: ء«بىزدىڭ قۇداي بەرگەن جالعىز مەملەكەتىمىز – وسى! ءبىزدىڭ سىزدەر سياقتى باسقا وتانىمىز جوق. سىزدەردىڭ دە، ورىستاردىڭ دا مادەنيەتى دە، ءتىلى دە ءوز ەلدەرىندە دامۋدا. سوندىقتان ءبىزدىڭ مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان جەرگىلىكتى، بايىرعى ۇلتىمىزدىڭ تىلىنە، مادەنيەتىنە، جالپى تۇرمىس جاعدايىنا ارقاشان ايرىقشا باسىمدىق بەرىلەدى» دەپ اشىق ايتتى. ال، ءبىزدىڭ قازەكەم ءوز ەلىندە ءوزىن-ءوزى 130 ۇلتتىڭ ءبىرىمىز، ياعني «كوپتىڭ» ءبىرى عانامىز دەۋدەن تانبايدى. قۇرامىندا قانشاما اۆتونوميالى ەلدەر بار، فەدەراتيۆتىك رەسەي دە   ەڭ اۋەلى ورىس ءتىلى مەن ورىس جاعدايىنا باسىمدىق بەرەدى. ءتىپتى، بۇگىندە ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋى مەن كوپتەگەن ورىس ساياساتكەرلەرى «1941-45 جىلدارداعى سوعىستا ورىس ۇلتى جەڭدى» دەگەنىن دە ەستىدىك. رەسەيدىڭ قاي ماسەلەدە دە ەڭ الدىمەن ورىس تىلىنە باسىمدىق بەرەتىنى سونداي، ولار ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق دەپ اتالاتىن وداقتىڭ شارتتارىنا دا «باسپاسوزدە، تەلەۆيزيادا ەركىن اقپارات تاراتۋ» تۋرالى 6-شى جانە 7-ءشى دەگەن ەكى باپ ەنگىزدى. ارينە، ول اقپاراتتار تەك ورىس تىلىندە بولارى داۋسىز. ال سەنىڭ «ەركىن» قازاقشا ءباسپاسوزىڭ مەن قازاقشا تەلەحابارىڭنىڭ قۇنى رەسەيگە كوك تيىنعا دا كەرەك ەمەس.

انەبىر جىلى (2009) فرانتسيا ەلىندە فرانتسۋز تىلىنە، فرانتسۋز مادەنيەتىنە باسىمدىق بەرۋ جونىندە ارنايى زاڭ قابىلداندى. گەرمانيادا دا، جاپونيادا دا، قىتايدا دا سولاي. بۇلاردىڭ ەشبىرەۋى قازاقتارعا ۇقساپ جاپپاي اعىلشىنشا ۇيرەنەيىك، سويتسەك الەمنىڭ ەڭ وزىق ەلى بولامىز دەپ جاتقان جوق. وسىلاردى ويلاي كەلگەندە:

         تاۋسىلمايدى، دوسىم-اۋ،

         ايتا بەرسەم زار-ءانىم،

         جىردى جىرلاپ وسىناۋ،

         جىلاپ ءوتىپ بارامىن، – دەپ، اشۋ-ىزاڭدى اق قاعازعا توككەننەن وزگە امالىڭ  قالمايدى ەكەن.

قىسقاسى، ءوز ءتىلىن، ءوز ءدىنىن قۇرمەتتەمەيتىن ۇلت – ءوزىن قۇرمەتتەمەيتىن ۇلت. ال ءوزىن قۇرمەتتەمەيتىن ۇلتتى كىم كورىنگەننىڭ باسقارۋى دا، باسىپ الۋى دا وپ-وڭاي. قايتالاپ ايتار بولساق، قاي ۇلت تا ءوزىن جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋدەن ساقتايمىن دەسە، اسىرەسە، از ۇلتتارعا، ءالسىز ۇلتتارعا اۋزىن ارانداي اشقان جاھاندانۋ دەگەن جالماۋىز زاماندا ەڭ اۋەلى ءتىل، ءدىن دەپ اتالاتىن قوس كيەسىن امان ساقتاۋعا بار كۇشىن سالۋى كەرەك.

مىرزان كەنجەباي.

Abai.kz