كەشە. ب.ز.د.  IV عاسىر مەن ب.ز.14-ءشى عاسىرىنا دەيىن جىبەك جولى - وركەنيەت جولى بولعانى راس. ول كەزدە جىبەك جولى جابايى ەۋروپانى كيىندىرىپ، جۋىندىرىپ، ءبىلىم-عىلىمعا جەتكىزگەن ەدى. ەندى ول قانداي بولماق؟

بۇگىن. XXI عاسىردىڭ جىبەك جولى اتانعان، باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا كۇرە جولى قىتايدان باستاۋ الىپ، 8,4 مىڭ شاقىرىمى ەلىمىزدىڭ 5 وبلىسىن باسىپ ءوتىپ، رەسەي ارقىلى ەۋروپا مەملەكەتتەرىنە وردالى جىلانداي شاشىراپ تاراپ كەتەدى. بىراق بۇل جولمەن ەۋروپادان شىعىسقا نەمەسە شىعىستان ەۋروپاعا قاراي وركەنيەت بولاتىنداي نە تاسىلار ەكەن؟ ۇنەمى جالاۋلاتىپ ماقتانىپ ايتىپ جۇرگەن ۇدەمەلى يندۋستريالدىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىنىڭ ءىرى جوباسى رەتىندە قازاق بيلىگىنىڭ بۇل ءىسى قازاق حالقى ءۇشىن باياندى ما؟  

ءيا، باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا كۇرە جولى ءبىتىپ، ءار وتىز، ەلۋ شاقىرىم سايىن شاعىن تەحنيكالىق جوندەۋ ورتالىعى، ءدامحانا، ماي قۇيۋ بەكەتى، دۇكەندەر، شاعىن قوناق ۇيلەر سالىنادى. وسى كۇنگە دەيىن شالعايداعى ءبىر اۋىلدان ەكىنشى اۋىلعا جەتە الماي جاتقان حالىق جولدى بولىپ، ۇزىنى قىسقارىپ، قىسقاسى قوسىلىپ، اعايىن-تۋىستىڭ اراسى جاقىندايدى. كۇرە جولعا جاقىن ماڭداعى اۋىلداردىڭ تۇرمىسى تۇزەلىپ، حالقى جادىراپ، ازان-قازان قايناعان ەڭبەك، ساۋدا كۇنكورىس كوزىنە اينالادى. كۇرە جول قازاعى كوپ وڭتۇستىك ءوڭىر مەن باتىس ايماعى ارقىلى جۇرگەندىكتەن ىلعي قازاقتار جۇمىستى بولادى. تۇيەنىڭ شۇباتى، بيەنىڭ قىمىزى، سيىردىڭ ايرانى، قولدىڭ سارى مايى، قازى-قارتا مەن شۇجىعى، وڭتۇستىكتىڭ كوكونىسى، جەمىس-جيدەگى اقشا كوزىنە اينالادى. بيزنەسىن وركەندەتىپ، جولاۋشىلار مەن جۇرگىزۋشىلەرگە قىزمەت كورسەتەدى. جاعدايلارى تۇزەلىپ، ءبىرازى بايىپ تا شىعادى. قايران، قازاعىم، ءبىر جىرعاپ قالاسىڭ-اۋ، قايتەيىن. قانداي تاماشا جوبا، ويلاپ وتىرىپ كوڭىلىڭ ريزا بولادى. بىراق «باتپان قۇيرىق، بۇل نە قىلىپ ايدالادا جاتقان قۇيرىق» دەگەندى ەشكىم ويلامايدى دا، ونى ويلاۋعا قازىرگى كەدەي قازاقتىڭ جاعدايى دا كوتەرمەيدى. جەكەلەگەن جاندار بايۋى مۇمكىن. بىراق حالىق ەشقاشان بايىمايدى دا، بۇل ءومىر زاڭدىلىعى، تەك «كوممۋنيزم ەلەسىن» قۋعانداي ارمان عوي، «مىنە، ەرتەڭ، مىنە، ەرتەڭ بايمىز» دەپ جۇرگەندە  و دۇنيگە ءوتىپ تە كەتەسىڭ. سوسىن سەنىڭ بالاڭ دا «مىنە، ەرتەڭ، مىنە، ەرتەڭ» دەپ بايىپ كەتەتىندەي بولىپ، ول دا ومىردەن ءوتىپ كەتەدى. دۇنيە جالعان دەگەن – وسى. بۇل ماڭگىلىك تىرشىلىك قاعيداسى. ورىستار ايتادى: «قاقپاندا عانا تەگىن ىرىمشىك جاتادى» دەپ. سورىمىزعا وراي، كۇرە جول 20 جىلدىڭ كولەمىندە قازاق رۋحانياتى ءۇشىن ارىستاننىڭ اپانىنا اينالادى.

ەرتەڭ… جيىرما جىلدان سوڭ نارىعىن، ساۋداسىن دوڭگەلەتكەن قازاقتار بايىپ، دۇنيەنى جالپاعىنان باسىپ جۇرەدى. بىراق... اقشا قۋعان جاندار ۇرپاعىنىڭ تاعدىرىن ويلاي قويماس. تاراتىپ ايتساق; ۇزاق تا جاپان دالاداعى جول بويىندا نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن باقىلاۋ مۇمكىن ەمەس. مالدى قازاقتىڭ مالى جولعا شىعىپ كەتىپ، ۇلكەن جىلدامدىقپەن جۇرەتىن كولىكتەرگە سوقتىعىسىپ، كۇنىنە ءتورت تۇلىك مالدىڭ نەشەسى قىرىلىپ، نەشە كولىك اپاتى بولاتىنى ءبىرى تىركەلسە ءبىرى تىركەلمەيتىن قىلمىستا ەسەپ بولمايدى. قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىنان جەزوكشەلەر «اقشا تابامىز» دەپ، ساياحاتشىلار، قاڭعىباستار، ناشاقورلار، قىلمىسكەرلەر مىنگەن شەتەلدىك كولىكتەردەگى ەركەكتەردى «اۋلاپ»، ءتانىن ساتىپ، الەمدىك اۋرۋدىڭ نەشە ءتۇرىن جۇقتىرادى. ەركەك بولسا جاتا سالاتىن، ء«وزىم ءۇشىن» دەپ بايسىز بالا تاباتىن اقىلسىزدار كۇرە جولدىڭ بويىندا قاپتاپ جۇرەدى. ولاردان تاراعان اۋرۋ، دەلىقۇلۆ، شاتا، تەكسىز بالالار كوپ بولادى. ورتا ازيا مەن اۋعانستان اناشاسى قوسىلىپ; «شۋ بويىنىڭ كەرەمەت ناشاسى بار» دەگەن اڭىز الەمگە تاراپ، جىبەك جولى ەمەس «شۋ جولى» دەپ اتالاتىن بولادى. الەمدىك قارۋ-جاراق بيزنەسى مەن ناركوباروندار كۇرە جولدى «باقىلاۋعا» الادى. قازىردىڭ وزىندە كىشكەنتاي مەكتەپتەگى جەمقورلىقتى جويا الماي وتىرعان بيلىك الەمدىك قىلمىس پەن جەمقورلىقتى جەڭبەك تۇگىلى، سولارعا تىك تۇرىپ قىزمەت ەتەدى. الىس اۋىلدارداعى جۇمىسسىز قىز-كەلىنشەكتەردى «ۆاحتالىق قىزمەتكە» اكەلەتىن، 15-30 جاس اراسىنداعى جەزوكشە، جالەپتەر ساتاتىن، پورنوفيلمدەر تۇسىرەتىن مۇزداي قارۋلانعان جەندەتتەرى بار قىلمىستىق مافيا ۇستەمدىك ەتەدى. قازاق جىگىتتەرى شەتەلدىكتەرگە ناشا ساتىپ، وزدەرى دە ناشاقورعا اينالادى. كىشكەنتايىنان شەتەلدىكتەردى كورىپ، قىزمەت ەتىپ وسكەن بالالار، ەشقاشان ولاردى جاتسىنباي شاتاساتىن بولادى. قازاق بالالارىنا دجون، ەليزابەت، انەل، جانەل، شانەل، كابەل، حۋ، جين تاۋا، الەكساندر، پۋتين سياقتى كىسى ەسىمدەرىن قويۋ سانگە اينالادى. ارى وتكەن كولىكتەن بىرەۋى، بەرى وتكەنىنەن ەكەۋى ءتۇسىپ قالعان شەتەلدىك كەلىمسەكتەر، قايماعى بۇزىلماعان قازاق اۋىلدارىنا ءمۇلايىمسىپ كىرىپ، بار جىلتىراعىن بەرىپ، قازاقشا ۇيرەنىپ، دومبىرا تارتىپ، ءان سالىپ، وزدەرىنە قازاقتاردى ۇيرەتە باستايدى. قازاقتار دا جات كەلىمسەكتەردى تۋىسىنداي جاقسى كورىپ كەتەدى. كەلىمسەك قازاق قىزىنا ۇيلەنەدى، ونى كورگەن ەكىنشى قىز ەكىنشى كەلىمسەكپەن تانىسادى، سوسىن جاپپاي قازاق قىزدارى كۇندىز-ءتۇنى شەتەلدىكتى ويلاپ، ءبىرى كۇيەۋگە ءتيىپ شەتكە كەتسە، ءبىرى جايىلىپ توسەگىنە اينالادى. ءبىرى قىتاي، ءبىرى ورىس، ءبىرى نەگر، ءبىرى ەۋروپەيد، ءبىرى كاۆكاز تەكتەس; شەگىر، كوك، جىرتىق، يت كوزدى، بىراق اتى-ءجونى قازاقشا، جۇزىنە قاراپ قاي ۇلتقا جاتقىزارىڭدى بىلمەيتىن «حامەلەون» بەتتى، جات پيعىلدى جيەندەر كوبەيەدى. ءبىر ۇرپاق اۋىسقاندا بۇلارعا ىشتەن شىققان ماڭگۇرتتەردىڭ ۇرپاعى قوسىلسا، قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعى قاراڭعى…

اقىلىمەن، ساناسىمەن، انالىق ماحابباتىمەن ەمەس، ايەل بولعاندىعى ءۇشىن عانا بيلىككە كەلگەن ساناسىز ايەلدەر ازعىنداردىڭ «قۇقىعىن» زاڭداستىرىپ، الەمنىڭ لەسبيانكالارى مەن گوميكتەرى دە قازاقستاننان جىلى مەكەنىن تابادى.

...ءالى قازاقشا سويلەي بىلمەيتىن قازاق بالاسى بالاباقشادان ۇيرەنگەن، وقىعان، اعىلشىن ءتىلىن 10 پايىزى عانا ءبىلىم، عىلىمعا جۇمساپ،  90 پايىزى اقشا تابۋعا، ازعىندىققا قىزمەت ەتۋگە جاراتاتىن بولادى. ولاردى جول بويىنداعى ءاربىر بەكەت، ءدامحانا، دۇكەن، قوناق ءۇي اۋدارماشى رەتىندە جۇمىسقا الادى. كاسىپكەرلەر مەن شەتەلدىكتەردىڭ ەكى قوياندى ءبىر وقپەن اتىپ: «جاستارعا جۇمىس تاۋىپ بەردىك» دەگەنىنە ءماز بولعان بيلىك قىزىمىزدى قويىندارىنا سالىپ بەرەدى. ۇلتتىق جۇيەسى، ۇرپاق تاربيەسىنىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى جوق «ماڭگىلىك قازاق ەلىندەگى» جاستاردىڭ ساناسىنا «تولەرانتتىق»، «كوپ ۇلتتى مەملەكەتپىز» دەگەن ساياساتىمىز ابدەن بەكىپ، ۇلتتىق رۋحى مۇلدەم جۇتاپ، ءوز ەلىنە جات بولىپ قالىپتاسادى. جول بويىنىڭ جاستارى تۋعالى تاربيەسى - شەتەلدىككە قىزمەت ەتۋ، العاندارى – ءبىلىم-عىلىم ەمەس، ساۋدا-ساتتىق، ازعىندىق، انايى ءىس-ارەكەتتەر بولسا قايبىر وڭار دەيسىڭ؟.. كۇنىنە مىڭ سان اۋىر، جەڭىل جۇك كولىكتەرى مەن جولاۋشىلار، ارى-بەرى شۇبىرعان حالىق. كىسى ءولتىرۋ، قورقىتىپ ماي قۇيعىزۋ، ساتۋشىلاردىڭ اقشالارىن تارتىپ الۋ، ماي قۇيۋ بەكەتىن، ءدامحانانى، دۇكەندى، ءۇيدى توناۋ، قىز-كەلىنشەكتەردى زورلاپ كەتۋ، ولتىرە سالۋ كۇندەلىكتى ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالىپ، حالىقتىڭ ەتى ۇيرەنىپ، وعان ءمان دە بەرمەيتىن بولادى. بۇل جەردەگى قازاق وتباسىنىڭ ەركەگى مەن ايەلى; ءبىرىن-ءبىرى قىزعانىپ اجىراسادى، ولتىرەدى، سوتتالادى، اراق ءىشىپ نەمەسە ناشاقور بولىپ كەتەدى. بالا-شاعا جەتىم قالادى. كۇن كورۋ ءۇشىن، تاعى ايرانداي ۇيىپ وتىرعان وتباسى كۇرە جولدىڭ بويىنا كوشىپ كەلىپ بۇزىلادى...

«باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا» كۇرە جولىنىڭ بويىندا (جامبىل وبلىسى) «اقىرتوبە» اۋىلىندا وسى ايتقاندارىم شىنايى ومىردە بولدى. بيلىكتىڭ «وسى جولدان ەلدىڭ ەكونوميكاسى داميدى» دەگەن ساندىراعى «سىناقتان» وتپەي قالدى. «اقىرتوبەدە» قايماعى بۇزىلماعان، ۇلتتىق مادەنيەتىن، ءدىنىن، ار-نامىسىن، اسىل قاسيەتىن ساقتاعان قازاقتار مىڭداعان جىلدار بويى تىرشىلىك ەتىپ كەلەدى. تاۋەلسىزدىك العاننان سوڭ، جول بويى جان اسىراۋعا قىزمەت ەتتى. جول بويىندا ءدامحانا، شاعىن قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعى، جاتار ورىن، ماي قۇيۋ بەكەتى، بازار اشىلىپ، اركىم وزىمەن-ءوزى ءبىرى ساۋداسىن جاساپ، ءبىرى تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتىپ، ءبىرى اسىن ءپىسىرىپ، تىرشىلىك قىزۋ ءجۇرىپ جاتتى. بىراق، نارىق دەندەپ ەنگەن سايىن اۋىل ناعىز امەريكاداعى جىن-ويناقتىڭ ورداسى «لاس-ۆەگاس» قالاسىنا اينالدى. اقىرتوبەلىكتەر بۇل جەردى «لاس-ۆەگاس» دەپ اتادى. ويتكەنى، كەلىمسەك ەركەكتەر كەشكە شامعا جينالعان تۇنگى كوبەلەكتەي، ۇيمەلەگەن قازاقتىڭ قىزدارىن توپ-توبىمەن ساتىپ الىپ، قىزىعىن كوردى. «قىز كەرەك پە، قىز؟» دەگەن جەڭگەتاي كەكسە ايەلدەر جولاۋشى ەركەكتەردىڭ قۇلاعىنا «سىبىرلاپ» جەزوكشەلەردى تاۋار رەتىندە ۇسىنىپ جانتالاستى. ءتىپتى، قالتاسىنا اقشا تۇسسە، جەمتىككە ۇيمەلەگەن شيەبورىلەردەي الىس اۋىلدىڭ جىگىتتەرى دە «اقىرتوبەنى» بەتكە الاتىن ءۇردىس پايدا بولدى. مۇندا جاپ-جاس قازاق قىزدارى 15 مىڭعا، 25-30 جاستاعىلارى 10 مىڭعا «قىزمەت» كورسەتىپ جاتتى. جەزوكشەلەر نەگىزىنەن جەرگىلىكتى قىزدار ەمەس. جەڭگەتايلار ولاردى تاراز، شۋ، ءتىپتى، الماتىدان الىپ كەلەدى. تاڭ اتقانشا ساۋدالاپ، تاڭ قىلاڭ بەرە قايتادان الىپ كەتەدى. اۋىر، جەڭىل كولىك يەلەرى جەزوكشەلەردى وزدەرىمەن الىپ ءجۇرىپ، ساتىپ، اقشا تاباتىن پىسىقايلار دا كوبەيدى. جەزوكشە ساۋداسى پايدا بولعان سوڭ، باۋىرىندا بالاسى، جانىندا سۇيىكتى جارى بار ايەلدەرگە، ار-ۇياتىن ساقتاعان ادال ارۋلارعا جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن بولماي قالدى. ويتكەنى، ولار تۋرالى بايدان اجىراسقان، جەڭىل ءجۇرىستى، بايسىز بالا تاپقان، باقتالاس، باسەكەلەس ساتۋشىلار پايدا بولىپ، ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتار وسەكتەر تاراتىپ، ايرانداي ۇيىپ وتىرعان وتباسىنا باقىتسىزدىق اكەلدى. اقىرتوبەلىك پاك تە ارۋ قىزدار «لاس-ۆەگاستىڭ تۇنگى كوبەلەكتەرى» دەگەن بىلعانىش اتقا قالدى. ارلى ايەلدەر وتباسىنىڭ بەرەكەسىن ويلاپ، ساۋداسىن تاستاپ كەتتى. جاس قىزدار ول جاققا اياعىن باسا الماي قالدى. ارام پيعىلدىلار: «پالەنشەنى تۇندە «لاس-ۆەگاستان كوردىك» دەگەن سىقىلدى وسەكتەر، قىسىر سوزدەر تاراتىپ، قايماعى بۇزىلماعان شاعىن اۋىلدىڭ ويران-توپىرىن شىعاردى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى، سالىق، قارجى، سەس قىزمەتكەرلەرى دە بۇل جەردەن «اۋقاتتانىپ»، قارىق بوپ ءجۇردى. اۋىل شاعىمدانىپ، اشىق تا، جابىق تا قارسىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، قالايدا بۇل جەردى جابۋدىڭ ايلا-ءتاسىلىن ىزدەستىرە باستادى. اقىرى، «باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا» كۇرە جولى وتەدى» دەگەن سەبەپپەن «جىن-ويناق» ورداسىن، ينفراقۇرىلىمىن ءسۇرىپ تاستادى. بىراق، كوپ وتپەي-اق ۇرپاعىن ازعىندىققا يتەرمەلەيتىن، «كۇن كورىس» ساياساتىن ۇستانعان، بيلىك تاراپىنان الىپ مەحانيزم ىسكە قوسىلىپ، قايتادان «لاس-ۆەگاس» پايدا بولادى. وسى «اجداھانىڭ» جۇتقىنىندا قانشا قازاقتىڭ تاعدىرى اياق استى بولارى بەلگىسىز. اتىراۋدان الماتىعا دەيىنگى قۇس قاناتى تالاتىن ۇشان دالاعا سالىنىپ جاتقان كۇرە جولدىڭ بويىندا قانشاما «لاس-ۆەگاستار» اشىلار ەكەن؟.. زورلانعان، قورلانعان، جازىم بولعان قازاقتىڭ قانشا قىزىنىڭ، ولتىرىلگەن ەركەگى مەن بالاسىنىڭ سۇيەگىن يت-قۇس جەپ، كومۋسىز قالارى بەلگىسىز. زاۋىت-فابريكا سالىپ، تەحنولوگيانى، ءبىلىم-عىلىمدى دامىتادى دەسەك، جول بويىن تورىپ، ارى-بەرى وتكەندى تورۋىلداپ  ماي قىزمەتكەرلەرىنە ۇقساپ قارىن مايلايتىن سياقتىمىز. قايىر جيناپ قايبىر وركەندەر ەكەنبىز؟..

بۇل ساۋدا جولى بولعاندىقتان بۇل جولمەن ەۋروپادان شىعىسقا ەشقاندايدا مادەنيەت، ءبىلىم، عىلىم، وركەنيەت ەمەس، ادامي قاسيەتتەردەن جۇرداي; الەمدىك اۋرۋلار، ناداندىق، ماسكۇنەمدىك، الاياقتىق، ۇرلىق، ازعىندىق، بىلىمسىزدىك، رۋحسىزدىق، انايىلىق، اناشا، اقشا، تاۋار، قارۋ تاسىلادى. ال، قىتايدان ەۋروپاعا ساپاسىز، بىراق-رەت كيەتىن كيىمدەر مەن ءبىر ايدان اسپاي ىستەمەي قالاتىن تەحنيكالىق تاۋارلار تاسىلىپ، اسىعى الشىسىنان تۇرادى. قىتاي ءۇشىن – قازاقستان جولدا جاتقان پوستەك، رەسەي ەستەك، ەۋروپا جەمتىك بولىپ، كەدەندىك وداق ۇلت تامىرىنا بالتا شابادى.

                                                               توعايباي نۇرمۇراتۇلى،

                                              قر پارلامەنت سەناتىنىڭ العىس حات يەگەرى

Abai.kz