ءالى كۇنگە دەيىن، قازاق ازاماتى عارىشقا سامعاپ ۇشقان جوق. 1991 جىلى توقتار اۋباكىروۆ كسرو ازاماتى رەتىندە وربيتاعا شىقتى. 1994 جىلى تالعات مۇساباەۆ رەسەي ازاماتى رەتىندە عارىشقا ۇشتى. مۇمكىن، تاعى ءبىر ۇلتى قازاق رەسەي ازاماتى، مۇحتار ايماحانوۆ، عارىشكەر دەگەن قۇرمەتتى اتاققا قول جەتكىزەر. الەمدەگى ەڭ ۇلكەن بايقوڭىر كوسمودرومى ءبىزدىڭ مەنشىگىمىزدەگى كەشەن. رەسەيدەگى شىعارىلاتىن زىمىراندارى، جەر سەرىكتەرى جانە تاعى باسقا  اەروناۆتيكالىق قوندىرعىلارى كوبىنەسە قازاق شيكىزاتىنىڭ كومەگىمەن جارىق كورۋدە. سوندىقتان، عارىشقا بىرنەشە كوسموناۆتىمىزدى اتتاندىرۋعا تولىق قۇقىعىمىز بار. الايدا، بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان قىزعانشاقتار كوسموستا سامعايتىن قازاق ازاماتىن قالامايدى. ويتكەنى، ءتول عارىشكەرىمىز بولاشاقتاعى مەملەكەت جەتەكشىسىنە دە اينالۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى، بۇگىنگى زامانداستار تۇگىل، اتا-بابالارىمىزدى دا بيلىكتەگىلەر باسەكەلەس رەتىندە قابىلدايدى. ايتپەسە، نەلىكتەن تەڭگە كۋپيۋرالاردان اباي مەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جارقىن بەينەلەرى الىنىپ تاستالعان؟!

قازاق جاندارالى توقتار اۋباكىروۆ شەتەل ازاماتتىعىنا وتكەن مۇحتار ايماحانوۆتى اقتاپ تۇر: «كاكايا رازنيتسا، گراجدانينوم كاكوگو گوسۋدارستۆا ياۆلياەتسيا چەلوۆەك، لەتياششي ۆ كوسموس؟ گورديتسيا مى دولجنى — پۋست كوسموناۆت روسسيسكي، نو ون — كازاح، ناش سووتەچەستۆەننيك. پۋست رابوتاەت ۆو يميا ناۋكي ۆ روسسي، ا مى دولجنى گورديتسيا تەم، چتو دەلەگيروۆالي ەگو تۋدا. يز ەتيح پوزيتسي نادو بىلو يسحوديت». جەڭىلتەك ءانشى نەمەسە شوشاقاي سپورتشى ىردۋ-دىردۋ ماقساتىمەن شەتەل تولقۇجاتىن يەلەنسە، ءبىر ءجون. الايدا، مەملەكەت قۇپيالارىن بىلەتىن، سالىق تولەۋشىلەرىمىزدىڭ ارقاسىندا قىمبات دايىندىق وقۋىن تامامداعان ۇمىتكەر-عارىشكەرىمىزدى نەگە رەسەيگە تەگىن بەرە سالدىق؟! رەسەيدە ءسوز جۇزىندە ءدىن مەملەكەتتەن الاستالعان. بىراق، ءىس جۇزىندە پراۆوسلاۆيە ورىستىڭ كەز كەلگەن ماڭىزدى شارۋاسىنا باس سالۋدا. ەندى م.ايماحانوۆ جاۋاپتى تاپسىرمالاردى ورىنداۋدىڭ الدىندا كىرەس، يكونانى سۇيۋگە ءماجبۇر بولادى، پوپتىڭ باتاسىن الادى. كەيبىر توعىشار قانداستارىمىز مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىنە ەنجارلىقپەن قاراۋدا: "كاكايا رازنيتسا، نا كاكوم يازىكە گوۆوريت؟" دەگەنمەن، مەملەكەتقامقورلىعىنىڭ راقاتىن كورگەن ت. اۋباكىروۆ سياقتى ازاماتىنىڭ تاراپىنان بۇنداي شەگىنشەك ءسوزدى ەستۋدىڭ ءوزى - ۇيات.

عارىش سالاسىنداعى كەڭەس وداعىنىڭ پاسىق ادەتى بولعان. قازاق، ارميان نەمەسە تاجىكتى بايقوڭىردىڭ ماڭايىنا دا جولاتپادى. ال، سيريالىق، موڭعول نەمەسە شىعىس گەرمانيانىڭ ازاماتتارىن قوشامەتتەپ، عارىشقا اتتاندىردى. قازىرگى رەسەي باسشىلارى بۇرىنعى الالاۋشىلىعىنان قايتپايدى. بيىل، 26 ناۋرىزدا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ بىلاي دەدى: "مى پولۋچيلي پروسبۋ وتنوسيتەلنو ۆوزموجنوستي ناپراۆلەنيا گۆاتەمالسكوگو كوسموناۆتا ۆ تسەنتر پودگوتوۆكي، كوتورىي دەيستۆۋەت ۆ رف. رازۋمەەتسيا، بۋدەم ەتۋ پروسبۋ راسسماتريۆات، ونا ادرەسوۆانا ناشەمۋ كوسميچەسكومۋ اگەنتستۆۋ، كوتوروە يزۋچيت ەتو وبراششەنيە ۆمەستە س درۋگيمي سترانامي-ۋچاستنيتسامي پروەكتا مەجدۋنارودنوي كوسميچەسكوي ستانتسي". مەن نە دەيمىن، دومبىرام نە دەيدى. ادامدى عارىشقا جىبەرۋىنە ەشبىر قاتىناسى جوق گۆاتەمالانى قۇشاق جايا قارسى الادى رەسەيلىكتەر، ال عالامات كوسمودرومىنا يەلىك ەتكەن قازاقتاردى شەتقاقپايلايدى.

تاعى ايتا كەتەرلىك ءجايت، بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ كۇردەلى اسكەري تەحنيكانىڭ بارلىعى رەسەيدىڭ قاداعالاۋىندا. مىسالى، رەسەيدىڭ بىرىككەن اۋە قورعانىسىنىڭ بولىگى دەپ سانالاتىن قازاق اۋە كۇشتەرى ماسكەۋدىڭ رۇقساتى بولماسا، قازاقستان ۇستىنەن ۇشقان ەشبىر بوتەن ەلدىڭ ۇشاعىن جويا المايدى. ال، ماسكەۋ ءبىزدىڭ رەسەيدە جاسالعان اسكەري ۇشاقتار مەن اۋە قورعانىس زىمىراندارىمىزدى ديستانتسيالىق باسقارۋ ارقىلى وپ-وڭاي وشىرە الادى. قازاقستان سياقتى باي مەملەكەتكە وسىنداي تاۋەلدى، باعىنىشتى جاعداي مۇلدەم جاراسپايدى. تاياۋدا رەسەيدىڭ يركۋتسك (ۇركىت) قالاسىندا جاسالعان ءتورت بىردەي سۋ جاڭا سۋ-30 سم جويعىش ۇشاقتارىن ساتىپ الدىق. مەنى زىميان استارى بار وسى ساۋدانىڭ جايى ۇركىتىپ تۇر. قىتاي، تۇركيا مەن ءۇندىستان تارىزدەس بەلدى مەملەكەتتەر بوتەن مەملەكەتتە تولىعىمەن وندىرىلگەن اسكەري ۇشاقتارىن ساتىپ المايدى. كەرىسىنشە، وسىنداي ءونىدىرىستىڭ ليتسەنزياسىن ساتىپ الىپ، وتاندىق ينجەنەرلەر مەن جۇمىسشىلارىن ۇشاق جاساۋ ارەكەتتەرىنە جۇمسايدى. سەبەبى، كۇردەلى تەحنيكانىڭ ءوندىرىس پروتسەسىن قاداعالاماساڭىز، وندا شەتەل تىڭشىلارى ءسىزدىڭ ۇشاقتارىڭىزعا نەشە ءتۇرلى شپيوندىق قۇرالدارىن ورناتپاق.

ەسىڭىزدە شىعار، 1982 جىلى ارگەنتينا مەن ۇلىبريتانيا اراسىنداعى فولكلەند (مالۆين) سوعىسى بولعان. ونىڭ باسىندا، ارگەنتينالىقتار فرانتسۋز زىمىراندارىن پايدالانىپ، بريتانيالىق بىرنەشە اسكەري كەمەنى قيراتتى. سوندا، لوندون پاريجدەگى ارىپتەستەرىنەن وسى زىمىرانداردىڭ قۇپيالى كودتارىن ءوتىندى. ارينە، فرانتسۋزدار اقىرىندا اعىلشىن ارىپتەستەرىنىڭ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىردى. ناتيجەسىندە، اعىلشىن اسكەريلەرى ارگەنتينالىقتاردىڭ فرانتسۋز زىمىراندارىن ديستانتسيالىق تاسىلىمەن ءوشىرىپ تاستادى. 2010 جىلى رەسەيدىڭ ساياساتىن قاتتى سىنعا العان پولشا پرەزيدەنتى لەح كاچينسكي دە رەسەيدە كۇردەلى جوندەۋدەن وتكەن تۋ-154 ۇشاعىنا ءمىنىپ، قازا تاپتى. كىم بىلەدى، اۋە اپاتتىڭ ناقتى سەبەبى ۇشقىشتاردىڭ قاتەلىگى مە، الدە كەسىرلى جوندەۋدىڭ سالدارى ما؟

قىرعىزستان دەگەن ءالجۋازداۋ كورشىمىز بار. ونىمەن تولىققاندى سوعىسقانىمىزدى ەلەستەتە المايمىن. كۇشتى قىتايدىڭ شابۋىلداۋ تاسىلدەرى كوبىنەسە ەكونوميكالىق قىسىمىمەن شەكتەلەدى. كەڭ كولەمدەگى سوعىسقا الەۋمەتتىك قيىنشىلىقتاردىڭ باتپاعىنا بەلشەسىنەن باتقان وزبەكستاننىڭ شاماسى  كەلمەيدى. سوندىقتان، بەيبىت ومىرىمىزگە نەگىزگى قاۋىپ رەسەيدىڭ تاراپىنان ءتونۋى ابدەن مۇمكىن. مولدوۆامەن، شەشەنستانمەن، گرۋزيامەن، ۋكراينامەن سوعىسقان رەسەي ارمياسى سولتۇستىك قازاقستاندى جاۋلاپ الماۋىنا كىم كەپىل؟ اۋە كەڭىستىگىمىز ماسكەۋدىڭ باقىلاۋىندا. دەمەك، زەڭبىرەك پەن اۆتومات تارىزدەس وسالداۋ قارۋ-جاراقتارىمىزبەن عانا ەركىن تۇردە قورعانا الامىز. وعان قوسا، رەسەيدەن كەلگەن اسكەري تەحنيكانىڭ كوبى - ورىستىڭ قولدانىستان الىنىپ تاستالعان، توزعان بۇيىمدارى. تاياۋدا، ورىستار بىرنەشە س-300 اۋە قورعانىس باتارەيالارىن الىپ تاستاپ، جاڭا س-400 اۋە قورعانىس باتارەيالارىن ىسكە قوستى. ورەكەڭدەر ەسكىرگەن تەحنيكانىڭ ءبىر بولىگىن بەلارۋسكە تەگىن سىيلادى، قالعانىڭ قازاقستانعا ساتىپ جىبەردى. رەسەيمەن بۇنداي ءتيىمسىز، ادىلەتسىز قارىم-قاتىناستار مانساپقور جاندارالدارىمىزدىڭ نامىسىنا تيمەي مە؟ سونى تۇسىنبەدىم. 

دانيار ناۋرىز

Abai.kz